Ағылшын тілінде талантты және дарынды оқушылармен жұмыс жүйесі

Дарынды және талантты оқушыны анықтау мектеп жұмысында бастауыш сыныптан бастау алады. Бұл жұмыстың жүйелі жүргізілуі психологтар мен мұғалімдердің және ата-аналардың біріккен жұмысы негізінде іске асады. Олардың ата-аналарымен әңгімелесуі, бақылауы, әрқайсысының сөйлеуінің, есте сақтауының, логикалық ойлауының психологиялық ерекшелігін анықтауда маңызды жұмыстар атқарылады. Баланың болашағына зор септігін тигізетін, келешегіне жолдау беріп, түрткі болатын бірден-бір жол ол ата-ана мен ұстаз. Ата-ана баласын дүниені тануға, білім алуға тәрбиелесе, ал, мұғалім сол баланың бойындағы рухани байлықты, ерекшеліктерін байқап, анықтап бағыт-бағдар береді. Дарынды және талантты оқушылардың өзіндік ерекшеліктері жетерлік. Кейбіреуі дарындылықтан қашады, еңбектеніп, оны жетілдіруге күш салмайды, ешнәрсеге қызығушылық танытпайды. Өздерін дарынсыз деп есептейтіндерде жетерлік. Алған бетінен қайтпай еңбектеніп, шығармашылыққа ерінбей ізденіп, нәтиже шығаруға талпынып тұратын дарынды балалармен жұмыс жасау бір ғанибет. Міне, дарынды және талантты баламен жұмыс жасауда ата-ана мен ұстаздың бірігіп жасаған жұмысының мәні зор.Олар балаларды рухани азықтандырып, өз-өзіне деген сенімін оятып, оны нақты бір шығармашылық салаға дер кезінде бағыттау керек.  Айтылған зерттеулер негізінде баланың өзіндік ерекшілігі анықталып, мұғалімдер олардың бойындағы қабілетті шыңдау жұмыстарымен айналысады.

«Қабілетті дарын  иесі арнайы білімге мұқтаж болуы табиғи нәрсе. Оларға дұрыс тәрбие берудің алғышарттары – дарын иелерін таңдай білу қоғамның аз ғана бөлігін құрайтын дарын иелерін таңдаумен бірге, оларды ерекше жетілдіру мен жөн көрсету, олардың құқығы және мұқтаждығын қорғаудың басты мақсаты болып табылады.

Дарынды балаларды даралау-бұл дарынды баланың бойындағы даралығы. Оны қабілетіне және ерекшеліктерін ескере отырып, нағыз дарындыны үшке бөлуге болады.

1. Шығармашылық дарындылық.
2. Интеллектуалды, табиғи дарындылық.

3. Лидерлік дарындылық – деп,   Отырар ауданының «Шеңгелді» орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі, Бастауыш сынып бірлестігінің жетекшісі Ұлсерік Арыстан Жұматқызы өз тәжірбиесімен бөліскен. Осы тұрғыда дарындылық – бір немесе бірнеше іс-әрекеттерде ерекше жетістіктерге жетуге мүмкіндік беретін тұлға мүмкіндіктерінің өзіндік бірігуі арқылы анықталатын, интеллектуалды және шығармашылық әлеуеттің ең жоғары деңгейінен көрінуіне әсер ететін интеллектуалды-тұлғалық білім көрсеткіші.

Дарынды және талантты баламен жұмыс жасауда білім ордасының мақсаты - оқушыларға өз қабілеттерін, өзіндік  қызығушылығы мен қоғам  мүддесіне  сәйкес толық іске асыра  алатындай жағдай жасау, олардың қабілеттерін,ерекшеліктерін  ашып, дамыту. Ол үшін:

1. оқушылардың ғылыми қоғамының    құрылуы оқушылардың ғылыми – зерттеу жұмыстарына қызығушылығын  арттыру үшін жағдай жасау;

2.  ғылыми – зерттеу проблемаларын шешу барысында  қоғам   мүшелерін өз бетімен жұмыс жасауға  дағдыландыру;

3. ғылым, техника, өнер саласындағы жетістіктерін танымал ету;

4. шығармашылық қабілеттерін таныту және дамыту;

5. ғылыми ізденудің әдістерін үйрету;

6. шығармашылық сипаттағы жеке тұлғаларды тәрбиелеу     жұмыстарын жүргізу;

7. ғылыми білімнің әр адам үшін және жалпы қоғам үшін маңыздылығын ұғындыру.

