Жануарлардың жануарлармен қарым-қатынастары

Жоспары

1. Организмге басқа организмдердің тигізетін ықпалы. 
2. Өсімдіктер мен жануарлардың қарым-қатынасы.

2.1 Жануарлардың өсімдіктерге қолайлы әсерлері.

2.2  Жануарлардың өсімдіктерге қолайсыз әсерлері.

3. Өсімдіктердің өсімдіктермен қарым-қатынастары.

4. Жануарлардың жануарлармен қарым-қатынастары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Биотикалық фактордың  биогеографиялық маңызы

       Биотикалық фактор – бір организмге басқа организмдердің тигізетін ықпалы. Табиғатта өсімдіктер мен жануарлар дүниесі бір-бірімен алшақ тіршілік етпей, әрқашан да өзара тығыз қарым-қатынаста тіршілік етеді. Биоценоздағы мұндай қарым-қатынастар өсімдіктердің жануарлармен және өсімдіктердің өсімдіктермен қарым-қатынасынан қалыптасады. Өсімдіктер мен жануарлардың қарым-қатынастары. Өсімдіктер мен жануарлардың қарым-қатынасы өте қүрделі. Жануарлар өсімдіктерге әр түрлі әсер етеді, бірақ ол өсімдіктер үшін қолайлы және қолайсыз болуы мүмкін.

       Жануарлардың өсімдіктерге қолайлы әсерлері:

1) Жануарлар өсімдіктердің тұқымы мен жемісінің таралуына жағдай туғызады. Жануарлар арқылы таралатын өсімдіктердің тұқымы мен жемістерінің жануарлар арқылы таралуға бейімделген: түктері, ілмектері, қылтанақтары болады. Осындай өсімдіктер арқылы олар жануарлардың жүніне, жылқылардың жал-құйрығына жабысып, бір жерден екінші жерге, кейде тіпті қашық ландшафтарға таралуына мүмкіндік алады. Шырынды жеміс-жидектермен және сүйікті жемістермен жануарлар, әсіресе құстар жиірек қоректенеді. Сол сияқты кейбір ағаш өсімдіктерінің тұқымы мен жемісінің сыртындағы етті өсінділерінді майлы заттары болады. Осы өскінділер құмырсқалардың қорегі, сондықтан құмырсқалар оларды илеулеріне тасып, жер бетінде таралуына себепші болады. Ал кейбір өсімдіктердің жемістері мен тұқымыныңсыртына, олар пісіп жетілген кезде желім тәрізді шырыш бөлінетіні белгілі. Егер осы кезде жануарлар ондай өсімдіктерге жанап өтсе-ақ болғаны, денесіне жабысады. Сөйтіп олар жануарлардың  денесінен түскен жерде өніп өсе береді.

2)  Жануарлар өсімдіктердің тозаңдануына үлкен роль атқарады. Гүлді өсімдіктің көптеген түрлері тек қана жәндіктер арқылы тозаңданады. Өсімдіктерді тозаңдандыруда жәндіктердің ішінде аралардың, шыбындар мен көбелектердің маңызы өте үлкен. Жәндіктер арқылы тозаңданатын әртүрлі өсімдіктердің гүлдері әр қилы бейімделген. Көптеген тропиктік ағаштар көбелектер арқылы тозаңдануға бейімделген. Сондықтан ондай ағаштардың гүлі жуан бұтақтарында немесе дініде пайда болады. Кейде ондай гүлдердің гүл сағағы болмай, ағаш діңінде желімдеп қойған сияқты болып көрінеді. Бұл құбылысты каулифлория деп атайды. Каулифлория құбылысы экваторлық Оңтүстік Америка ормандарының эндемигі – шоколад ағашынан айқын байқалады. Нигерияда түйме ағашы өседі, өйткені оның дінінде пайда болатын диаметрі 25 см-ге, қалыңдығы 10 см-ге жететін жемісі түймеге ұқсас шырыны болады. Кейбір тропиктік ағаштар: баобаб, бегония, мимоза, тышқандар арқылы тозаңдануға бейімделген, сондықтан олар түнде гүлдейді. Тынық мұхит аралдарында өсетін өрмелегіш панданус егеуқұйрық арқылы тозаңданады. Кейбір тропиктік ағаштар құмырсқалармен селбесіп тіршілік етеді. Ондай ағаштарда тіршілік ететін құмырсқалар оларды жұлдыз құрттар, орман зиянкес қоңыздардың дернәсілдері, жапырақ жемір құмырсқалары сияқты алуан түрлі зиянкестердің барлығынан қорғайды. Құмырсқалар мен ағаштардың бірлігі үш түрлі жолмен жүзеге асатыны белгілі. Біріншіден, ағаштардың бұтағының іші қуыс болады да, онда құмырсқалар мекендеуіне мүмкіндік туады. Мысалы, тропиктік Америкадағы цекропия немесе түтікті ағаш. Екіншіден, кейбір қарағандардың қосалқы жапырақтары іші қуыс тікенге айналады да, олардың ішін құмырсқалар мекендейді. Цейлон мен Үндідегі бұршақ тұқымдасына жататын гимболтия, Малаядағы макоранга ааштары. Үшіншіден, құмырсқалар кейбір ағаштардың жапырағының беткі және астыңғы жабындыларының арасын мекендейді. Кейде ондай ағаштардың жапырағының жиегін қайырып, оларды өзара желімдеп, соның ішін мекендейді.

