Қазақстан РеспубликасыныңБілім және Ғылым министрлігі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы «Кәсіпорынның стратегиялық дамуының ақпараттық жүйесін жобалау».

Жұмыс көлемі_________________________________________

Графикалық бөлім______________беттер

Түсініктеме қағаз ______________бет

Қорғаушы _____________________(_____________________)

Консультанттар

___________________________(_________________________)

___________________________(_________________________)

___________________________(_________________________)

            Жұмыстың жетекшісі_____________________

            Кафедра менгерушісі______________________

Факультеті___________________Кафедрасы________________

                                                              «Бекітемін»

                                                        Кафедра мен.___________

  «_______»_____________2008ж.

Студенттің дипломдық жұмыс бойынша тапсырма

_________________________________________________________

(аты, жөні)

1.                 Жұмыс тақырыбы

_________________________________________________________

_________________________________________________________

2. Студенттің біткен жұмысты тапсырған уақыты_________

3. Жұмыстың  жобаға берілгендері

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

4. Есептің түсініктеме хаты (сұрақтарды өндеу)

____________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

5. Графиктік материалдардың көрсетілімі (міндетті сызбалардың нақты көрсетілімі)

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

________________________________________________________

6. Жұмыс консультанттары (жұмыстағы жобаның бөлімдеріне қатысты көрсетілімі)

7. Тапсырма берілген күні_______________________________

     Жетекші ____________________________________________

(қолы)

  Тапсырманың орындалуын қабылдау ___________________

                                                                                       (қолы)

КАЛЕНДАРЛЫҚ ЖОБА

                        Дипломдық жұмыс қорғаушы_________________

                      Диплом жұмысының жетекшісі_________________

АННОТАЦИЯ

                    На дипломную работу по теме: “ИС разработки стратегии развития предприятии”

              В первой главе дипломной работы описывается технико-экономическая характеристика предприятия, ставится комплекс, решаемых задач, цель создания ИС разработки стратегии развития предприятия, а также проектируется техническая база информационной системы и обосновывается проектное решение комплекса задач.

              Во второй главе описывается модельное обеспечение информационной системы. Формируется информационное обеспечение: инфологическая модель, перечных входных и выходных документов, база данных; программное обеспечение с характеристикой общесистемного программного обеспечения, характеристикой специального программного обеспечения, описанием программных модулей; технологическое обеспечение: с описанием организации пользовательского интерфейса  и инструкции по выполнению технологических операций.

              В третьей главе дипломной работы производится оценка затрат по созданию ИС разработки стратегии развития предприятия, рекомендации по совершенствованию решения комплекса задач.

              Дипломная работа состоит из___ страниц печатного текста, ___ рисунков,

  ___ таблиц, приложение.

АННОТАЦИЯ

              Дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша: «Кәсіпорынның стратегиялық дамуының ақпараттық жүйесін жобалау».

              Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде автоматтандырылған есеп теориялық негіздері және функционалды комплексті есебінің қойылымы қарастырылған.

              Екінші бөлімінде «Жасулан және К» формацефтикалық кәсіпорынының стратегиялы дамуының АЖ ұйымдастырылу процесі көрсетілген. Бөлім ішіне келесі тармақтар кіргізілген: ақпаратты программалық қамтамасыздандыру, математикалық қойылым, программалық қамтамасыздандыру, техникалық қамтамасыздандыру.

              Үшінші бөлімде нәтижелердің жалпы талдауы және автоматтандырудың экономикалық эффекті әдісі көрсетілген.

              Дипломдық жұмыс__беттен печатталған текст,__ сурет, __таблица, қосымша.

THE SUMMARY

              On diplomas the work on tem: «The Investigation of the automatic Information system in the - POSH»

              In the first chapters diploma of work are considered the theoretical bases of automation of tasks supplying logistics and is carried out the post.

              In second chapters is described the creation of information system the legal order. The chapter on parts information supplying, mathematics supplying, programs supplying and technical supplying.

              In fourth chapter are considered of measure on safety living.

              Diploma the work consists of___ the pages of printed texts,___ of drawings,__ of tables, appendix.