      Дарындылық және таланттылық ұғымының бүгінгі білім беру үрдісіндегі мәні мен маңызы өте зор. Білім мен ғылымның даму сипатында елімізге өзіндік көзқарасы қалыптасқан тұлғаларды даярлауда интеллектуалды дамыған шығармашыл білім алушылардың рөлі айқын. Қазіргі таңда еліміздегі болып жатқан түрлі бағыттағы өзгерістер білім беру саласындағы міндеттерді орындауды жаңаша сипатта қарастыра отырып, қол жеткен жетістіктерге  сын көзбен сараптау және оны бағалауда озат технологиялар арқылы оқушылардың дарындылығын дамытуды басты назар етіп алды.

Бірқатар жас ғалымдар  -  Дж. Гилфорд,  П. Торренс,  Ф. Баррон,  К. Тейлор және тағы басқа психологияда шығармашылық дарындылықтың жаңа шекарасын белгілейтін бірқатар ауқымды ірі зертетулерді жүргізді.  Бұл зерттеулер және жеке-дара айырмашылықтар психологиясы бойынша теориялық зерттеулердің шоғырлануына себепші болды.

70-ші жылдардың басында жеке-дара  айырмашылықтар психологиясы практикалық  ғылым болып қалыптасады.  Зерттеулер  білім саласына ығысады.  70-ші жылдардың соңы  -  80-ші жылдардың басында енді мүлдем жаңа психологияның қолданбалы саласы  -  таланттылар психологиясы  саласы пайда бола бастайды.

Дж. Гилфорд еңбектері мынаны көрсетті:  мектептің соңында көптеген дарынды балалар ауыр депрессия күйін бастап кешеді,  өз құрбылары мен ересектер өз дарындылығын жасырғысы келеді.

Дарынды балалар,мектепте олар үшін даралап оқыту болмағандықтан “дискриминацияны”  сезінеді  (С. Марленд,  1972).

70-ші жылдардың соңында тек  жеке емес,  әрі мемлекеттік мектептер даралап оқытуды таңдауға көшті.

80-ші жылдардың басында дарынды балалардың мүмкінідігін дамыту бойынша халықаралық ірі жоба жүзеге асты. АҚШ-та дарынды балалардың жетекшілігі (лидерлігі)  бойынша оқытудың арнайы курстары құрылды.

Біздің елімізде 20-шы - 30-шы жылдары дарындылықты зерттеудің пәні ретінде когнитивті әдістемелер диагностикасы табылды.

В. Штерн дарындылыққа мынандай анықтама берді:  “Ақыл-ой дарындылығы жаңа талаптарға өз ойлауын саналы бағыттау,  жаңа міндеттер мен өмір жағдайларына бейімделудің жалпы ақыл-ой икемділігі болып табылады”.  Дарындылықтың мұндай сипаттамасы оның деңгейлерін саралап бөлуге мүмкіндік берді.

Ерте уақыттан бастап, ХІV ғасырға дейін данышпандық тек өнерде көрініс береді деген тұжырым қалыптасты.  Мемлекеттік іс-әрекеттенушілерге,  әскери басшыларға,  ғалымдарға данышпандық атағы берілмеді.  Бірақ бұл көзқарасты қайта қарастыруға талпыныс болды.  Аристотель көркем шығармашылықтың интеллектуалдық іс-әрекетпен байланысын ескерген.  “Созерцательная деятельность разума”  терминін енгізе отырып,  ол адам іс-әрекетінің түрлерін ерекшелеуге талпынды.  “Сананың мазмұнды іс-әрекеті”  (ғылыми және көркемдік),  оның ойынша кез-келген басқа іс-әрекеттен жоғары рахымдылық іс-әрекеті  (саяси және әскери)  басқалардан әдемілігімен,  кеңдігімен ерекшеленеді.  Осыған қарамастан Аристотельде шығармашылық процесі белгілі бір деңгейде мистикалық көрінісін жоғалтады.  Оның пікірі бойынша шығармашылық бақылауға жүктелген.  Ол өнер шығармашылығы қажет болып табылатын ережелер,  нормалар қатарына негіздеуге талпынды.  Аристотель көркем шығармашылықты оқу қажет деген талап қойды.

Ертедегі грек философтары данышпандылықты құдай күшімен пайда болды дей келе,  тәрбие мен білімнің маңызды екенін айтты.  Бірақ олар талантты дамыту үшін қоршаған орта мен оқытудың маңыздылығын “құдайылық”  қабілеттілігімен салыстырғанда қосалқы,  екіншілік деңгейдегі іс деп санайды.

