Гүлді өсімдіктердің айқас тозаңдануға бейімделуі

1. Бүркеніш (жасырушы) рең және оның түрлері. Бүркеніш рең — жауы тез байқайтын ашық жерде тіршілік ететін организмдердің жауынан қорғануы үшін қажет болып табылатын бейімделушілік. Жерге ұя салып балапан басатын (шіл, құр, бөдене, сайрауық, т.б.) құстардың реңі мекен ететін орта жағдайына ұқсас. Сондықтан олар жұмыртқа басып ұясында козғалмай жатқан кезде жауына байқалмайды. Тіпті жүмыртқаларының қабығындағы (сыртындағы) секпілді дақтары да, жұмыртқаны жарып шыққан балапандарының түсі де тіршілік ететін орта жағдайына ұқсас болып келеді. Ұяларына ешкім бара алмайтын өте биік құз жартастарға ұя салатын ірі жыртқыш құстар мен жұмыртқаларын жерге көметін құстардың жұмыртқа қабығында теңбіл дақтар болмайды. Көбелектердің жапырақтағы жұлдызқұрттары жапырақтың түсіндей жасыл, қабықтағылары сұрғылт-қоңыр (қабық түсіне ұқсас) болады. Шөлде тіршілік ететін жануарлардың сыртқы түсі құмға ұқсас сарғыш болып келеді. Біркелкі бүркеніш рең жәндіктерге (көк қасқа шегіртке), кесірткелерге, акбөкендерге, арыстандарға да тән.Жыл маусымының өзгеруіне байланысты жануарлардың түгінің түсі де өзгереді. Мысалы, ақ түлкі, ақкіс, аққоян,ақ шіл — қыста ақ түсті (қардың түсіндей) болады.

Күндіз ұшатын көбелектердің  бүркеніш реңі қанаттарының астыңғы  жағында (қанат асты түрлі түсті) болғандықтан қонғанда қанаттары жайылмай бір-біріне беттесіп жиналып тұрады. Ал түн көбелектерінің бүркеніш реңі қанаттарының үстіңгі жағында, сондықтан олар қонғанда қанаттары жазылып тұрады.Бүркеніш реңі қанаттарының астыңғы жағында болмағандықтан жауына байқалып қалады (қанаттарының астыңғы жағы бірыңғай акшыл реңді).Бүркеніш рең жәндіктердің дене пішінінен де байқалады. Мысалы, көбелектің бүтаққа жабысып тұрған қуыршағы бүршікке ұқсаса, дернәсілдері бұтаққа жабысып оқтай түзу болып қозғалмай тұрғанда бұтақтан аумайды. Бүркеніш рең, әсіресе организмнің жеке дамуының алғашкы (бастапқы) сатысында (жұмыртқа, дернәсіл, балапан) және өте баяу козғалатын немесе колайсыз жағдайда тыныштық қалыпқа көшкен жануарлар үшін өте қажет. Ал оқпан құс қамыстың арасына ұя жасайды, абайсызда жакындаған жауын байқап қалса дереу мойнын созып қозғалмай қалады. Басқа орта жағдайына бейімделу үшін жануарлардың тез арада реңдерін өзгерте қою құбылысы тұқым куалайды. Мысалы, құбылғы, камбала, ешкіемер, т.б.

2. Сақтандырушы  рең. Бұл рең улы, шағатын, күйдіретін жәндіктерде айқын байкалады. Олардың реңдері бірден көзге түсетін, есте сақталып қалатындай өте ашық, түрлі түсті айқын бояулы болып келеді. Мысалы, ханқыз қоңызы (қызыл, сары, коңыр, күрең қызыл, айкын жолақты, т.б.) улы, ащы, сары түсті күйдіргіш сұйықтық бөлетіндіктен оған құстар еш уақытта жоламайды.Бал ара, түкті ара, жабайы аралар, улы жыландардың реңдері — оларды жыртқыш жануарлардан сақтайды. Сақтандырушы рең кейбір жәндіктер мен жануарлардың мінез-қылығынан да айқын байқалады. Мысалы, жорғалап бара жатқан қоңыздарға тиіп калсаң дереу өлгендей болып, біраз уакыт козғалмай қалады.

3. Қызықтырушы  рең. Бұл рең, әсіресе жануарларға көбейер кезде пайдалы болады. Мысалы, қызыл орденді көбелектер, көгілдір қанатты шегірткелер, қосаяқтар, құстардың қораздарының өте әдемі реңдері өз дараларына көбею кезінде айқын көрінеді. Жайшылықта олардың реңдері тіршілік еткен орта жағдайына ұқсас болып жауына байқалмайды.

4. Қауіп төндіруші рең. Кейбір жануарлар қауіп төнген кезде жауынан қорғану үшін айбар шегіп денесін әр түрлі пішінге келтіре алады. Мысалы: кең алқымды жылан кауіп төнсе басын тік ұстап, алкымын жалпайтып, кеңейтіп айбар шегеді. Ал түкті бүйі алдыңғы аяқтарын көтеріп құрсағымен жер тірейді. Қарақоңыз тиіп кетсең басын жерге тіреп құрсағын көтеріп дереу жағымсыз иіс шығарады. Құлақты кесіртке басының екі жағындағы әшейінде жиналып тұратын тері қатпарларын жазып жіберіп аузын ашып тұра калады. Дәуіттің канатында көзге ұксаған екі дақтары бар, ол тек қанатын жазғанда ғана көрінеді, қауіп төнсе қанатын жазып жауын үркітеді.

