Адыраспан

Мазмұны

 

 

 

 

Пікір ..............................................................................................2

 

І.Кіріспе..........................................................................................3

 

ІІ. Негізгі  бөлімі

  2.1. Адыраспанға биологиялық сипаттама................................7

   2.2. Халық наным-сеніміндегі адыраспан.................................8     

   2.3.Адыраспанның емдік,химиялық және фармакологиялық    

                                                                     қасиеттері.................10

   2.4.Зерттеу материалдары.

  Адыраспанды жинау,тұнбасын дайындау және       

                                                                          пайдалану.............15

 

ІІІ. Қорытынды...............................................................................19

 

Пайдаланылған  әдебиеттер...........................................................21

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пікір

 

   Қазақстан табиғи жағдайлары әр түрлі болып келетін орманды, далалы, таулы ,шөлді аймақтардан тұрады. Республика аймағында 6000-ға жуық өсімдік түрлерін кездестіруге болады.Соның 500 түрінен дәрілік заттар алынады. Осынша байлықты игерумен бірге дәрілік өсімдіктерді зерттеудің , оны танып білудің маңызы зор.

  Мына «Адыраспанның емдік қасиеттері» деген жұмыстың алдына қойған мақсаты да осы өз өлкеміздің өсімдіктерінің қасиеттерін танып,білу,оны көпшілікке жеткізу,жалпы алғанда табиғатты қорғау екендігі даусыз.Осы жұмыста _________________________________________ жергілікті жерде өсетін адыраспанның емдік,фармакологиялық,химиялық қасиеттерін ашып көрсету үшін көп ізденгені байқалады.Оның ғылыми,танымдық және халық медицинасы жайлы көп  еңбектерді пайдаланғаны көрініп тұр.Бұған қоса осы мәліметтерді тәжірибе тұрғысынан дәлелдеп көргені-де мақтауға тұрарлық.

   Табиғатты танып-білу  арқылы оқушылар бойында эстетикалық,экологиялық  тәрбие қалыптасады десек,осы жұмыстың авторында өз өлкесінің табиғатына деген сүйіспеншілігі арқылы патриоттық сезімінің де жоғары екені де байқалады.

  Оқу мен тәрбие егіз ұғым-десек,оқушыларды іздену жұмыстарымен айналысу арқылы тәрбиелеуге де болатынын көріп отырмыз.

   Жұмыстың орындалуы   ғылыми зерттеу  талаптарына  сай және алдына қойған  мақсатына  жеткен .  Қорыта айтқанда____________ өзінің  ғылыми   деректермен ,қосымша әдебиеттермен  жұмыс істей  алатындығын  жан-жақты көрсеткен.

Мен ___________________________________________ болашақта

өз  елінің жақсы патриоты болатынына сенемін.

 

Пікір иесі:____________________________(аты,жөні)

Кіріспе

 

   Қоршаған ортаны-«Жер-ана»,«Табиғат-ана»деп атап жатамыз.Бұл бір кездейсоқтық емес,себебі табиғат компоненттері адам қажеттіліктерінің барлығына дерлігін өтейді.

Сол табиғаттың негізгі компоненті-өсімдіктер. Адам баласы ежелден–ақ өсімдіктердің қадір-қасиетін ажыратып,қажетіне жарата білді.

       Өсімдіктерді адамның дәрілік мақсатқа пайдаланғаны жөнінде мәліметтерді ертедегі қытай, орта азиялық, латын тіліндегі мәдени естеліктерінен табуға болады.

Халық медицинасы дегеніміз – ғасырлар бойы жинақталған тәжірибені қолдана отырып, ауруды дәрілік шөптермен  емдеу, ол- ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатыр.

   Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле

бастады.1926 жылы ғалым П.С.Массагетов түкті эрва шөбінің дәрілік

қасиетін алғаш рет анықтады.

1938 жылы Қазақстанда дәрілік  өсімдіктерді зерттеу мақсатымен  арнаулы 

экспедиция шығарылды.

    Цивилизацияның дамуына байланысты дәрігерлер  химиялық препараттарға бет бұрды, өйткені, синтезделген  препарат белгілі бір мүшеге ғана әсер етеді және емдеудегі мақсатқа бірден қол жеткізуге болады. Бірақ та мұндай күшті препараттар көптеген жанама әсерлер көрсетеді. Жанама әсер көрсетпейтін бірде–бір синтездік жолмен алынған препарат жоқ. Мұндай жанама әсерлер дәрігерлерден ем тағайындау кезінде мұқият болуды талап етеді.