       Теңіздер  мен мұхиттардың тасып-қайтатын  жерлерінде өсімдіктер мен жануарлар  бірге тұрудың барлық мүмкіндіктерін  пайдаланып, тіршіліктерін сақтап  қалу үшін қүреседі:

• Өсімдіктер мен жануарлардың өте жақын тұруы. Бұл жағдайда жануарлар өсімдіктерді бекініп тұратын зат есебінде пайдаланады, мысалы ламинарияға қөптеген ұсақ жануарлар бекініп, «көршілер» ретінде тіршілік етуі мүмкін. Жануарлардың дернәсілдері мен өсімдіктердің споралары қөбінесе өте баяу немесе мүлде қозғалмайтын басқа жануарларға бекінеді.
• Өсімдіктер мен жануарлар өте күрделі, өзара тиімді қауым құрайды, оны комменсализм деп атайды. Мысалы, крабтар бірсыпыра өсімдіктерді арқалап жүреді. Ондай өсімдіктер краб үшін қорғаныштық қызмет атқарса, краб өсімдіктердің минералдық заттар, жарық мол жерлерге жылжып жүруіне, жетуіне мүмкіндік туғызады. Тіпті кейбір өмеші-краб сияқты организмдер балдырдың немесе полибтің кесінділерін арқасына арқалап жүреді.

       Комменсализмнің барынша күрделі мысалына көптеген губкалардың, маржан полибтерінің, теңіздік жалпақ құрттардың ұлпаларында сақталатын сары немесе жасыл өсімдіктердің болу құбылысын жатқызуға болады. Жануарлар осы өсімдіктерде жүретін фотосинтез құбылысының өнімдерін, ал өсімдіктер жануарлардың тіршілік әрекеті нәтижесінде пайда болатын өнімдерді пайдаланады. Маржан полиптері мен полиптердің барлығы дерлік бір жасушалы жасыл балдырлармен селбесіп тіршілік етеді. Ондай балдырлар олардың ұлпаларында, әсіресе ауыз тесігінің айналасында және қармалағыштарында орналасады. Егер қорек жеткіліксіз болса, онда полиптер балдырлардың жасушаларын аузына түсіріп, сонымен қоректенеді.

       Жануарлардың  өсімдіктерге қолайсыз әсерлері:

• Жануарлар өсімдіктерді қорек етеді;
• Жайылған кезде өсімдіктерді таптайды;
• Көптеген өсімдіктерді жануарлар пайдаланбайды, бірақ ұзақ уақыт жайылу нәтижесінде шабындық шөптері арам шөптермен алмасады;
• Жануарлары жиі жайылған жерлердіңтопырағы тапталып, ондай топырақтың физикалық қасиеті нашарлап, өсімдіктердің өсуіне қажетті жағдайлар жойылып, нашар өсетін болады.

