Архітэктура XVIII стагоддзі

 

Горадабудаўнічыя мерапрыемствы  ў першую чаргу закранулі гарады і мястэчкі ўсходніх рэгіёнаў Беларусі, дзе за XVII – XVIIIстст. склалася адставанне ў іх развіцці. Узорныя праекты  былі распрацаваны для Езярышч, Гарадка, Лёзна, Бабінавіч, Копысі, Горак, Шклова, Чавус, Крычава, Быхава, Чачэрска, Добруша  і іншых павятовых і заштатных  гарадоў. У аснову новага плана клалася  рэгулярная планіроўка: лінейная, квартальная, прамянёвая (Магілёў, Бабруйск, Гомель). Апошняя прымянялася для буйных гарадоў, дзе кампазіцыйнае развіццё забудовы меркавалася ад пэўнага  цэнтра (крэпасці ў Бабруйску, палаца губернатара і ландшафтна-гістарычнага цэнтра над Дняпром у Магілёве, палаца Румянцавых-Паскевічаў у Гомелі).

 

Ліквідаваліся рэшткі сярэднявечных  умацаванняў, фарміраваліся гарадскія  цэнтры, пакідаючы ўбаку склаўшуюся гістарычную забудову.

 

Паказальна ў гэтым  плане развіццё Полацка паводле  плана 1778г. Складаны гісторыка-культурны  ландштафт вымусіў спланаваць новыя  кварталы на ўсходзе і захадзе  ад гістарычнай забудовы, звызаўшы ўсе часткі горада скразным праспектам, паралельным берагу Заходняй Дзвіны.

 

Многія уніяцкія і каталіцкія цэрквы і манастыры прыстасоўваліся  пад новыя патрэбы. Іезуіцкі калегіум у Полацку перабудоўваецца ў  кадзецкі корпус. паводое генплана 1817г. развіваецца Мінск. Рэгелярная, квартальная забудова плануецца  на поўдзень ад гістарычных цэнтраў, уздоўж новага дыяметра, вуліцы Захар’еўскай. Класічным горадам становіцца Гомель, які набыў інтэнсіўнае развіццё ў канцы XVIII – пач. XIX ст. з невялікага мястэчка на Сожы. Аснову горада ўтваралі тры вуліцы-прамяні, якія разыходзіліся  ад палацава-паркавага комплексу  Румянцава-Паскевіча.

 

З’яўляюцца новыя сакральныя збудванні, праваслаўныя цэрквы і сборы. Спаская царква ў Полацку, пабудваная па праекту ДЖ. Кварэгі, - восева-цэнтрычнае купальна-вежавае збудаванне, кампазіцыя і формы якога яшчэ барочныя, але  пластыка ўжо класічная. Тонкі малюнак  пілястраў падкрэслівае будову форм, вертыкалі аб’ёмаў.

 

Іосіфаўскі сабор у  Магілёве (1781-1799гг., арх. Н. Львоў) ужо  відавочна класічны, цэнтрачна-купальны аб’ём з прытворам, аформленым шасцікалонным  порцікам. Чатырохкалонныя порцікі-лоджыі аздабляюць бакавыя нефы. План сабора геаметрычна дакладны, звязаны з  логікай будовы аб’ёмаў (купал, алтар-конха, прытвор), план якіх нібы прадубліраваны скразным абходам. Аднак купал даволі цяжкі, усё збудаванне згадвае рымскі Пантэон.

 

Дасканалым і дакладным  у сваёй класічнасці з’яўляецца сабор св. Пятра і Паўла ў  Гомелі (1809-1819гг., арх. М. Кларк). Яго кампазіцыя і ордэрныя порцікі, купал над  сяродкрыжжам згадваюць царкву св. Жэнеўевы ў Парыжы (арх. Ж.Ж. Суфло) і  сабор св. Паўла ў Лондане (арх. К. Рэн).