Бұл тұрғыдан алғанда дәрілік  өсімдіктер ағзаға бейім, өйткені олардың  құрамында ағзаға әсер ететін және жанама әсерлерді төмендететін биологиялық белсенді заттар бар.

      

Дәрілік өсімдіктің емдік қасиеттері олардың құрамында кездесетін алкалоид, амин қышқылдары, антибиотиктер, дәрумендер, гликозидтер, илегіш заттар, органикалық  қышқылдар, майлар, микроэлементтер, пигменттер, смолалар, фитонцидтер, эфир майларының болуына байланысты.Кей жағдайларда көптеген өсімдіктердің толық зерттелмеуіне байланысты олардың негізгі фармакологиялық әсерін ашып көрсету мүмкін болмайды. Халық медицинасында қолданылып жүрген кейбір дәрілік өсімдіктер  көптеген ауруларды емдеуде нәтижелі қолданылуда.Қазақстан медициналық тәжірибесінде дәрілік өсімдіктердің алуан түрлері қолданылады. Дәріханаларда түрлі ауруларды емдеуде мүмкіндігінше қолданылатын  дайын жиынтықтар сатылады. Соңғы жылдарда дәрілік өсімдіктерден жаңадан препараттар алу бойынша ғылыми жұмыстар көптеп жүргізіліп жатқандығын атап кеткен жөн.

Қазақстанның флорасы сан-алуан.Сол  өсімдіктердің 60%-ке жуығы дәрілік  өсімдіктер десек,олардың қасиеттерін  зерттеп білу қазіргі биология мен  медицинаның алдындағы басты  мақсат.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жұмыстың мақсаты:

 

    Оңтүстік Қазақстан облысының дәрілік өсімдіктерін,олардың морфологиясы мен емдік қасиеттерін білу,жергілікті жердің өсімдіктері жайлы айта отырып жас ұрпақ бойындағы экологиялық тәрбие мен эстетикалық көзқарастың қалыптасуына ықпал ету.Туған өлкенің өсімдіктерімен таныстыра отырып,осы өлкеге,елге деген патриоттық сезімінің қалыптасуына назар аудару.

  Соның ішінде қазақ халқы қасиетті деп санайтын-адыраспанның  таралуы, биологиялық сипаттамасы, ботаникалық ерекшелігі мен  емдік қасиеттерін зерттеу,оның халық медицинасында қолданылуын зерттеу арқылы оқушыларға қазақ халқының ертеден келе жатқан наным-сенімдері мен әдет-ғұрыптары жайлы түсінік беру.Адыраспанның тұнбасын дайындап,оның емдік қасиеттерінің халық арасындағы жай сөз емес екендігіне көз жеткізу.Мал денесіндегі жараларға адыраспан тұнбасының қалай әсер ететінін тәжірибе жүзінде көрсету.

    Қазіргі уақытта цивилизацияның артуынан денсаулық сақтау саласында қалыптасқан шиеленіскен мәселелердің мәнімен таныстыру.

     Сонымен қатар  жас ұрпақтың бойына қоршаған ортаға деген  жауапкершілік қатынасын қалыптастыру, өсімдік әлеміне қызығушылығын арттыру.

    Адыраспанның дәрілік қасиетін  зерттеуде мына бағыттарда жұмыс жасау:

1.Адыраспаннның  емдік қасиеттерімен танысу

2.Оның химиялық  құрамымен танысу

3.Фармакологиялық  қасиеттерімен танысу

4.Адыраспанды  жинау ережелері

5.Адыраспан тұнбасын,ваннасын және майын дайындау,оны       

   пайдалану

6.Дайындалған тұнбаны мал жарасын  емдеуде қолдану

7.Бұлау ванналарын пайдаланудың  әсері

8.Адыраспан тұнбасын тіс пародонтозына  пайдалану

9.Адыраспан тұнбасын сиыр жарасына  пайдалану

10.Нәтижелерін талдау

 

Жұмыстың міндеті:

   Туған өлкеміздің дәрілік өсімдіктерімен таныса отырып,олардың қандай ауруларға емдік мақсатта қолданылатынын атап көрсету.Халқымыздың «Ауырып,ем іздегенше,ауырмайтын жол жол ізде» деген мақаланың мысалында салауаттылықтың қарапайым ережелерін үйрету.  

