Иррадиация
принципі
- Орталық нерв жүйесінде қозудың таралуын иррадиация деп атайды.
Егер әсер ететін тітіркендіргіш
күшті және ұзақ әсер ететін
болса, иррадиацияның көрініс беруі
де жоғары болады. Бір нерв
орталығында пайда болатын қозу
көрші жатқан нерв орталығына
да тарала алады. Бұндай қозу
таралуын ондағы нейрондар өсінділерінің
толып жатқан тармақтарының және
әр түрлі нерв орталықтарын
өзара байланыстырып жатқан аралық
нейрондар тізбектерінің болатындығы
қамтамасыз етеді.
Индукция принципі
- Нерв орталығында қозу - тежелуге немесе тежелу- қозуға жылдам ауысады, сонымен қатар бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв орталығының қозуы тежеледі немесе бір нерв орталығы тежелгенде екіншісінің қозуы күшейуі мүмкін. Бұны қозу мен тежелудің индукциясы деп атайды. Қозу мен тежелудің өзара әрекеттесуі өзара индукция құбылысына негізделеді. Егер бір аяқты бүгетін еттермен байланысты нерв орталығында қозу туғанда, оның жазғыш еттерімен байланысты тежелу туады (теріс индукция), ал екінші аяқты жазғыш еттерімен байланысты орталықта қозу туғанда, бүгуші еттерімен байланысты керісінше, тежелу туған (оң индукция). Антогонистік еттердіњ нерв орталыќтары бір мезгілде қарама-қарсы күйде болады. Б±л реципроктық иннервация. Реципроктық иннервацияға байланысты туатын тежелуі – реципроктық тежелу деп атайды.
- Рефлекстердің реципроктық иннервацияға негізделген бірін-бірі тежеуін бірмезгілді теріс индукция деп те атайды.
- Рефлекторлық әрекеттердің үйлестіру механизмінде нерв орталығы күйінің контрасты өзгерістерінің де маңызы үлкен. Мәселен, нерв орталығын тежеуші әсерлер аяқталысымен онда қозу туа алады (бір ізді оң индукция), немесе ќозу аяқталысымен тежелу туады (бір ізді теріс индукция).
Доминанта
принципі
- Бұл принципті А.А.Ухтомский ашты және оны ол нерв орталықтары жұмысының негізгі принципі деп есептеді. Доминантаның мәнісі – белгілі бір жағдайда белгілі бір нерв орталықтарындағы қозу басқа нерв орталықтарындағы қозудан күшті және басым бола алады. Күші басым қозу ошақтары өзінен әлсіз қозу ошақтарына қарағанда доминантты роль атқарады. Мұндай доминанты нерв орталығы бір жағынан әлсіз қозуларды тежейді, екінші жағынан, өздерін солардың есебінен одан әрі күшейте, тұрақтандыра түседі. Осыған орай орындалатын рефлекторлық реакциялар үйлесімді, белгілі бір мақсатқа, пайдалы әєтижеге қол жеткізуге бағытталған іс-әрекеттер іске асады.
- Доминантты қозу ошағының басты қасиеттері:
- 1) жоғарғы қозғыштық;
- 2) қозудың тұрақтылығы;
- 3) қозуды жинақтай алуы;
- 4) қозуды тудыратын әсер тоқтағаннан кейін де ұзақ сақталуы.
Кері байланыс
принципі
- Кері байланыстар процестерінің маңызына айрықша мән бергендерінің бірі Н.А.Бернштейн болды. Ол физиологиялық үрдістердің өздігінен реттелу механизмдерін зерттеу барысында, рефректорлық реакциялар орындалу үшін «рефректорлық шеңбер» керек, ал бұл «шеңбердің» маңызы звеноларының бірі «кері байланыстар» деп есептеледі. Кері байланыс рефлекторлық реакцияны бағалауға, қателік кетсе әр уақыт үзіндісінде түзету ендіруге мүмкіндік береді.
Орталық нерв
жүйесінің (ОНЖ) жеке бөлімдерінің
физиологиясы
(жұлын мен
бас миы)
ЖҰЛЫН
- Жүлын филогенездік түрғыдан ОЖЖ-нің ең ерте пайда болған көнебелімі. Ол рефлекстік және өткізгіштік қызмет атқарады. Оның рефлексті қамтамасыз ететін қызметі жұлында көптеген түлғалық (сомалық) және вегетативтік рефлекстер доғасының түйықталуымен байланысты. Демек, жүлын көптеген рефлекстерді атқаруға қатысады. Оның мойын, кеуде, бел омыртқалық бөлімдерінде бас, мойын, дене түлғасы, аяқ еттерінің қызметгерін реттейтін орталықтар орналасады. Демек, жүлын дене қимылын реттеуге қатысады. Сонымен қатар, жұлынның 3-5 мойын омыртқалық деңгейінде көк еттің (диафрагма) әрекетін реттейтін орталық, ал қүйымшақ бөлімінде - нөжіс шығару, зәр шығару және жыныстық рефлекстер орталықтары орналасады. Жұлыннан біраз парасимпатикалық және барлық симпатикалық жүйке тамырлар басталады. Осының нәтижесінде жұлын ішкі ағзаларда жүретін процестерді, тамырлар тонусын, үлпалық зат алмасуды, тер белу процесін реттеуге қатысады.
- Жүлын организмнщ шеткі мүшелерін мидың өртүрлі бөлімдеріменбайланыстырады. Бүл қабілетті нерв талшықтарынан қүралған ақ затгың өткізгіш жолдары қамтамасыз етеді. Өткізгіш жол деп қүры-лысы мен қызметі жағынан біртекті нерв талшықтарының топтарын айтады. Олар жүлынды мимен және жүлынның өзінің әртүрлі бөлімдерін бір-бірімен жалғастырады.
- Қызмет ерекшеліктеріне қарай жұлындағы жүйке талшықтары жалғастырғыш (ассоциативтік), көлденең үластырғыш (комиссураль-дық) және афферентгік не эфферегатік (проекциялық) болъш бөлінеді. Жалгастыргыш талшықтар жүлынның жеке бөлімдерінің бір жақты (оң не сол) байланысын қалыптастырады. Олар жүлынның жеке сегментгерін де бір-бірімен жалғастырады. Көлденең уластыргыш тал-шықтар жүлынның қызметі бірдей симметриялы, қарама-қарсы бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады. Проекциялъщ талшықтар жүлынды ОЖЖ-нің жоғарғы бөліктерімен байланыстырады. Проекциялық талшықтар жүлынның негізгі өткізгіш жолдарын қүрады.
Жұлынның өрлеу
жолы, немесе орталыққа тепкіш
жолы
- Орталыққа тепкіш өткізгіш жолдар сыртқы немесе ішкі орта әсерін қабылдайтын рецепторлардан импульстерді мидың әртүрлі құрылымдарына жеткізеді. Оларға жіңішке және сына тәрізді шоғыр, латеральдық және вентральдық жұлын-таламустық жол, дорсальдық және вентральдық жұлын-ми жолы жатады.
Жіңішке және
сына тәрізді шоғырлар (Голл және
Бурдах жолы)
жұлындық түйіндердің сезімтал
нейрондарының өсіңділері болып табылады.
Қозу импульсін 60-100 м/сек. жылдамдықпен
өткізеді. Бұл шоғырдың қысқа аксондары
өз сегментгерінің мотонейрондарымен
және аралық нейрондарымен синапстық
байланыс түзеді де, ұзын аксоңдар сопақша
миға бағытгалады. Жол жөнекей ұзын аксондар
жұлынның жоғарырақ орналасқан сегментгеріне
тармақтар бере отырып, сегмент аралық
байланыс түзеді.
Жіңішке шоғыр
талшықтар
- Жіңішке шоғыр талшықтары арқылы дененің артқы бөліктері мен аяқтардан, ал сына тәрізді шогыр арқылы- дененің алдыңғы бөліктері мен қолдардан (алдыңғы аяктардан) келетін импульстер өткізіледі. Аталған шоғырлар талшықтары жүлынды бойлай өз жақтауымен со~ пақша мидағы Голл және Бурдах ядроларында аяқталады. Осы жерде олар екінші нейронмен синапс түзеді. Ал, екінші нейрон аксондары осы сопақша ми деңгейінде айқасып қарсы бетке өтеді де, таламус-тың арнаулы ядроларында аяқталады. Осы жердегі үшінші нейрон өсінділері үлкен ми жарты шарлары қыртысының IV- қабатыньщ нейровдарында аяқталады. Жалпы бүл жол арқылы тітіркендіргіштер-дің әсер еткен аумағын, олардың мерзімдік сипатын ажыратуға мүмкін-дік беретін айқын сигналдар өткізіледі.
- Латеральдық жұлын-таламус жолы ауырсыну және температура-лық әсерлерді, ал вентральдық жүлын-таламус жолы - тактильдік (жанасу) әсерді өткізеді. Кейбір деректерге қарағаңда бүл жолмен проприо- және висцерорецепторларда туындаған импульстер де өткізіледі. Қозу толқынының өту жылдамдығы 1-30 м/с қүрайды. Бүл жолдың бастапқы талшықтары не оздері енген сегментге аяқта-лады, не айқасып, қарсы бетке өтіп, не өздері жүлынға енген жағы-мен бірнеше сегментті бойлай өрлеп, қарсы беттегі нейрондармен жалғасады. Бүл нейрондардан басталған аксондар көру төмпегінде (таламуста) аяқталады. Таламус нейрондарының аксондары үлкен ми жарты шарлары қьіртысыңда аяқталады. Жүлын-таламус жолы арқылы ттркендіргіштердің сапалық сипаты жайлы ақпарат алынады.
- Дорсальдық жүлын-мишық жолын, немесе Флексиг шоәырын, жүлынның дорсальдық мүйізінде орналасқан нейрондар аксоны қүрайды. Бүл жол талшықтары айқаспай өз беткейімен мишыққабарады, қозу импульсін 110 м/с жылдамдықпен өткізеді. Бүл жол-мен аяқ - қол етгері мен буын байламдары рецепторларынан тарай-тын импульстер өткізіледі.
- Вентраяьдық жулын-мишык, жолы, немесе Говерс шоеыры, жүлын-ның дорсальдық мүйізіндегі нейрондар аксондарынан қүралып, импульстерді 120 м/с жылдамдықпен мишықтың дененің қарсы беткейіндегі жартысына жеткізеді. Бүл жол сіңірден, тері мен ішкі рецепторлардан тараған импульстерді өткізеді, дене қимыддарын қам-тамасыз етіп, дене кейпін бақылауға мүмкіндік береді.
Жұлынның төмендеуші,
немесе орталықтан тепкіш жолдары
Жұлынның
орталықтан тепкіш өткізгіш жолдары
ОЖЖ-нің жоғарғы бөлімдерін жүлынның
эффекгорлық нейрондарымен байланыстырады.
Олардың негізгілері - қыртыс-жұлындық
(пирамидалық), рубро-жұлындық, вестибула-жұлындық
және ретикуло-жұлындық жолдар
болып табылады.
- Пирамидалык, жол үлкен ми жарты шарлары қыртысының қозға-ғыш аймақтары нейрондарының аксондарьшан қүралады. Жол жөнекей бүл аксондар аралық, ортаңғы, сопақша ми қүрылымдарына, торлы қүрылымға бүйір тармақтар береді де, сопақша мидың теменгі бөлігінде олардың негізгі тармақтары дененің қарсы беткейіне отіп, латеральдық пирамидалық жол қүрайды. Бүл жол жүлынның бүйір бағанымен өтеді. Аксондардың қарсы беткейге өтпеген белігі өздері басталған жақпен жүріп отырып, аяқталар сегментгерінде қарсы бет-кейге өтеді. Осы талшықтарды тура пирамидалық жол дейді. Аталған екі жол талшықтары да жүлынның вентральдық мүйізіндегі мотоней-рондарда аяқталады. Бүл жолдардың қүрамында үллекгі де, үлпексіз де талшықтар кездеседі, сондықтан тітіркеніс әр түрлі жылдамдықпен (1-100 м/с) өткізіледі. Пирамидалық жолмен келген импульстер ерікті қимылдардың атқарылуын қамтамасыз етеді. Бүл жолдың айқасқан және тура жол түрінде қосарлануы оның сенімділігін арттыра түседі.
