Гендік инженерия қаупі және оның ғылыми фактілері.Гендік инженерияның перспективасы. Қоғам дамуын болжамдау.

        Генотипке әсер ету адам, өсімдік, жануарлар мен қоршаған орта үшін қайта қалпына келмес өзгерістерге ұшыратуы мүмкін. Бақылаудан шығып кеткен немесе арнайы дайындалған генетикалық агенттер, тіршілікті жоятын, әдейілеп қолданылуы оларды биологиялық қару деп қарауға құқық береді.

 Дамыған елдерде азық-түлік сапасын бақылау оның шығаруына дейін жүзеге асады., ал дамушы елдерде – шыққаннан кейін.

       Трансгенді өнімдердің шығуына тыйым салудан жеңілген кей ұйымдар енді оларға арнайы маркировка берілуін талап етіп отыр. ТМД елдерінде биоқауіпсіздік туралы заң қабылдауды – «Гендік-инженерия әрекеті аумағында мемлекеттік бақылау жүгізу туралы».

      Қазақстанда гендік-инженерия өнімдері мен препараттарын маркілеу жөніндегі келісім шартқа қол қойды.

       Генетикалық модифицирленген микроорганизмдерді қолдануға байланысты қатерді бағалау. Барлық микроорганизмдар адам үшін патогендік көзқарас тұрғысынан төрт қатерлі топқа бөлінеді:

1. 1 қауіп тобы: адам ауруын  қоздырмайтындар 

2. 2 қауіп тобы: олар мен  кім жұмыс жасап отырғандарда  ауру тудырады. Алайда микробтра  жалпы алғанда азконтагиозды (мысалы, E. coli, Mycoplasma pneumoniae, адам папилома  вирусы).

 3. 3 қауіп тобы: адамда ауру тудырады және олармен жұмыс жасушаларға да қауіп тудырады. Қоғамда тарап кету қауіпі бар, бірақ алдын алу шаралары да бар.(Bacillus anthracis, Mycobacterium leprae, АИВ)

4. 4 қауіп тобы: олармен  жұмыс жасушаларда ауру тударады, қоғамда тарап кету қауіпі  бар, алдын алу шаралары жоқ. (мысалы  – геморрагиялық безгек вирусы). 2-4 топтары патогендік микроорганизмдар  біріктіреді. Топтың нөмірі қауіп  түрін анықтайды және қорғаныс  шараларын да қамтамасыз етеді. Бұл деңгей үшін GLP ( Good Laboratory Practice) ережелер міндетті. Мщдифицирленген генетикалық микроорганизмдерді ұстау деңгейін анықтау үшін « Генетикалық модификацияны халықаралық бақылау камитетінің ережелері» (1993) бар.

      Арнайы кесте бойынша вектор типі анықталады (өз бетінше мобилизденуші - өз бетінше хромосомаға тіркелуші, нашар мобилизденуші немесе мүлдем мобилизденбеуші) екеуі де түзілуші векторды керек етеді.

 Иесінің түрін де  есепке алады (жабайы, әлсіз, ауксотроф), промотор астында трансгенді  құрылымды кіргізуші түр (максималды  экспрессиялы, күшті, әлсіз, арнайы-сайт, дефектілі) және өнімдердің қатерлілігі (улы заттар, БАВ бұзушы әсері  бар, аз бұзушы әсерлі, мүлдем  әсерсіз, ДНҚ кодталмайтын бірізділігі).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Қорытынды 

       Биотехнологияның тағы бір өрісі, ол биоинженерия әдістерін қолданып медицинада арзан әрі қол жетімді, экономикалық жағынан тиімді дәрілік препараттар мен вакциналар алу болып табылады. .

       Гендік инженерия ол функционалдық активті генетикалық құрылымдарды рекомбинаттық ДНҚ молекулалары түрінде қолдан құрастыру. Гендік иженерияның мәні жеке гендерді бір организмнен алып басқа организмге көшіру.

       Биотехнология ғылыми-техникалық прогресстің қуатты қозғаушы күші болып келе жатыр. Биология ғылымының сонғы жылдардағы жетістіктері, әсіресе молекулалық биология мен клеткалық биология саласында, биотехнологияның қалыптасуы мен дамуының теориялық және әдістемелік негіздері болды. Сонымен қатар, биотехнология биологиялық процестермен объектілерді пайдаланып экономика жағынан маңызды заттарды (антибиотиктер, витаминдер, ферменттер, амин қышқылдары, белоктар, нуклеотидтер, стероидтар, алкалоидтар, интерферон, гормондар, вакциналар, моноклондық антиденелер, биопестицидтер, биогаз т.с.с.) шығаратын өндірістің ерекше бір саласы болып қалыптасты. Демек, азық-түлік, фармацевтикалық, химиялық өнеркәсіптері мен ауыл шаруашылығының болашақта дамуы биологиялық технологияларсыз мүмкін емес.

 Биологиялық қауіпсіздік  – адамзаттың ең басты міндеттерінің  бірі.

1975 жылы биоқауіпсіздік  туралы Халықаралық конференцияда (Асиломар, Колифорния) рекомбинантты  ДНҚ молекуласы экспериментінің  негізгі қағидасы қабылданды.

      Биологиялық және физиологиялық қауіпсіздікті таңдау нақты бір гендік инженерлік экспериментке байланысты. Клондалушы ДНҚ тазалығы, сипаттамасы, ұзындығы және т.б. қасиеттеріне қарай анықталады.