Өсімдіктердің ішінде жануарлармен қоректенетін түрлері де болады. Олар жәндіктермен қоректенетін өсімдіктер. Солтүстік жарты шардың шымтезекті саздарында шағын шықшылдық деген өсімдік өседі. Оның биіктігі 10-15 см болады, дөңгелек немесе сүйірлеу жапырақтарының жиегінде көптеген түктері бар, әр түктің ұшы қызыл түсті және үстінде мөлдір тамшылар шығып тұрады. Ол ертеңгі шық сияқты мөлдірлеп тұрғасын бұл өсімдікті шықшылдық деп атап кеткен. Жәндіктерді еліктіретін де осы мөлдір тамшылар. Жәндік жапыраққа қонысымен, осы түптер иіліп, жәндікті жапырақ тақтасына қысып, жапырақ тақтасы жабылып қалады. Сөйтіп, жәндік көп түктермен қоршалады. Содан кейін бұл өсімдік құрамында адам мен жануарлардың қарын сөлінде болатын пепсин ферментіне ұқсас ферменті бар сөл бөліп шығара бастайды. Осы фермент жәндік денесінің қорытылуына себепші болады да, қорытылған органикалық затты жапырақ бойына сіңіреді, одан соң жапырақ тақтасы бұрынғы қалпына қайтадан келеді. Қорытылмай қалған хитинді қабық, қанат, аяқ сияқты қалдық заттарды жапырақ ашылғанда жел ұшырып алып кетеді. Шықшылдықтың бездері жануарлардың қармалағыштары тәрізді болады да, тітіркендіргіштерге әрқашан жауап қайтарады. Сөлдің құрамында ферментпен қатар жәндіктің өлексесін шірітіп, бактериялардан сақтайтын қышқыл да болады.

       Өсімдіктердің  өсімдіктермен қарым-қатынастары. Кез келген өсімдік қалыпты өсіп даму үшін минимальді болса да кеңістікті қажет етеді, яғни мекен тұрақтылығы болады. Бірлі-жарым ғана өсімдіктің түрлері болмаса, өсімдік түрлерінің басым көпшілігі әрқилы сустратта бекініп өседі. Кейде бір жерде бірнеше түрлі өсімдіктер кездеседі, мұндай жағдайда тіршілік үшін күрес жүреді, кейбіреулері таиғи сұрыпталып, ал кейбіреуі бейімделушілікке қөшеді. Олардың әрқайсысы өзінің тіршілігін сақтап қалу үшін көп тұқым беруге тырысады. Өсімдіктер бір-біріне тура да, жанама да әсер етеді. Өсімдіктердің бір-біріне тура әсеріне паразитизм және симбиоз жатады. Паразитизм – бір өсімдік түрінің екінші түрді қорек және мекен ортасы ретінде пайдалануы. Паразиттік өсімдіктер басқа өсімдік денесінде болатын дайын органикалық заттармен ғана қоректенеді. Паразиттердің әрқайсысы өз өмірінде иесін әлденеше рет қорегіне пайдаланады. Паразитизм - тек қорекпен ғана байланысты емес, ол анағұрлым күрделі үрдіс. Оның күрделілігі мынада – йесі паразитке жем болуымен қатар, оның даму циклінің бірқалыпты өтуіне қажетті басқа да көптеген қолайлы жағдайлар туғызады. Паразиттік жолмен қоректенетін өсімдіктер хлорофилльсіз өсімдіктердің арасында көбірек кездеседі. Паразиттер факультативті және облигатты болып бөлінеді. Факультативті түрлері йесінсіз де өмір сүре алады. Облигатты, яғни нағыз паразиттер өз кезегінде сыртқы, яғни эктопаразит және ішкі – эндоаразит болып екіге бөлінеді. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің ішінді паразиттер аз кездеседі. Симбиоз – екі түрге жататын өсімдіктердің бір-біріне пайда келтіріп бірлесіп өмір сүруі. Мысалы: қынаны алуға болады. Қына – сңырауқұлақтардың, жасыл немесе көк-жасыл балдырлардың және кейбір бактериялардың симбиозынан пайда болған организм. Осы үш организм өзара селбесіп өмір сүреді. Фотосинтез процесінің нәтижесінде пайда болған органикалық заттармен саңырауқұлақ пен бактериялар қоректенетін болса, ал саңырауқұлақтар мен бактериялар балдырлардысумен және минералдық заттармен қамтамасыз етеді. Бактериялардың денесінен бөлініп шыққан қышқылдар аз құрамында болатын қатты минералды ерітіп, оны балдырларға береді. Балдырлар суды, оның ішіндегі минерал тұздарының ерітіндісін және CO2 синтездеп, органикалық заттар жасап шығарады.

Жоғары сатылы өсімдіктермен  саңырауқұлақтардың араларында симбиоздық қарым-қатынастың көп тараған түрі – микориза. Микоризалар эндотрофты және экзотрофты болып бөлінеді.