Мазмұны

Кіріспе

1. Ақпарат жүйесін құрудың функционалды ториялық негіздері

1.1. Кәсіпорын қызметіне сипаттама

1.2. Кәсіпорындағы автоматтандырылған жұмыс жағдайы және АЖ    құрудың болашағы

1.3.  АЖ экономикалық  мәселелер комплексінің мінездемесі

1.4.Ақпарат жүйесінің техникалық базасы және жобалық шешімге негіздеу

2.  Экономикалық басқаруда ақпарат жүйесін құру  

2.1.Математикалық жабдықталуы

2.2.Ақпаратпен жабдықталуы және мәліметтер базасы

2.3.Объектілік-бағыттаушы орталығында программалық жабдықталуы.  Delphi 7

2.4.Қолданушы интерфейсін құрастыру

3.  Нәтижелердің жалпы талдауы және автоматтандырудың экономикалық эффекті

3.1.Кәсіпорынды автоматтандыру процесінің экономикалық эффекті

3.2.Автоматтандырудың техникалық қауіпсіздігі және еңбекті қорғау іс    шаралары

3.3. Кәсіпорында стратегиялы дамуының ақпарат жүйесін құруды болашақта пайдалану туралы практикалық ұсыныстар

Кіріспе

           Қазіргі қатты бәсекелестік заманында және фирмалар жағдайының тез өзгеру кезеңінде жұмыстың ішкі хал-жайына ғана көңіл бөлмей, қоршаған ортаның өзгерісіне үлгеріп отырып, ұзақ мерзімді стратегия істеп  шығару қажет.

           Стратегия-бұл ұзақ мерзімді мақсаттың негізгі анықтамасы және кәсіпорын мәселелері, қимыл бағыттарын бекіту және осы мақсаттарға жету үшін қажетті қорларды тарату.

           Бұрын көп фирмалар негізінен күнделікті жұмысына, ағымдық қызметінде қорларды пайдаланудың эффектілігін көтерумен байланыстыратын ішкі проблемаларына көңіл бөліп табысты жұмыс істеген.

            Қазір ағымдық қызметте потенциалды рационалды түрде пайдалану мәселесі қала береді, бірақ тез өзгеруші бизнесжағдайында фирмалардың үйренуін қалыптастыратын мүлде қажетті басқаруды іске асыру керек. Қоршаған ортада өзгерісті тездету, техникалардың және ғылыми жетістіктер негізінде ашылған бизнестегі жаңа күтпеген мүмкіндіктердің пайда болуы, ақпараттар алу және бірден таралу мүмкіндігін болдыратын ақпараттық желілердің дамуы, қазіргі заманға сай технологиаларға кең көлемде қол жетерлік, адамзат қорларының маңызыныңөзгеруі, басқа да себептер стратегиялық басқару мәнінің тез өзгеруіне әкеліп соқтырды.

              Барлық компаниаларға бірдей стратегиялар табылмайды, сонымен қатар бірдей жан-жақты стратегиялы басқару да болмайды. Әр бір фирма өз саласында бірегей, сондықтан әр фирмаға стратегияны өңдеу процесі бірегей, себебі жарықтық заманда фирманың позициясына, оның даму динамикасына, оның потенциалына, бәсекелестер мінез-құлқына, олардың өндірілген өнімдерінің характеристикасына немесе олардың көрсететін қызметіне, экономикасының жағдайына, мәдениет ортасына және де басқа көптеген факторларына байланысты.

               Стратегияны іске асыру процесі екі үлкен кезеңге бөлінуі мүмкін:

      стратегиялық жоспарлау  процесі-кәсіпорынның базалық стратегиясынан бастап және жеке жобалармен және функцилналды стратегиялармне  аяқталатын, стратегиялар жиынтығын жасап шығару;

      стратегиялық басқару процесі – жаңа жағдайда стратегияны қайта формулировка жасау, уақытқа сай анық стратегияны іске асыру.

                 Стратегияны  жоспарлау  негізінен рационалды  ойлауға  негізделген  жүйеленген  және  логикалық  процес. Сонымен  қатар  ол  болжам  жасау  шеберлігі, зертеу жүргізу, есептеу және таңдау альтернативі.

                  Стратегияны басқару ұйым қызметтерінің жалпы эффективтілігі көтеру және ұйымды басқаруда кризиске ұшырамауын қорғауды іске асыру және өңдеуге уақытты қысқарту мақсатымен ұйымның өзінің процесіне паралель бағытталған болуы қажет.

                 Дипломдық жұмыста зерттеу объектісі ретінде “Жасұлан және К” формацефтикалық кәсіпорыны алынған.