Иесінің түрін де есепке алады (жабайы, әлсіз, ауксотроф), промотор астында трансгенді құрылымды кіргізуші түр (максималды экспрессиялы, күшті, әлсіз, арнайы-сайт, дефектілі) және өнімдердің қатерлігі (улы заттар, БАВ бұзушы әсері бар, аз бұзушы әсерлі, мүлдем әсерсіз, ДНҚ кодталмайтын бірізділігі).

 Фактор биіктігін көбейту  арқылы кестеден сандық мәндерді  аламыз, олар генетикалық модифицирленген  микроорганизмдердің деңгейін анықтайтын  және қатерлі топқа сәйкестігі  анықталады.

 Қоршаған ортаға қатерлі  кестеден жоғары, орташа, төмен немесе  мүлдем жоқ белгілері арқылы  берілген.

      Қазіргі уақытта гендік инженерия жоспары 1996 жылы қабылданған заңмен қадағалынады. Олар екі түрге бөлінеді – «жабық» немесе «ашық» жүйеде жүретіндер. Жабық жүйелі жұмыстарда гендік-инженерия ағзаларымен қоршаған орта арасында химиялық, биологиялық, физикалық барьер бар. Ашық жүйеде мұндай контак жүзеге асырылады (мысалы, генді-инженерияның көкеністерді культивирлеуі).

 Жабық жүйедегі жұмыстар  қатерлі деңгейіне қарай төрт  топқа бөлінеді:

1. Жұмыс адам денсаулығына  зиянын келтірмейді. Қауіпсіз шаралары  патогенді емес микроорганизмдермен  жұмыс істегенмен бірдей.

2. Жұмыс адам денсаулығына  шамалы қауіп төндіреді. Қауіпсіздік  шаралары белгілі бір жағдайлардағы  патогенді микроорганизмдермен  салыстырғандай.

3. Жұмыс адам денсаулығына  біршама қатер туғызады. Қауіпсіздік  шаралары инфекциялық аурулардың  жұғуы ықтимал микроорганизмдермен  жасаған жұмыс кезіндей.

4. Жұмыс адам денсаулығына  едәір қауіп туғызады. Қауіпсіздік  шаралары өте қатерлі аурулар  тудыратын микроорганизмдермен  жұмыс жасағандай.

 Жұмыс кезінде биологиялық  агенттердің қоршаған ортаға, адамға  таралуын тоқтататын және дене  бітімін қорғау үшін арнайы  құралдармен қондырғыларды құрастыру  мен қолдану қажет. Бұл шаралар  өз сипаттамасына қарай көптеген  жылдар бойы медициналық, микробиологиялық  және вирусологиялық зертханаларда  қауіпті микроорганизмдермен жұмыс  істегендегі қауіпсіздікпен бірдей. Физиологиялық қорғаныстың минимальді (ф1) деңгейі (арнайы қорғаныс құралынсыз  жасалатын жұмыс) қауіпсіз микроорганизмдермен  жұмыс жасағанда қолданылады. Төменгі (Ф2) деңгей биоматериалдарды (рекомбинантты  ДНҚ) арнайы бокстер мен герметизациялық  ыдыстарға қатаң бөліп сақтау  арқылы жүзеге асады. Орташа (ф3) деңгей  физиологиялық қорғаныстың қатерлі  объектілермен жұмыс жасағанда  қажет. Ол бүкіл зертхананы герментизациялау  арқылы жасалады, бірақ органдардан  бөлінбейді. Адам денсаулығына, өсімдік, жасушаларға өте қауіпті микроорганизмдермен  жұмыс істегенде жоғары (ф4) деңгейі  физиологиялық қорғаныс болуы  керек. Мұнда зертхананы толығымен бөліп изоляциялайды.

     Биологиялық қорғаныс үшін құрастырылып отырған рДНҚ потенциалды қатерінің үш деңгейі қарастырылған. Б1 (ең әлсіз қорғаныс) E.coli К-12 жасушаларын қолданғанда және конъюгативті плазмид пен бактериофаг негізінде алынған векторларды қолдануға пайдаланады. Б2 деңгейі клондалушы ДНҚ фрагменттері ,қоршаған ортаға көшуінің 10 -ден болған жағдайда қамтамасыз етіледі. Б3 деңгейі вектор жасушасының Б2 типінің жүйесін қолданғанда, жануарларда сыналған немесе табиғи экологиялық жағдайда апробацияланған кезінде қолдануды көздейді.

 Биологиялық және физиологиялық  қауіпсіздікті таңдау нақты бір  гендік инженерлік экспериментке  байланысты. Клондалушы ДНҚ тазалығы, сипаттамасы, ұзындығы және т.б. қасиеттеріне  қарай анықталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиет тізімі:

 

1. Медициналық және ветеринарлық  биотехнология. ОӘК.

2. Ж.Ж. Жатқанбаев. «Биотехнология»  Алматы 2009ж.

3. ОӘК «Молекулалық биотехнология»  Алматы-2009ж.

4. WWW.TEMAKOSAN.NET САЙТЫ

5. С. Ж. Стамбеков, В. Л. Петухов. «Молекулалық биология» Новосибирск-2003г.

6. А. Ж. Сейтембетова, С. С. Лиходий. «Биологиялық химия» Алматы «Білім»-1994ж.

7. www.google.kz- сайты

8. Биология: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген / М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4

9.Қазақ энциклопедиясы