Ауыз суды және тазартылған сарқынды суларды зарарсыздандыру әдістері мен технологиялары

Суды дезинфекциялау кезінде  ультрасүзгілеудің қалыпты модулдері  осы әдістің жоғары технологиялық  және санитарлық сенімділігін көрсете  отырып, кемінде 99,99 % деңгейінде бактериялар  мен вирустардың жойылуын қамтамасыз етеді.  Суды дезинфекциялаудың дәстүрлі әдістерімен салыстырсақ (ультракүлгін зарарсыздандыру, хлорлау, озонмен  тазарту, хлор диоксидінің мөлшерленуі  және т.б.), онда ультрасүзгілеу кезінде  микроорганизмдер судан физикалық  жойылады. Бұл ультрасүзгілі мембранадағы ұсақ тесіктердің диаметрі вирустар немесе бактериялар (вирус – 0,02…0,4 мкм, бактерия – 0,4…1,0 мкм, ұсақ тесік  – 0,01 мкм) көлемінен елеулі азырақ болуымен түсіндіріледі. Судағы микроорганизмдер мұндай кедергі арқылы өте алмайды. Сонымен, суды бірінші рет хлорлау  қажет емес, ал зарарсыздандыру тұтынушыға суды берердің алдында тікелей жүргізіледі.

1.3. Суды зарарсыздандырудың физика-химиялық әдістері

Қазіргі уақытта перспективалы  деп саналатын тотықтырғыш технологиялар  әзірленіп жатыр, олар судан өте  төмен шоғырлануына дейін қоспаларды жоя алатын физикалық және химиялық әдістердің кең диапазонын қамтиды. Осыған мынадай әдістер жатады: УК+О₃, УК+Н₂О₂, УК+О₃+Н₂О₂, УКО+ультрадыбыс және басқа. Осы әдістердің көмегімен зарарсыздандырудың өте жоғары тиімділігіне қол жеткізу күтіліп отыр, ол синергетикалық әсерге, яғни жеке әсерлердің қолданылатын әр амал мен  әдістен өзара күшейтуге негізделген. Тотықтырғыштарды (суға УК сәуле түсірмей) қолдана отырып, зарарсыздандырудың қазіргіу заманғы әдістері вирустар, спормды нысандар, қарапайым цисталарды жеткілікті түрде тиімді инактивтемейді. Судан микроорганизмдерді, атап айтқанда қатқыл дисперсті қоспаларға жататын гельминттер мен ірі бактериялар цистерін жоюға жиі тұндырумен және сүзгілеумен қол жеткізіледі. Барлық физика-химиялық және сорбцті әдістер өздігінен немесе қосылып суды  микроорганизмдерден тазартудың қажетті деңгейін қамтамасыз етпейді. Олардың зарарсыздандырудың химиялық дезинфектанттар немесе физикалық әдістермен үйлесуі ғана қажетті нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Суды зарарсыздандырудың шетелдік және отандық тәжірибесін талдау мынаны көрсетеді, қазіргі уақытта хлорлауға баламалы суды зарарсыздандырудың экологиялық жағынан неғұрлым таза және қауіпсіз әдістері қарқынды түрде әзірленіп жатыр. Белгілі әдістердің көбі өндірістік сынақтар сатысында шағын тазарту құрылыстарына енгізіліп жатыр және кеңінен қолдану үшін ұсынылатын әмбебаптар қатарына жатпайды.

Хлорлы әкпен, кальций немесе натрий гипохлоритімен дезинфекциялау. Ерітіндідегі белсенді хлордың қажетті мөлшерінің болуы және құрамында хлор бар реагенттерді пайдаланған кезде байланысу уақыты – хлормен дезинфекциялағанмен бірдей. Ерітудің алдында хлорлы әкті құрамында белсенді хлордың болуына тексереді, ол 30-35 % құрауы тиіс. Хлорлы әктің мөлшері хлорлы  әктің таңдалатын мөлшеріне байланысты болады. Хлорлы әктің қажетті мөлшерін еріту үшін ішкі жағында арнайы футеровка бар ағаш немесе метал бөшкеге салады және үстіне дейін сумен сұйытады, эжектирлейтін құрылғымен хлорлы суды құбырға жібереді. Кальций немесе натрий гипохлоритінің еруі хлорлы әктің еруіне ұқсас болып келеді. Кальций немесе натрий гипохлоритін сумен және эжектирлейтін құрылғымен сұйытады, хлорлы суды құбырға жібереді. Дезинфекциялау бойынша бұдан кейінгі операциялар хлорды қолданға ұқсайды.