5. Еліктеуші рең (мимикрия грекше "mimikos" — еліктегіш). Бұл рең өсімдіктер мен жануарларда табиғаттың белгілі бір өлі және тірі заттарына еліктеуінен байқалады. Өздігінен қорғана алмайтын организмдердің бүркеніш реңдері бір немесе бірнеше түрлерге ұқсас болып келеді. Мысалы: тарақанның дене пішіні, мөлшері, ашық реңі ханқызы коңызынан аумайды; теңіз атбас балығы мен ине балықтың дене пішіндерінің балдырға ұқсауы; гүл шыбынының жабайы араға ұқсауы; усыз жыландардың улы жыландарға ұқсауы, т.б. еліктеуіш реңдер жауынан сақтанып, тірі қалуына мүмкіндік береді.

6. Түйсік-сезімдік бейімделу. Жануарлардың кей түрлері қауіп төнген кезде қимылсыз өлген кейіпте тыныш жатса, кей түрлер өз жауына айбат көрсететін мінез-қылық көрсетеді. Бейімделудің бұл түріне кей жануарлар түрлерінің қоректік заттарды қор ретінде жинауы да жатады. Сонымен бірге кей түрлердің жазғы немесе қысқы ұйқыға кетуі немесе түнде, не күндіз белсенді тіршілік әрекет етуі, т.б. жатады.

7. Ұрпағына қамқорлығы. Бейімделудің бұл түрі кейбір балықтарда, құстарда және сүтқоректілерде жақсы дамыған. Олар өз ұрпақтарын жауларынан корғауда белсенді мінез-қылық көрсетеді.

8. Физиологиялық  бейімделу. Әрбір организмде өзінің тіршілік ортасына сәйкес зат алмасу процесінде едәуір бейімделушілік белгілер мен қасиеттер қалыптасады. Ылғалды немесе қуаңшылық жерлерде өсетін өсімдіктер жәндіктердің белгілі бір түрімен ғана тозаңданады.Жануарлардың (әсіресе сүйекті балықтардың) паразитті құрттардың өте көп ұрпақ қалдыруға ұмтылуы да, олардың бейімделушілігінің бір көрінісі болып саналады.

 

 

Сонымен, бейімделушілік дегеніміз тірі ағзалардың қоршаған ортаның нақтылы жағдайларында құбылысында, мінез-құлқы мен физиологиясында тірі қалуды жоғарылататын ерекшеліктерді иемдену қасиеті. Кезінде Ламарк тірі ағзалардың өздері өмір сүретін қоршаған орта жағдайларына бейімделуге мәжбүр болатынын байқады. Дарвин теориясында бейімделгіштік дамытылып, толықтырылды. Тірі ағзалардың әркайсысы өз табиғи қоршаған ортасынан барынша көп пайда алуға, сондай-ақ әркайсысы оған қарама-қайшылық көрсетпеуге тырысады. Тіршілік иелерінің барлығының міндеті - тіршілік үшін қүресте онша шиеленіссіз өтетін өз экологиялық таушасын (ниша) табу. Сонымен эволюция нәтижелерінің бірі - тірі ағзалардың қоршаған орта жағдайларына бейімделгіштік. Қоршаған орта тек әлі табиғат қана емес, сонымен бірге өзара құрделі әрекеттесіп, біріне-бірі өзара ықпал көрсететін тірі және өлі зерзаттардың барлық құрамдас бөліктері. Бейімделгіштік нәтижесінде түрлердің әркайсысы арнаулы сапалар мен қасиеттерге ие болды. қоршаған ортаның осы нақтылы жағдайларында сол қасиеттер олардың тіршілік етуін жеңілдете түсті.Әр түрлі отрядқа жататын құстардың (күндіз қоректенетін жыртқыш құстар, түйеқұстар, пингвиндер, ескекаяқтылар, казтәріздестер, коқиқаздар және т. б.) аяғы мен тұмсығына назар аударсаңдар, олардың өздері мекенететін жағдайларға бейім екенін көресіндер. Қағанақты сүтқоректілер отрядтарында да (тұяқтылар, приматтар, жыртқыштар, пілдер, қосқанаттылар, ескекаяқтылар) сондай бейімді- ліктерді байқауға болады. Дарвин бейімделгіштікті салыстырмалы мақсатқа сәйкестілік деп түсінді. Атап айтқанда сондықтан да су тереңінде өмір сүретін ағзалардын, көпшілігінің дене пішіні сүйір болып келеді (мысалы, акула, дельфин және сүйекті балықтар). Ал су түбіндегілердің (көзауық (камбала), жұпбалық (скат), теңіз жұлдызы) дене пішіні - қысыңқы, жалпақ. Бірдей жағдайларда мекендеу нәтижесінде құрылысы айтарлықтай ұқсас болып келетін rолибри және rолибритұлға қаңғы көбелегі бұған мысал бола алады. Бұл құс пен көбелек бір аумақта өмір сүрумен бірге өсімдіктердің дәл сол түрін ғана тозаңдандырады. Соның нәтижесінде гүл үстінде қалбалақтап жүргенде оларды бірінен-бірін ажырату мүмкін емес. Сөйтіп, бейімделгіштік тірі қалушылықты арттырып, биологиялық алға басуға жол ашады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Агаджанян Н. А., Труханов А. И., Шендеров Б. А. Этюды об адаптации и путях сохранения здоровья. — М.: изд-во «Сирин», — 2002. — 156 с.
2. Бородюк Н. Р. Адаптация. Новое в приспособлении к окружающей среде. М.: «Глобус», 1998. — 88 с.
3. Урманцев Ю. А. Природа адаптации (системная экспликация. — 1998. — № 12.
4. Экология (оқулық) - Алматы, 2008 - ISBN 9965-32-223-6  
5. Изменения климата, 2001.Последствия, адаптация и уязвимость. Техническое резюме МГЭИК для лиц определяющих политику. III доклад, 2001