                Бірінші бөлімде кәсіпорынның техника-экономикалық мінездемесі сипатталады, шешілетін мәселер комплексі қойылады, кәсіпорынның стратегиялы дамуын өңдеудің ақпарат жүйесін құру мақсаты көрсетіледі, сонымен қатар ақпарат жүйесінің техникалық базасы жоспарланады және мәселелер комплексінің жоспарлы шешімі дәлелденеді.

                Екінші бөлімде, яғни дипломдық жұмыстың негізгі бөлімінде ақпарат жүйесінің модельдерімен жабдықталуы сипатталады. Ақпаратпен жабдықталу құрылады: инфологиялық модель енетін жәнешығатын документтер тізімі, мәліметтер базасы; жалпы жүйелік программалармен қамтамасыздандыру негізінде, арнайы программалармен қамтамасыздандыру негізінде программалық модльдерді сипаттай отырып программалармен жабдықтау; технологиялық жабдықталуы; технологиялық операциялар орындау инструкциясымен және пайдаланушы интерфейсі ұйымдастырылып сипатталады.

                 Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде кәсіпорынның стратегиялық дамуын өңдеудегі АЖ құруға жұмсалатын шығын бағаланады, мәселелер  комплексін шешуді  жетілдірілуі   сипатталады, жәнеде  ақпаратты  қорғау,  қоршаған  ортаны  қорғау  шаралары  қарастырылады.

                  Дипломдық  жұмыстың  мақсаты  заттың сатылу көлемін  көтеруге  қалыптастыратын,  осының  негізінде  таза  табысты  көбейтуге  және  ақша  ағымын  жақсартуға  мүмкіндік  туғызатын,  басқарушыға  басқару  шешімін  қабылдауға  көмектесетін,  кәсіпорынды   стратегиялыдамыту  ақпарат   жүйесін құру.

1. АҚПАРАТ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Кәсіпорын қызметіне сипаттама

Шектелген жауапкершілікті жолдастық “Жасулан және К” компаниясы 1993 жылы 15 желтоқсанда құрылды. Директоры Омарова Жұмагүл Сагимбекқызы, ол ШЖЖ  “Жасулан және К” компаниясының барлық мүлкінің 100% - нің қожасы (қозғалмалы және қозғалыссыз). Қызметкерлер саны 70 адамды құрайды.

Бұл компания шетел фирмаларымен тікелей байланыста және қатынастарын бір-біріне қызмет ету арқылы жалғастыруда. Сонымен қатар ЖШШ “Жасулан және К” компаниясы маркетингке көп мән беретін бірден – бір компания.

1-ші қараша 1997 жылдан бастап ЖШШ “Жасулан және К” компаниясы өз еріктерімен келесі мөлшерде жеңілдіктер енгізді:

10% - зейнеткерлер мен 1-ші және 2-ші группалы мүгедектерге,

15% - тәжірибеленіп жүрген дәрігерлерге.

1996 жылдың қарашасынан бастап Фирма жоғаргыэкономикалы қызметте.

Келесі шетелфирмаларымен көпуақытқа келісім шарттқа отырған:

АҚ “Бермен - Хеми ” Германия, “Аста – медика АГ” Германия, “Санофи – Хиноин – Винтроп” Франция, “Бристол – Майерс - Сквибб” США, “Медэкспорт ”Италия, “Эли Лилли” США, “Геоден Рихтер” Венгрия.

Бір жолғы контрактілер:

“Лаборатория УПСА” Франция, “Смит Кляйн” Бичем Англия, “Миддл Джонсон” США, “Шеринг Плау” США, “Анджон” Бельгия.

Шетелдің фармацевтикалық компанияларымен қызмет ету келесі салалар бойынша:

      ұзақ мерзім негізінде дәрі – дәрмектерді екі жақа тиімді сату;

      өзіміздің фирмалар базасында дәрі – дәрмектерді өндіруді ұйымдастыру.

Қазіргі кезде фирма жоғарғы деңгейге көтерілді және қатайды, сонымен қатар Қазахстандағы ірі фармацевтикалық фирмалар қатарына көтерілуге әбден мүмкіншілікшіліктері бар. Өкінішке орай, фирманың дамуына өзінің қаржысының жетіспейтігінде. Ал Қазахстан банктері кредитті орташа есеппен 26% жылдық процентпен береді және ең көн дегенде 6 айға ғана – осы жағдайлар себебінде фирма өзінің ұзақ мерзімге дамыту бағдарламасын құра алмайды.