• Эндотрофты микоризаларда саңырауқұлақтардың гифтері тамыр жасушаларының ішінде болады, олар жасыл өсімдіктің фотосинтез өнімдерімен қоректенеді, ал екінші симбионт саңырауқұлақтың бірсыпыра ақуыздарын қорытып сіңіреді. Мұндағы симбионттар бір-бірімен тығыз байланысты, бір-бірінсіз жеке тіршілік ете алмайды. Симбиоздың осы түрі орхидеяларда, вересклерде және бірсыпыра астық тұқымдастарында кең орын алады. Бұлар эндотрофты микоризаның арқасында азот тұздары аз топырақтарда өсе алады.
• Экзотрофты микоризаларда саңырауқұлақ гифтері тамырдың сыртында орналасады да, тамырдан бөлінген заттарды пайдаланады. Сонымен қатар саңырауқұлақ жоғары сатылы өсімдіктің тамыр түктерінің қызметін атқарады.

       Өсімдіктердің  физиологиялық байланыссыз бір-біріне  қатнасын байқауға болады. Мұнда  әдетте бір өсімдікке екінші  өсімдік жапсырылып, өрмелеп, шырмалып  өседі. Мысалы, эпифиттер және  лианалар. Биотикалық факторлар  организмдердің өзара әсерлесуінен  ғана тұрмайды. Олардың мекендеу  ортасын трансформациялау арқылы  жанама әсер етуі жиі кездеседі.  Өзінің мекендеу ортасын айтарлықтай  өзгертетін және осыдан барып  бірлестіктің басқа да мүшелеріне  әсер ететін организмдерді эдификаторлар деп атайды. Табиғатта эдификаторлар жиынтық биомассасы және саны бойынша негізінен доминанттар болып келеді. Жануарлардың жануарлармен қарым-қатынастары. Биотикалық факторлардың екі түрі бар: түршілік және түраралық. Гомотиптік реакциялар бір түрдің дараларының арасында байқалады. Гомотиптік реакциялардың ішінен экологиялық маңызды түрлеріне топ пен масса әсерін атауға болады. Бұл реакциялар – бір түрге жататын организмдер арасындағы қарым-қатынастар. Гомотиптік реакцияларға жататындар: бәсекелестік, ұрпақты күту, мекендеу орнына байланысты қарым-қатынстар т.б. Гетеротиптік реакциялар – әр түрге жататын даралар арасында байқалады. Түр аралық немесе гетеротиптік реакцияларға бәсекелестік, бейтараптық, симбиоз, паразитизм, комменсализм, амменсализм, жыртқыштық жатады. Түраралық қарым-қатынастар биоценоздағы ағзалар санының динамикасында зор роль атқарады. Жыртқыш жемтіктерін жоя отырып, олардың санына әсер етеді. Паразиттің де әсері осындай, иесін әлсірете отырып олардың көбеюін тежейді, тіпті өліміне де әкеліп соқтыруы мүмкін. Бәсекелестік қатынастарына, жыртқыштық пен паразитизм құбылыстарына экологтар ертеден назар аударған. Солардың ішінен А.Лотканың жұмысы ерекше орын алды. Ол алғаш рет жануарлар – паразит – қожайын жүйесіндегі өзара қатынастарының материалдық үлгісін ұсынған. А.Лотканың жасаған тұжырымы: паразиттердің өздерінің иелерін жоюы тек паразиттердің санына ғана емес, иесінің санына байланысты. Иесінің белгілі бір санына сәйкес популяциясының тығыздығы артады. Паразит санының артуы иесінің санының кемуіне әкеледі де, соңғысы қайтадан паразиттердің кемуіне әкеледі. осылайша толқынды түрде иесі мен паразиттің популяцияларының саны периотты түрде ауытқып отырады. мұнда динамикалық Түрде өзін-өзі реттеуші жүйе жұмыс істейді. Паразит санының арту толқынынан соң, иесінің санының арту толқыны кезектесіп отырады. Паразит – қожайын жүйесіндегі популяциялардың өзара әсерлесу үлгісі жыртқыш пен оның жемтігінің өзара әсеріне сәйкес келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Биогеография. А.Қ.Ағыбаева. С.Д.Жақсыбаева. « Тараз университеті» баспасы, Тараз, 2013 жыл.