Хлормен дезинфекциялау кезінде жұмыстарды жүргізу бойынша  іс-шаралар. Хлормен дезинфекциялау кезінде және тиісті жабдықты пайдаланған кезде елді мекендерді сумен жабдықтау және оларға су бұру жүйелерін пайдаланған кезде қауіпсіздік техникасының ережесі сақталады. сұйық хлормен хлорлайлатын қондырғыны монтаждау хлораторлы құрылғылардың жұмысына жауапты маманның басшылығымен жоғары білікті слесармен жүргізіледі. Монтаждау аяқталғаннан кейін хлорлы газдың қысымымен қондырғының барлық қосылыстары және бөліктері тексеріледі. Хлорлы құбыр және баллондар күн сәулесінен және 40 ⁰С жоғары температура өсуінің кез-келген мүмкіндігінен қорғалуы тиіс, себебі сұйық хлорды барынша кеңейтудің жоғары коэффициентіне байланысты баллонның жарылу қауіпі туындайды.

Хлораторлы қондырғыны орнату және жабдықты монтаждау су құбыры-кәріз  шаруашылығындағы қауіпсіздік техникасы  мен өртке қарсы техниканың ережесіне  сәйкес, сондай-ақ «қысыммен жұмыс  істейтін ыдыстарды орнату және пайдалану  қауіпсіздігінің ережесіне» сәйкес жүргізіледі. Хлораторлар оның паспортындағы  нұсқауларға сәйкес жүргізіледі. Жылжымалы  хлораторды қолдануды келісу хлораторлы үшін белгіленген тәртіпте жүргізіледі.

2 Зарарсыздандыру тиімділігіне өндірістік бақылау жүргізу.

 Сарқынды сулар қоршаған орта нысандарының, соның ішінде үстіңгі тұщы сулар мен теңіз суларының, жер асты су тұтқыш қабаттардың, ауыз судың және топырақтың микробтық ластануының негізгі көзі болып табылады, бұл фекальды-ауызбен жұқтыру арқылы індеттер қоздырғыштарының таралу тәуекелінің қозғаушы күші болып табылады. Індеттік қатынастағы анағұрлым қауіптілерге сарқынды сулардың мынадай түрлері жатқызылады :

- шаруашылық-тұрмыстық сарқынды  сулар;

- қалалық аралас (өнеркәсіптік-тұрмыстық)  сарқынды сулар;

- мал шаруашылығы мен  құс шаруашылығы нысандарынан, мал  шаруашылығы өнімдерін өңдейтін  кәсіпорындардан шығатын сарқынды  сулар, жүн жуғыштарында, ет комбинаттарында  пайдаланылған су және т.б. 

- індетті ауруханалардың  сарқынды сулары;

- шахталық және кәрерлік  сулар;

- сусіңгіш сулар;

- үстіңгі қабаттық-нөсерлік  сарқынды сулар.

Шаруашылық-тұрмыстық сарқынды сулар үшін салыстырмалы түрдегі  тұрақты сапа тән (суды пайдалану  нормаларын сақтаған кезде). Өлшенген бөліктер мен органикалық заттардың  анағұрлым маңызды шоғырлану  көрінісінде олар микробтық ластанудың жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Сондықтан  зарарсыздандыру алдында оларды механикалық және биологиялық тазарту  қажет. Қалалық аралас сарқынды (өнеркәсіптік-тұрмыстық) сулардың құрамы мен қасиеттері шаруашылық-тұрмыстық  және өнеркәсіптік мақсатта пайдаланылған  сулардың арақатынасымен анықталады. Оларды зарарсыздандыру кезіндегі  қосымша қиындықтар осы сулардың микробтық ластануы әртүрлі органикалық  және бейорганикалық заттармен үйлесімделетіндігімен  байланысты туындайды, олар өз беттерімен қосымша бактерицидтер және бактериостатиктер  бола алады, және микроағзалардың таралуы  үшін қолайлы орта болады.

Зарарсыздандырылмаған сарқынды суларды ағызған кезде су айдындарындағы ішек індеттерінің қоздырғыштарының қарқынды айналмасы тұрғындардың суды пайдаланған  кезінде түрлі аурулардың туындауына әкеп соғады, ауруларды жұқтыру әсіресе  жаз кездерінде рекреация және ирригация  мақсаттарында су айдындары белсенді пайдаланылғанда ұлғаяды. Өзіндік  тазарту қабілеттері төмен болғандықтан су жиналатын жерлердегі су айдындарының микробтық ластану тәуекелі өседі. Мұның салдары болып салқын судағы микроағзалардың анағұрлым ұзақ өміршеңдігі мен вируленттік  қасиеттерінің сақталуы табылады. Сонымен  қатар, төмен температура кезінде  су өткізгіш станцияларында тазарту  және зарарсыздандыру шарттарының  бір уақытта нашарлануы тұрғындардың шаруашылық-ауыз су пайдалануының қауіпсіздігінің  нашарлануына әкеп соғуы мүмкін. 