 

Класічныя сакральныя збудаванні з’яўляюцца і ў заходніх рэгіёнах (касцёл св. Іосіфа ў Лідзе, касцёлы  ў Шчучыне, Валожыне). Іх ордэрна-купальная  архітэктура звязвае ў стылістычным малюнку царкоўныя і грамадзянскія  збудаванні. Асабліва гэта тычыцца  ордэрных бяскупальных цэркваў (Валожын, Вільна). Бяскупальныя і бязвежавыя цэрквы ордэрнай кампазіцыі ўзыходзяць да храма Славы ў Парыжы (вобраз храма Старажытнай Грэцыі).

 

Напачатку XIXст. у Беларусі ў стылі класіцызму будуюцца палацы губернатараў і прысутныя месцы, навучальныя ўстановы і гандлёвыя  рады. Будынак ратушы ў Мінску, рэканструяваны па праекту Ф. Крамера, набывае класічную  стылістыку пры захоўванні традыцыйнай  вежавай кампазіцыі. У 30-я гады XIXст. у Горках па праекту А. Кампіёні ўзводзіцца галоўны корпус сельскагаспадарчага  інстытута. У мястэчку Свіслач у  пазначаны перыяд будуецца гімназія.

 

Першая трэць ХІХ ст. пазначана росквітам класіцызму ў грамадзянскай, культавай і  жыллёвай архітэктуры. Час захаваў  імёны таленавітых дойлідаў гэтага стылю (К.Багаміле, О.Бетыні, Дж.Кларк, Ю.Лянчоўскі, В.Міхаэліс, Ф.Санкоўскі, М.Чахоўскі і  інш.). Архітэктура беларускага класіцызму грунтуецца на дамінантах гэтага стылю  – выкарыстанні канструктыўных і  дэкаратыўных магчымасцей антычнай ордэрнай сістэмы, сінтэзе расійскай, заходнееўрапейскай эстэтыкі XVIII ст. і  мясцовых традыцый. Захаваліся ўзоры  гэтага стылю – Гомельскі палац  П.А.Румянцава (1785), Жыліцкі палац (Кіраўскі р-н; пабудаваны ў 1830-я г.), Сноўскі  палац (Нясвіжскі р-н; пабудаваны ў 1827 г.). Дамінавалі палацава-сядзібныя  комплексы віленска-варшаўскай архітэктурнай  школы. У культавым будаўніцтве  прыярытэты аддаваліся праваслаўным храмам (Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, 1809 – 1811; царква Раства Багародзіцы  ў в.Дубае Пінскага раёна, 1811 г. і  інш.). Тыповыя каталіцкія храмы ў  стылі класіцызму – Іосіфаўскі касцёл піяраў у Лідзе (1787–1825), касцёл святой Тэрэзы ў Шчучыне (1829).

 

З 1840-х г. назіраюцца адыход ад класічных архітэктурных школ, распад стылявога адзінства, пашырэнне  готыкі ў рэчышчы рэтраспектыўнай (эклектычнай) плыні, спалучэнне класіцызму (аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя) і  элементаў гатычнага дэкору (палац  у Косаве Івацэвіцкага р-на, архітэктары  Ф.Яшчолд і У.Марконі; Петрапаўлаўскі касцёл у в.Ражанка Шчучынскага  р-на і інш.). Архітэктары будавалі навучальныя ўстановы пад рэнесанс, тэатры – пад барока, касцёлы  – пад готыку.

 

Сцены, рытмічна падзеленыя групамі калон, пад адзінай стужкай  атыка – усё гэта параўнальна  з прыёмам будовы фасадаў будынкаў Сената і Сінода, Адміралцейства ў  пецярбургу і г.д.

 

Буйнейшым класічным ансамблем  на тэрыторыі Беларусі канца XVIII –  пач. XIXст. з’яўляецца палац Румянцавых-Паскевічаў. Будаўніцтва працягвалася ў два  этапы: 1794-1805гг. і 1837-1848гг. і, як ужо адзначалася, былокампазіцыйна звязана з галоўнымі  вуліцамі-прамянямі горада. Цэнтральны корпус, кампактны, з купалам, крылы  і фланкіруючыя павільёны адлюстроўваюць спалучэнне паладыянства з лінейным развіццём кампазіцыі (англійскі  варыянт).