  Зерттеу  нәтижелерін,жиналған мәліметтерді  толықтырып,халық медицинасындағы  адыраспанның қолданылу мақсаттарын  көпшілікке тарату.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Негізгі  бөлім

 

2.1.Адыраспанға биологиялық сипаттама

 

Адыраспан (Harmal немесе Peganum harmala)

Тұқымдасы:   Түйетабандар

 

 

   Биологиялық сипаттама: Көп жылдық, шөптектес түйетабандар тұқымдасына жататын жабайы өсімдік. Сабағы бұтақшалы. Тамыры діңгекті 2-3 м–ге дейін жетеді, жердің су қабатына тік орналасқан. 
Сабағының ұзындығы 30-80 см, жалаңаш жасыл түсті. Жапырақтары тілімделген, кезектесіп орналасқан, қысқа сырғалы терең 3-5 бөлікке

бөлінген, етті өсімдік.

Гүлі ақ және сары түсті, ірі жалғыз не үш гүлі сабаққа гүл табаны арқылы  бекітілген.Тостағаншасы – бес, күлтесі бес бөлімді сары түсті, ұзындығы 1,5 – 2 см аталығы 15. Жемісі қоңыр түсті, құрғақ, диаметрі 6-10 мм шар тәріздес, үш жеміс қалтасынан тұрады. Тұқымының түсі қоңыр немесе сарғыш қоңыр , ұзындығы 3 – 4 мм, .үш ұшты төбешік тәрізді. Мамыр , шілде айында гүлдейді, шілде – тамыз да піседі. Қатты хош исі бар. Топтанып өседі . Жеке ірі бұтақтарында 150 – ге дейін сабақтары болады. Өсімдіктің жер бетіне өсіп өнуі наурыз айының аяғы мен сәуір айында болады.Бүршіктенуі сәуір айында басталады, мүшелердің шығуы тамыз айында басталып, күзге үсік болғанда аяқталады.

  Адыраспан  батпақты,құмшауытты және сор  топырақта,құдықтардың маңайында,шөлді  аймақтағы жайылымдарда,тастақты  жерлерде,жолдың 

жағасы мен  шөлейттерде өседі. Қазақстанда адыраспанның бір ғана түрі – ақ адыраспан өседі. Топтанып өсетін өскін шілде айында гүлдегенде оның хош иісі төңіректі алып кетеді. Бір ғажабы, адыраспан өсіп тұрған маңайға шыбын-шіркей жоламайды. Оған тек «ханның қызы» сияқты қасиетті қоңыздар ғана қонады.Адыраспан атауы -мың ауруға ем деген мағынаны білдіреді.

 

2.2. Халық наным-сеніміндегі адыраспан

 

 

  Халқымыз дәрулік шипасынан бөлек әулиелік қасиеті мол санаған шөптерінің бірі «адыраспан» деп аталады. Біздің ата-бабаларымыз сондықтан оны үйдің босағасына іліп қойып, осы арқылы отбасын алуан түрлі бәле-жәлелерден сақтауға тырысқан.

Адыраспан қазақ үшін қасиетті шөп  болғандықтан жаңа үйге кірерде босағаға жын-шайтан мүлдем жоламасын деп, адыраспанмен аластаған. Сонымен қатар, бұл өсімдікті иесіз үйді иесі жоқ кезде жайлап алған беймәлім жын-шайтандардан тазарту үшін адыраспанның бір бұтағын отқа салып тұтатып, аластайтын болған.

Сондай-ақ, ауыл әйелдері бірігіп текемет басқанда, әзірленіп жатқан текемет, киіздің қасына көз тимесін деп адыраспан және қызыл түсті мата төсейді. Өйткені, ондайда текеметке немесе киізге көз тисе, салынған өрнектер қиғаш немесе қисық түседі-мыс.