Зарарсыздандырудың кез-келген тәсілі кезінде микроағзалардың  тұрақтылығы көп жағдайда зарарсыздандырғыштарды қоздыру үрдістерінің механизмдеріндегі  айырмашылықтармен анықталады.

Эксперименттік зерттеулер кезінде алынған сарқынды сулардың құрамында болатын индикаторлық және патогендік микроағзалардың зарарсыздандырушы  агентке қатысты тұрақтылығындағы үлкен айырмашылықтарды тәжірибелік-өнеркәсіптік зерттеулерді ұйымдастыру үшін, индикаторлық бактериялардың негізінде қоздырғыштардың қандай да бір түріне қатысты зарарсыздандырудың індеттік сенімділігі туралы қорытынды жасау үшін көрсеткіштер таңдау кезінде ескеру қажет. Микроағзалардың негізгі топтарының салыстырмалы тұрақтылығы туралы жалпы түсінік (өсу шамасына қарай) мынадай: ішек бактериялары, колифагтар, вирустар, споралар, қарапайым цисталар.

Сарқынды суларды зарарсыздандыру  тәсілін таңдаған кезде бактерицидтік  және вирулицидтік әсердің гигиеналық сенімділігін, зарарсыздандырылған  сарқынды суларды одан әрі пайдалану  кезіндегі медициналық-биологиялық  салдарды, эксплуатациялық және экономикалық пайдалылықты ескеру қажет. Сарқынды суларды  хлормен зарарсыздандыру анағұрлым  қарапайым технологиялық шешім  болып табылады. Хлорлау нәтижесінде  жоғары токсиндік заттардың бірнеше  ондығы қалыптасуы мүмкін, соның ішінде ШРШ жүздеген және мыңдаған мг/л  шамалары бар канцерогендік, мутагендік заттар да бар.  Хлорлағаннан кейін  сарқынды суларда осындай заттардың  пайда болуы оларды су айдындарына  ағызу шарттарын күшейтеді, суды пайдаланған кезде тұрғындардың денсаулығына әсер етеді. Ұзартылған биоцидтік  әрекеттің болмауы да УКС тәсілінің  маңызды артықшылығы болып табылады, себебі су айдынына ағызылған сарқынды су судың биоценоздарына әсер етпейді. Тазартқыш құрылғыларды қолданған  кезде мыналарды бақылау қажет:

- зарарсыздандыруға келіп  түсетін сарқынды судың сапасы;

- сарқынды суларды зарарсыздандырудың  тиімділігі;

- техникалық шарттарда  тағайындалған технологиялық ережелерді, зарарсыздандыру тәртіптерін сақтау;

- қызметкерлер құрамының  еңбек қауіпсіздігін қамтамасыздандыру  шараларын сақтау.

Зарарсыздандырылған сарқынды суларды ағызып жіберудің су айдынындағы  судың сапасына әсерін тағайындау үшін толық араласқаннан кейін шығаратын  жерден жоғары және төмен жармада  микробиологиялық және химиялық көрсеткіштер бойынша бақылау жүйелі түрде  жүргізіледі. Зарарсыздандырылған  сарқынды суларды талдау нәтижесінің  индикаторлық микробиологиялық көрсеткіштері  бойынша гигиеналық критерийлерге  сәйкес келмеген кезде зарарсыздандыруға  дейін және кейін сынамаларды  қайтадан іріктеп алады. Үш рет қатарынан  іріктеп алынған (тәуліктен кейін) сынамаларда индикаторлық көрсеткіштер бойынша нормативтер сақталмаған  жағдайда суда патогендік микроағзалардың  болуын талдайды. Зарарсыздандырылған  суларда індеттік аурулардың қоздырғыштары  табылған жағдайда бұл туралы МСЭҚ аймақтық органдарына тез арада  хабарлау және зарарсыздандырудың технологиялық  үрдісін түзету қажет.

2.1Сарқынды суларды зарарсыздандыруды гигиеналық бағалау.

 Сарқынды суларды зарарсыздандырудың  негізгі мақсаты – шаруашылық-ауыз  су, мәдени-тұрмыстық және балық  шаруашылығы үшін пайдаланылатын  су нысандарына ағызған кезде,  ашық және жабық жүйелерде  өнеркәсіптік сумен жабдықтау  кезінде қолданғанда, сондай-ақ  суарылатын алқаптарға ағызған  кезде пайдаланылған судың індеттік  қауіпсіздігін қамтамасыз ету. 