 

Першапачатковая планіроўка палаца ў Жылічах, пакоепадобная, з  вестыбюльнай групай і аднабаковым  калідорам у бок двара, мела дакладную, класічную забудову. галоўны і  бакавыя фасады мелі порцікі (шасці- і чатырохкалонныя). Пазнейшая будова значна пашырыла палац. У залах былі шыкоўныя у стылі класіцызму інтэр’еры.

 

Гандлёвыя рады ў Пружанах згадваюць Гасцінны і Апраксін двары  ў Пецярбургу. Увогуле для класічных  збудаванняў на Беларусі XIXст. уласцівы стылёвы штрых, адзіны для архітэктуры  імперыі. На тэрыторыі Беларусі будавалі вядомыя расійскія дойліды: Дж. Кварэнгі, Н. Стараў, М. Львоў, В. Бажэнаў і інш. Горадабудаўнічыя і архітэктурныя  ансамблі і збудаванні Беларусі эпохі  класіцызму ўзбагацілі еўрапейскую  архітэктуру арыгінальнымі творамі, знітавалі стылёвыя асаблівасці  архітэктуры гэтага часу Усходу і  Захаду Еўропы. Збудаванні архітэктуры  класіцызму спрыялі стварэнню адзінага грамадзянскага, цывільнага стылю, дамінуючай ролі грамадзянскай архітэктуры. Архітэктура  класіцызму стала крыніцай для творчых  знаходак і вырашэння праблем  архітэктуры ў наступным, XXст.

 

Архітэктура класіцызму іграла выключную ролю ў развіцці будаўнічай культуры ўсяго свету. У ёй увасобіўся універсальны вобраз архітэктуры грамадзянскай, якая адлюстроўвала ідэалы цывільнага грамадства, грамадства вытворчага. Архітэктура  класіцызму сфарміравалася напярэдадні  прамысловага перавароту, станаўлення  дэмакратычных адносін і грамадсткага прагрэсу. У ёй увасобіліся навуковы падыход да рэчаіснасці, рацыяналізм, абгрунтаваныя законамі суразмернасці  і прыгажосць.

 

Архітэктура класіцызму больш  арганічна ўвасобіла адзінства  тэктонікі, функцый і мастацкага вобразу. Менавіта гэта забяспечыла  яе універсальнасць і перавагу пры  вырашэнні разнастайных горадабудаўнічых, ансамблевых і індывідуальных будаўнічых задач.

 

Напрацягу ўсяго часу, пасля  завяршэння эпохі класіцызму, дойліды  неаднаразова звярталіся да законаў  і мастацкай сістэмы архітэктурнай  класікі. Яе элементы і заканамернасці назіраюцца ў архітэктуры канструктывізму, рацыяналізму, стракатых рэтраспектыўных  напрамках.

 

Найбольш удалая адпаведнасць не толькі законам прыроды (фізікі), але і законам развіцця грамадства забяспечылі архітэктуры класіцызму стылявую ўстойлівасць і запатрабаванасць. І ў XXст. з’яўляюцца ансамблі, адпаведныя законам класіцызму. Рысы стылю бачны  ў творах І. Лангбарда, А. Воінава, М. Паруснікава, Г. Заборскага, у выдатным класічным будынку 1938-1941гг. арх. П. Абросімаў, - сёння Беларуска-Расійскі універсітэт  у Магілёве, у Палацы Рэспублікі, у інтэр’ерах станцый метро.

 

Валоданне законамі архітэктурнай  класікі ў творчасці дойлідства гэтак жа неабходна, як валоданнеакадэмічным малюнкам у выяўленчым мастацтве. У  сучасных умовах, умовах хуткіх змен у  будаўнічых матэрыялах, тэхналогіі, развіцці архітэктурнага дызайну і стылю  хай-тэк, матывы архітэктуры класіцызму гучаць асабліва там, дзе неабходна  ўвасобіць манументальныя рысы, высокія  грамадскія ідэі.

 

У арганічнай повязі з прагрэсіўным развіццём грамадства і вытворчасці  актуальнасць і жыццёвасць класічнай  архітэктуры.

 

Эпоха класіцызму дала цывілізацыі  дасканалыя мастацтвы: архітэктуру, жывапіс, музыку, літаратуру, якія і сёння  застаюцца крыніцай мастацкай культуры свету.