- Рубро-жүлындық жол (Монаков жолы) ортаңғы мидың қызыл ядросы нейрондарының аксонынан қүралады. Ядродан шығысымен бүл жол талтііықтары мидың қарсы жартысына өтеді де, олардың бір беліғі мишық пен торлы қүрылымға, ал қалған бөлігі жүлынның бүйір мүйізіндегі аралық нейрондарға бағытталады. Қызыл ядро -жүлын жолы арқылы мишықтан, вестибулалық ядродан, жолақ де-неден тарайтын импулъстер өтеді де, бүлшық ет тонусы мен еріксіз қимыддар үйлесімді басқарылады.
- Вестибула-жұлын жолы Дейтерс ядросы торшаларының өсінділерінен қүралатын ең көне жол. Ол арқылы вестибулалық мүше мен мишықтан таралатын импульстер жұлынның төменгі мүйізіндегі мотонейрондарға беріледі де, бұлшық ет тонусы, қимыл үйлесімі, дене тепетеңдігі ретгеледі. Бұл жол зақымданса қимыл үйлесімі, кеңістікті бағдарлағыштық қабілет бұзылады.
Жұлын мен
мидың өткізгіш жолдары
Адамның бас
миы
Сопақша ми
- Адам мен барлық омыртқалы жануарларда сопақша ми жұлынның жалғасы болып табылады, сондықтан онда жұлынға тән қарапайым сегментгік сипат сақталады. Сопақша миға да жұлын тәрізді рефлекстік және өткізгіштік қызмет тән.
- Сопақша мида нейрондар шоғырланып, ерекше қүрылым - ядро-лар пайда болады. Ядролар әр түрлі рефлекстік қызметтердің орталығы болып табылады. Сопақша ми жұлын мен өз ядроларынан басталатын ми жүйке нервтерінің сегіз жұбы (У-ХІІ) осы сопақша мидан бастау алады. Олар уштармақ, әкеткіш, беттік, есту, тіл-жүтқыншақ, кезеген, қосымша және буғақтық (тіл асты) жүйке тамырлары. Сопақша мида тыныс алу, жүрек қызметін реттеу орталықтары, тамыр қозғағыш орталық, көмірсулар алмасуын реттеу, ему, шайнау, сілекей бөлу, жұту, қарын, үйқы безі сөлін бөлу орталықтары, жөтелу, түшкіру рефлекстерінің орталықтары, Дейтерс ядросы және басқа тіршілікке маңызы зор орталықтар орналасқан. Сонымен қатар, сопақша мида бас еттерінің, көздің, ішкі құлақ лабиринттінің афферентгік жүйкелерінің орлалықтары орналасады.
- Сопақша ми вегетативтік қызметтер мен қаңқа еттері тонусын реттеуге қатысады. Бұлшық ет тонусын реттеуде Дейтерс торшалары маңызды рөл атқарады. Сопақша ми мен ортаңғы ми арасын тіліп, Дейтерс торшаларының қызыл ядромен байланысын үзсе, жануарларда децебрациялык, сіреспе (ми сіреспесі) деген атпен белгілі құбы-лыс байқалады. Мүндай жағдайда жазғыш еттердің тонусы күртжо-ғарлайды да, жануарлардың денесі керіліп, аяқтары сіресе жазылады, басы кекшиіп, қүйрығы қайқая котеріледі. Мал қимылдау қа£ілеттнен айырылады. Сопакша ми тонустық рефлекстерді реттей отырып, организмнің қиымыл-әрекетін (жүру, түру) қамтамасыз етуде ма-ңызды рөл атқарады.
Ми көпірі
- Көпір - негізінен өткізгіштік қызмет атқарады. Ол мидың ал-дыңғы, соңғы бөлімдері мен мишықты байланыстырады. Көпірдің сүр затында ми жүйкелерінің Ү-ҮШ-жүптарының ядролары, торлы қүрылым ядролары және копірдің өзіндік дербес ядролары орналаса-ды. Ми жүйкелерінің сезімтал талшықтарымен көпір дөм сезу ре~ цепторлары мен көз еггері және бас терісінің рецепторларынан сиг-налдар қабылдап, осы жүйкелердің эфферештікталшықтарымен бас-сүйек еггерінің қимылдарын ретгейді. Көпірдің рефлекстік қызметі сопақша мидьщ қорғаныстық және қоректік рефлекстерін толықтырып отырады.