Сарқынды суларды зарарсыздандырудың тиімділігін бағалау кезінде  сарқынды суды ағызу немесе пайдалану  шарттарын ескере отырып, зарарсыздандырылған  сарқынды судың берілген талаптарға сәйкестік ұстанымы негізге алынады. Зарарсыздандырылған сарқынды суларды  үстіңгі беттегі су нысандарына  ағызып жіберген кезде үстіңгі қабаттағы  суларды ластанудан қорғау жөніндегі  санитарлық ережелердің талаптарын сақтау қажет. Сарқынды суды суару үшін пайдаланған кезде сарқынды суды суару мен тыңайту үшін пайдалануға  қойылатын гигиеналық талаптарды басшылыққа алады. Зарарсыздандырылған сарқынды суды айналымды және қайталанушы  сумен жабдықтау жүйелерінде  қолданған кезде өнеркәсіптік сумен  жабдықтауда тазартылғанға дейінгі  қалалық сарқынды суларды пайдаланудың гигиеналық бағасы бойынша әдістемелік  сілтемелердің талаптары сақталу  керек. Індетті ауруханалардың сарқынды сулары елді-мекендік жерлердегі су ағызу  жүйелеріне өндірістік сарқынды суларды  қабылдау ережелеріне сәйкес зарарсыздандырылу  керек. Хлорланған сарқынды суларды  су айдынына ағызу алдында хлорсыздандыру керек (реагенттік тәсіл, аэрация және т.б.). Хлорсыздандыруды қамтамасыздандыру  мүмкін болмаған жағдайда зарарсыздандырудың басқа да тәсілдері қолданылу  керек.      

Зарарсыздандыруға келіп  түсетін сарқынды сулар негізгі  көрсеткіштері бойынша берілген талаптарға сәйкес болу керек. Осы көрсеткіштердің  немесе одардың біреуінің деңгейлерінен  асып кеткен жағдайда қажетті әсерді қамтамасыз ететін зарарсыздандыру  тәртіптерін негіздеу қажет. 

2.2 Зарарсыздандыру тиімділігін санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау.

 «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР Кодексінің 7 бабына сәйкес (денсаулық сақтау саласындағы) Өкілетті орган ҚР территориясында мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау жөніндегі атқарымды және т.б. атқарымдарды жүзеге асырады. ҚР осы Кодексінің 21 бабына сәйкес МСЭҚ халықтың санитарлық-эпидемиологиялық саулылығы саласында ҚР заңнамасының бұзылуының ескертуге, шығаруға, алдын алуға, сондай-ақ  халықтың санитарлық-эпидемиологиялық саулылығы саласында нормативтік-құқықтық актілердің сақталуына және тұрғындардың денсаулығы мен тіршілік ортасын қорғау мақсатындағы гигиеналық нормативтердің сақталуына бақылау жасауға бағытталған. МСЭҚ нысандары болып жеке және заңды тұлғалар, ғимараттар, құрылыстар, өнеркәсіптік кәсіпорындар, өнім, жабдық, көлік құралдары, су, ауа, азық-түліктер және қызметі, пайдаланылуы, тұтынуы, қолданылуы адам денсаулығы мен қоршаған ортаға зиян келтіруі мүмкін басқа да нысандар табылады.

Сарқынды суларды зарарсыздандыру  тиімділігінің МСЭҚ мыналардан тұрады:

- сарқынды суларды ағызып  жіберу және пайдалану шарттарын  келісу;

- сарқынды суларды зарарсыздандыру  технологиясын, өндірістік бақылау  бағдарламаларын (көрсеткіштер, сынамаларды  іріктеу нүктелері мен еселілігі,  анықтау тәсілдері) келісу; 

- өндірістік бақылау кезінде  алынған нәтижелерді жүйелі түрде  талдау;

- зарарсыздандырылған сарқынды  суды ағызып жіберу шарттарын  өзгерту туралы ұсыныстар енгізу;

- жергілікті өзін-өзі  басқару органдарының індеттік  қолайсыздықтардың туындауы немесе бар болу қаупі туралы жергілікті өзін-өзі басқару органдарына дер кезінде ақпарат беру;

-үстіңгі қабаттағы суларды  ластанудан қорғау жөніндегі  санитарлық ережелердің талаптарына  сәйкес халықтың шауаршылық-ауыз  су және мәдени-тұрмыстық суды  пайдалану жармада зарарсыздандыру  тиімділігіне зертханалық бақылау  жүргізу (сарқынды суларды су  нысандарына ағызып жіберген  кезде);

Сарқынды суларды зарарсыздандыру  технологиясын келіскен кезде мыналар  ұсынылады: