Дуние жузилик сауда уиымы

Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) 1994 жылы құрылған. Бұл ұйым екінші дүниежүзілік соғыстанкейін жасалған тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісімнің (ГАТТ) заңды жалғасы болып табылады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары әлемдік (халықаралық) сауданың дамуы қарқынды өріс алыпжылына орта есеппен 6%-ды құрады. Сауда жөніндегі алғашқы келісімдер тарифтері қысқарту болса соңғы кездері антидемпинг және тарифсіз болдыру мәселелері қарастырылуда.

ГАТТ-ты ДСҰ болдырып өзгерту нәтижесінде қызмет саудасымен интеллектуальдық меншік құқығына қатысты сауда мәселелерін қамти отырып ГАТТ-тың қызмет аясын одан әрі кеңейту мүмкіндігі туындады. Сонымен қатар ДСҰ БҰҰ жүйесінде арнайы ұйым ретінде заңды мәртебеге ие болады.

Сонымен ДСҰ – бұл тауармен қызметтің халықаралық саудасы аясында үкіметтердің құқықтары мен міндеттерін айқындайтын көпжақты келісім-шарт, құқықтық құжаттардың кешенді ұйымы. ДСҰ-ның құқықтық негізін Тауар саудасы туралы бас келісім (ГАТТ,1994), қызмет саудасы туралы Бас келісім (ГАТС) және интеллектуальдық меншік құқығының сауда мәселелері туралы келісім (ТРИПС) және басқа құжаттар құрайды.

ДСҰ келісімдері және олардың сипаттамалары:

Тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісім – 1994ж.: тауар саудасының негізгі ережелерін сондай-ақ ДСҰ мүшелерінің осы саладағы құқылары мен міндеттерін айқындайды.

Ауыл шаруашылығы жөніндегі келісім: Ауылшаруашылық тауарлары саудасын реттеу ерекшеліктері мен осы саладағы өндіріс және сауданы мемлекеттік қолдау шараларын пайдалану механизмін айқындайды.

Тоқыма бұйымдары  мен киім –кешек жөніндегі келісім:Тоқыма бұйымдары мен киім-кешек саудасын реттеу ерекшеліктерін айқындайды.

Санитарлық және фитосанитарлық нормалар жөніндегі келісім: санитарлық және фитосанитарлық бақылау шараларын қолдану жағдайын белгілейді.

Саудадағы техникалық кедерілер жөніндегі келісім:  Стандарт, техникалық регламент, сертификаттау үрдісін қолдану жағдайын анықтайды.

Саудаға байланысты инвестициялық шаралар жөніндегі келісім: капитал енгізуге байланысты отандық тауарларды тұтынуды ынталандыру шараларын шектеу.

Тауарларды кедендік бағалау жөніндегі келісім (1994): Тауардың кедендік құнын бағалау ережелерін анықтайды.

Тауарды жөнелтеу алдындағы инспекция жөніндегі келісім: тауарды жөнелту алдында инспекция жүргізу жағдайын анықтайды.

Шығу тегінің ережесі жөніндегі келісім: Тауардың шығу қағидаларын анықтайды.

Импорттық лицензиялау процедурасы жөніндегі келісім: Импортты лицензиялау процедуралары мен формаларын белгілейді.

Субсидия және өтемдік  шаралар жөніндегі келісім: Өтемдік шаралар мен субсидияны қолдану жағдай, процедураларын анықтайды.

Демпингге қарсы келісім: Демпингге қарсы шаралар қолдану жағдайы мен процедураларын анықтайды.

Қорғау шаралары жөніндегі келісім: Импорттың өсуіне қарсы шаралар қолдану жағдайы, процедураларын анықтайды.

ДСҰ-ның келісімдерін қатысушы барлық елдердің парламенттері бекітеді.

ДСҰ-ның негізгі мақсаты – халықаралық саудаға жәрдем жасау, оның әділетті түрде жүргізілуін қамтамасыз ету, экономикалық дамуға ықпал ету. Қазіргі кезде ДСҰ-ның мүшелігіне 140-тан астам ел қамтылған. Олар ДСҰ-ның ережелеріне сәйкес сауда келісімдерін жасау, көпжақты келісім – шарттардың орындалуын қадағалау, сондай-ақ даму жолындағы елдерге көмектесу, мемлекеттердің ұлттық экономикалық саясатын қалыптастыруға жәрдем ету арқылы жоғарыдағы мақсатты жүзе асыруда.