Жаңа дәуірде дарындылықтың табиғатын испаниялық дәрігер Хуан Уарте мәнді түрде түсіндірді.  Ол Испаниялық империяның жаңа дәуірдегі перспективасын мемлекеттік қызметте максималды түрде ерекше дарынды балалармен байланыстырды.  Оның зертетуінің негізгі міндеті кәсіптік таңдау мақсатымен қабілеттілігі даралық ерекшеліктерді зерттеу болып табылады.  Бұл зерттеу дифференциалды психологияның пайда болуына үлкен әсер етті.

Х. Уарте іс-әрекеттің кез-келген түрінде анықталатын негізі қабілеттіліктер сапасы ретінде қиял,  ес және интеллектті бөліп көрсетті.  Оның ойынша,  бұл қабілеттіліктің адамда көрініс беруі “ми темпераменті”  бойынша анықталады.  Ол белгілі бір ғылым,  өнер саласында талап етілетін қабілеттіліктерге талдау жасаған.  Осы мақсатпен қолбасшы дәрігер,  заңгер,  геологтар тағы басқа “психологиялық портретін”  құрастырды.  Х. Уарте талант табиғаттан,  генофонға тәуелді дей отырып,  оның дамуы үшін тәрбие мен еңбек қажет екенін айтты. Адамның табиғи қабілетіне сәйкес келетін мамандықты таңдауда шатаспас үшін,  кіші жасында көмектесетін әдейі ақыл-ойы  мен білімі жоғары адамдарды бөліп көрсету керек.  Жеке тұлғаның қабілет және дарындылық мәселесін Орталық Азия мен Қазақстанның көптеген ғалымдары мен ағартушылары зерттеген.

Арабтың сөз бостандығының негізін қалаушылар  (Әл-Хорезми,  Ферғани,  Әл-Фараби,  Ибн Сина,  Беруни тағы да басқалар) философия,  логика,  химия,  астрономия,  география,  медицина,  психология,  сонымен қатар жасөспірімдерді тәрбиелеуді дамыту үшін үлкен үлес қосты.

Осылай,  Әл-Фараби “Бақытқа жету туралы”  трактатында этикалық сұрақтармен қатар,  адам қабілеттілігіне,  оқуды жақсарту мақсатындағы түрлі тәсілдерді қолдануға назар аудартады.

Ғылымды дифференциялаумен байланысты  (ХІХ ғ.)  психология мен педагогикада адам психологиясы мен қабілеттілігі туралы зерттеу жұмыстары жүре бастады.  Қабілет түсінігінің алғаш негізін қалаушылардың бірі  -  англиялық психолог Френсис Гальтон  (ХІХ ғ.).  Ол  адамдардың даралық ерекшеліктер мәселесін зерттеді.  Ф. Гальтон өзінің “Таланттың тұқым қуалаушылығы:  оның пайда болуы мен заңдылығы”  атты еңбегінде қабілеттің пайда болуының әдістемелік базасын негіздеді және келесі заңдылықтарды бөліп көрсетті.

• Егер адам аса жоғары қабілеттерге ие болмаса,  бір де бір адам қоғамда жоғары дәрежеге ие болмайды.
• Тек жоғары қабілетке ие болатын адамдардың өмірбаянын талдай келе,  қабілеттің кез-келген деңгейі тұқым қуалаушылыққа негізделген деген қорытындыға келеді.

Э. Мейман (ХVІII-ХІХ ғ.ғ.)  дарындылықтың теориялық негізін зерттеуді жалғастырды.  Ол дарындылықтың туа біткен аспектілерін зерттей отырып,  осының негізінде “нышан типтерін”  бөлді.  Осымен қатар,  Мейман табиғи,  жасанды моменттерді біріктіруге ұмтылды.  Бұл феномен түрлерінен дарындылықты ес,  қиял тағы басқа даралық ерекшеліктерді зерттей отырып,  олар бөлек адамдарда кездесетінін анықтады,  әрі адамдардағы дарындылықтың деңгейін анықтауға көңіл бөлді.  Э. Мейман дарындылықтың педагогикалық аспектісін:  тәрбие мен дарындылықтың,  табыстылықтың және жұмысқа қабілеттілігінің байланысын зерттеген.

Диффренциалды психологияның зерттелу көзі  -  адамның жекелігі болып табылады,  бұл істің бастауында неміс психологы В. Штерн (ХХ ғасырдың бірінші жартысында) тұр.  Ол ойлау қабілетін бағалаудың шараларын зерттеп,  “ойлау қабілеттерін” зерттеу үшін пайдаланған.