«Адыраспан, адыраспан шыққан жерді, сірә, баспан» деп келетін магиялық формула-тіркес адыраспанның дәстүрлі түсінікке сәйкес айырықша қасиетіне  байланысты қалыптасса керек.Адыраспанның магиялық киелі қасиетімен бірге, емдік  шипалығы да бар. Атам қазақ өзі аса киелі деп білген бұл өсімдікті өсіп тұрған жерінен жұлып аларда да оның әдеп-ибасын қатаң сақтаған. Біріншіден, оны қауызы толып, тұқымы толық піскен кезде ғана жұлған. Екіншіден, ер адамның ғана жұлуына рұқсат етілген. Үшіншіден, сол жұлатын адамның жаны ғана емес, үсті-басы таза, дәреті бар екеніне мән берілген. Төртіншіден, жұлушы кісі міндетті түрде Аллаға құлшылық етіп:

«Бисмиллаһи-ир-рахман-ир-рахим!

Мен келдім әр нәрсеге, адыраспан,

Атыңды қойған екен Омар, Оспан.

Бисмиллаһи-ир-рахман-ир-рахим!» -

деп барып, өсімдіктің сағағына қолын  тигізген.

 Бұл жердегі Омар мен Оспанның пайғамбарымыз Мұхаммед ғалаһауи-с-саламның әйгілі төрт сахабасының екеуі екенін мүмкін жұрт білетін шығар

деп ойлаймыз.Осыдан-ақ халқымыздың адыраспанды қалай қадір тұтқанын көруге болады.

      Облысымыздың Шардара,Мақтарал,Арыс,Отырар,Ордабасы

аудандарында  осы киелі шөп жақсы таралған. Құдды газон тәрізденіп тұтасып тұрған сол қалың қау шөптің арасымен жүргенде, олар аттап өтуге жол бере қоймайды.

   «Адыраспан» атты қасиетті өсімдіктің бар екенін, оған тиюге болмайтынын еңбектеген баладан,еңкейген кәріге дейін бүкіл санасымен түйсінген.     

   Адыраспанның қасиетіне өзбек,тәжік,түркмен,үнді халықтары да сеніп,оны өз ұрпағына қалдырған.Оны қасиетті санап,бесіктің басына адыраспан тұқымы салынған тұмарды қадап қойған.

   Адыраспанның  тұқымын жас жұбайлардың көрпе-төсегіне мақтамен бірге салып,олардың ұзақ,тату өмір сүруіне тілектес болып,тіл-көзден сақтайтынына көп адамдар бүгінге дейін сенеді.

  Тәжікстан мен Өзбекстанда үйді аластауға арналған адыраспанды белгілі бір формада қысып(пресстеп),арнайы дайындап,дәріханаларда сатады.

  Қазіргі  ғалымдар адыраспанның отаны-Үндістан  деп жорамалдайды.Сол елде адыраспаннан жасалған сусын-сома-«адам өмірін ұзартады» деген наным күні бүгінге дейін сақталған.

  Қазақ  халқы адыраспан түтінімен жаңа туған әйелді,жас төлдерді аластаған

  Қорыта  айтқанда,қазақ халқы ілім-білім  дамымай-ақ адыраспанның қасиеттерін  толық біліп,оны өзінің қажетіне  жарата білген.

 

2.3.Адыраспанның емдік ,химиялық және фармакологиялық

қасиеттері

 

     Өсімдіктерді дәрілік мақсатқа пайдаланғаны жөнінде мәліметтерді–еуропалық, қытай, грек, орта азиялық, латын тіліндегі ертедегі мәдени естеліктерінен табуға болады.

Өсімдіктердің дәрілік қасиеті  жөніндегі алғашқы қытай кітабы б.э. дейін 2600 жылы  «Фармакология  негіздері» атты кітапты дәрігер  Ли Ши-Чжень (1522-1596) жазды. Онда 1500-нан  астам өсімдіктерден алынған  дәрілік құрылымдарға сипаттама  берілген. Бес томдық «Дәрігерлік  ғылымның каноны» атты кітапты араб медицина мектебінің көрнекті өкілдері тәжік ғалымдары және дәрігер Абу Али Ибн Сина жазды, әлемнің көптеген тілдеріне аударылды және өзінің уақытында арабтардың кітабы болып қана қойған жоқ, еуропалық дәрігерлерде бағалады. Кітапта  шамамен 900 дәрілік өсімдік және оларды пайдалану әдістері сипатталған.  Көптеген өсімдіктердің мүшелерінде дәрілік ғана емес және улы заттарда кездеседі, яғни олардың азғантай мөлшері жануар немесе адам ағзасына түссе, оларда ауру белгілерін байқалады .