ДСҰ-ның шешімдері, әдетте, барлық қатысушы елдердің көлемінде консенсус әдісі арқылы қабылданады. Жоғары деңгейдегі шешім кемінде екі жылда бір рет шақырылатын министрліктік конференцияда қабылданады. Алғашқы конференция 1996 жылдың желтоқсан айында Сингапурде өтті. Осы жиылыста ДСҰ-ның ұйымдық құрылымына үш жаңа жұмыс тобын қосу ұйғарылды. Олар сауда және бәсекелестік саясаты арасындағы үйлесімділік, сондай-ақ мемлекеттік сатып алу саласындағы айқындық мәселелерімен айналысуда.

Екінші конференцияда ГАТТ/ДСҰ-ның 50 жылдығына орай 1998 ж. Женевада өтті. Министрлік конференцияның қарамағында Бас кеңес жұмыс істейді. Ол жылына бірнеше рет Женевадағы штаб-пәтерінде ДСҰ-ның мүше-өкілдіктерінің құрамынан тұратын жиылыс өткізеді. Бас кеңестің жетекшілігімен екі арнайы ұйым жұмыс жасайды. Олар: Сауда саясатын талдау және дауларды шешу ұйымдары. Оның сыртында Бас кеңеске сауда және даму жөніндегі комитет, сауда балансына байланысты шектеу жөніндегі комитет, бюджет, қаржы және әкімшілік мәселелері жөніндегі комитеттер есеп береді.

Бас кеңес ДСҰ-ның  келесі иерархиялық деңгейіндегі үш кеңеске (товар саудасы жөніндегі кеңес, қызмет саудасы жөніндегі кеңес, интеллектуальдық меншік құқығының сауда аспектілері жөніндегі кеңес) тиісті өкілеттіктер береді.

Тауар саудасы жөніндегі кеңес өз кезегінде сауда саласындағы келісімдер мен ДСҰ принциптерінің орындалуын бақылайтын арнайы комитеттердің іс қызметін басқарады.

Қызмет саудасы жөніндегі кеңес ГАТТС келісімінің орындалуын қадағалайды. Оның құрамына қаржы қызметін саудалау және кәсіби қызмет жөніндегі жұмыс тобы кіреді.

Интеллектуальдық  меншік құқығының сауда аспектілері жөніндегі кеңес ТРИПС келісімінің орындалуын бақылауды жүзеге асырумен қатар жалған тауарларды халықаралық саудалауға байланысты жанжалдардың пайда болуының алдын алу мәселелерімен шұғылданады.

Көптеген арнайы комитеттер мен жұмыс топтары ДСҰ жүйесінің жекелеген келісімдерімен шұғылданады жәнеде қоршаған ортаны қорғау, даму жолындағы елдердің мәселелері, ДСҰ-на кіру жұмыстары, аймақтық сауда келісімі жөніндегі мәселелермен айналысады.

Женевадағы орналасқан ДСҰ хатшылығында 500 адам жұмыс істейді. Хатшылықты бас директор басқарады. ДСҰ хатшылығы шешім шығармайды. Себебі бұл қызмет мүше елдердің өздеріне жүктелген. Хатшылықтың негізгі міндеттері әр түрлі кеңестер мен комитеттерге, Министрлік конференцияға техникалық қолдау көрсету, дамушы елдерге техникалық жәрдем жасау, әлемдік саудаға талдау жүргізу ДСҰ-ның ережесін жұртшылыққа және бұхаралық ақпарат құралдарына жария ету.

Хатшылық сондай-ақ дауларды шешу процесіне кейбір құқықтық көмек көрсетумен қатар ДСҰ-ға мүше болғысы келетін елдерге кеңес беру қызметін атқарады.

Қазіргі кезде ДСҰ-ның ерікті мүшелігінде 144 мемлекет бар. Олардың 130-дан астамы Қазақстанның сауда серіктестіктері, 34 ел кіруге дайындалу үстінде, оның бірі Қазақстан республикасы.

Осылайша ДСҰ мүше елдері үшін өзара тиімділік, ашықтық пен тең құқыққа негізделген халықаралық еркін сауда жағдайын қамтамасыз ету шараларын жүзеге асырады.

ДСҰ-ның стандарттау саласындағы мақсаты- қатысушы елдердің нормативтік құжаттарының саудадағы техникалық кедергіге айналмауын қамтамасыз ету болып табылады.