В. Штерн бойынша ақыл-ой қабілетінің белгілері ойлаудың қандай да бір жаңашылдыққа бағытталуы  (ақыл-ой қабілетін естен ерекшелейді)  және сыртқы жағдайға тәуелділікті мінездемелейтін  (өмір талаптары,  міндеттері)  және өзіндік шығармашылық мәні бар данышпандықты ақыл-ой дарындылығынан ерекшелейтін үйренусішілік болып табылады. Үйренусішілік қабілеттің жалпылық белгілері,  ақыл-ой дарындылығын мінездемелік ерекшелігі бойынша,  ақыл-ой қабілеті бар ғана облыстың мазмұнын қамтумен шектелетін талант ұғымын ерекшелейді.

Адам тек түрлі шарттардағы және түрлі облыстардағы жаңа талаптарға оңай үйренісе алатын болса ғана,  ақыл-ой дарындылығымен қамтамасыз етіледі.  Бұл белгілердің бөлінуі зерттелушілерде “санадағы зерттеуді емес,  ақыл-ой дарындылығын” зерттеуге мүмкіндік береді.  Ақыл-ой дарындылығының диагностикасын жасау үшін тесттер сериялары жасалды  (Бине-Симон әдістемесі).

В. Штерн психологиялық теорияда алғаш рет жеке тұлға біртұтастылығы принципіне негізделген,  қабілеттілік пен дарындылықты барлық психикалық процестер мен жеке тұлғалық сапалармен тығыз байланыста қарастырады.

ХІХ ғасырда халықтық ағартуға байланысты,  қазақтың орыс мәдениті негізделуіне,  балаларды жүйелі дамыту және оқыту қажеттілігі туылғаннан қазақ педагог-ағартушылары мен қоғамдық қызметкерлері әрекет ете бастады.  Осылай,  Ы. Алтынсарин  “табиғи ойлау тек өзін қоршаған ортаны қамтамасыз етуге қабілетті,  ал оларды дамыту үшін және оның көрмегенін біліп,  үйренуге тек білім беру ғана қабілетті”  деген.  Біз осыны саналы түрде түсінеміз және осыған қарамастан өз балаларымыздың орысша-қазақша мектептерге береміз.

Жеке тұлғаны қалыптастырудағы тәрбие мен оқытудың шешуші рөлі туралы Мәселені өз шығармаларында Ш. Уәлиханов қарастырды.  Оның ойынша,  ақыл-ой қабілеті мен деңгейі адам мәдениетінде негізінен тәрбиеге жүктелген.  Қазақтардың ақыл-ой қабілеті туралы,  ең жоғары пікірде болды,  “қырғыз-қазақтар табиғатынан ақылды және таң қаларлықтай әсерленгіш".

Абай Құнанбаев “адамдарды қоршаған ортадағы объективті шынайылықтың табиғи бөлігі дей отырып,  балаға туғаннан білімге ұмтылу дарыны беріледі,  бірақ өсе келе,  ол біртіндеп бұл дарынды жоғалтады”. Ақынның тұжырымы бойынша,  сана мен ақыл-еңбек іс-әрекеті,  еңбек процесінде қалыптасады.  Осылай,  қазақ ағартушылары қабілеттің туа біткенімен келісе отырып,  жеке  - тұлғаның қалыптасуында тәрбиенің күші,  еңбек іс-әрекеті және қоршаған ортаның әсері бар деген.

Педагогикалық теория негіздерінің дамуына Қазақстанда ХХ ғасыр басында өмір сүрген қоғам қайраткерлері,  педагогтары  (Ж. Аймауытов,  А. Байтұрсынов,  М. Жұмабаев және тағы басқалар)  маңызды әсер етті.  Олардың психологиялық-педагогикалық және әдеби еңбектерінде баланың қызығушылығы мен қабілетінің қалыптасуы,  олардың оқудағы мәні туралы пікірлері дамиды.

Ж. Аймауытов өзінің “Психология және мамандықты таңдау”  оқулығында эксперименталды зерттеу негізінде жастарға мамандықты дұрыс таңдауға кеңестер береді.  Оның айтуынша,  кәсіпкерлікте,  темперамент,  қабілет,  мінез және ерік сияқты жеке сапаларды ескеру керек.

Ж. Аймауытов адамда нәрестелік шағынан бастап белгілі бір  мамандыққа тұқымқуалаушылық қабілеті болады,  -  дейді.  Ол жастарға қоғамнан табиғатына сәйкес орынды алуға кеңес береді.