1-ші суретте ЖШШ “Жасулан және К” компаниясының басқару құрылымы көрсетілген. Осы құрылым негізінде кәсіпорынның бастығы басқару шешімдерін жасайтын директор болып саналады. Бұл шешімдер келешекте осы шешімдерді жүзеге асыратын орынбасарларымен келісіледі.

Қайбір кәсіпорын болмасын өзінен-өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы, екінші жағынан - өткізу рыногы арқылы. Сондықтан да кәсіпорын экономикасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс. Сонымен ол шаруашылық процесін жалпы және де жеке кәсіпорынның мүддесі ретіндегі көзқарасты қарайды.

              Кәсіпорын экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика – бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы салалардағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді,  түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайындайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін т.б. зерделейді. Ол кәсіпкерлік қызметінің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін де зерттейді.

              Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың өз ісіне деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі – кәсіпкерлік қайраткерлерліктің пайда болуына әкеп соғады.

              Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі қаржылық есеп беру болып табылады.

              ҚР Президентіміздің 1995 жылғы 26 желтоқсанындағы № 2732 “Бухгалтерлік есеп туралы” заң күші бар жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге мыналар жатады:

1.      Бухгалтерлік баланс;

2.      қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;

3.      ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;

Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай ақ қаржылық есеп беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен толықтырылуы мүмкін және материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы оған субъектілерге әсер етуші тәуекел мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте жазылған міндеттемелер туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық сегменттер, салалық еркшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.

              Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп, стандартында анықталған жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат етіледі. Бұл егер де төмендегі көрсетілген 3-шарттың кез келген екеуі орындалғанда ғана маңызға ие болады:

1.      Зейнетақыны, жәрдем ақша мен басқа әлеуметтік төлемдерді есептеу, сондай-ақ айыппұл санкцияларын, салық және басқа ҚР  төлемдерін салу үшін жылдық табыс ҚР заңымен көрсетліген 10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;

2.      қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа саны 50-ден аспайды;

3.      активетрдің жалпы құны 60000 еселік есептік көрсеткіштен аспайды;

Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген отандық қаржылық есеп негізгі шамалары бойынша халықаралық есеп стандартының талаптарына сай келеді, себебі ҚР-да соңғы жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірбиеге бейімдей отырып реформалау процесі белсенді жүргізіледі, ол біріншіден, негізін құраушы нарықтық қатынастар болып табылатын жаңа әкономикалық жүйенің қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің әлемдік экономикалық кеңістікте кіруімен байланысты.

              ҚР-да бухгалтерлік есепті рефомалау процесі барысныда есеп беруді құру мақсаттарына жаңа көзқарастар пайда болды және оның бағыты өзгереді.

              Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі  - өнімнің өзіндік құны. Бұл өнімді өндіруге  және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Сөйтіп, жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды.

              Өзіндік құнның экономикалық құны – жұмсалған шығындардың орнын толтыру және соның  есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы өндірісті өнімдік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизация, жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбек ақы – бұл шығындардың басты статьялары. Сонымен, қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске асырады: өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге процент  төлеу, әлеуметтік объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жарлықтарын жасау – бұл шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.

              Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және пайдалылығының деңгейі мен серіктестіктерін анықтайды. Өзіндік құнның маңызы оның орындау функцияларымен анықталады.

   1.Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәнісі, өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.

   2.Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізгі болып табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме бола алмайды.

   3.Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын, яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін есептеу.

Кәсіпорынның өзіндік құны, жалпы табысы және пайдасы

Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар негізгі белгілермен топтастырылады:

      Шығындардың бастапқы элементтерімен;

      Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен;

Экономикалық элементтердің шығыстарын топтастыру өндіріс шығындар системасын дайындағанда қолданылады. Бұл топтсатырудың мәні - әрбір шығынның элемент өнімнің өзіндік құнының жиынтығына қосылады, Сонымен, мына төмендегі шығын элементері бөлінеді:

      Материалдық шығындар (қайтарылма қалдықтар құрамынан шегеру);

      Еңбекақыға жұмсалған шығындар;

      Әлеуметтік сақтандыруға аударым;

      Зейнетақы қорына аударым;

      Жұмыспен қамтылу қорына аударым;

      Амортизация

      Басқа да шығындар.

Шығындарды жүйелі түрде төмендету – кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділгін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды.

              Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына төмендегі негізгі бағыттарын айтуға болады:

      ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін пайдалану;

      өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;

      экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу;

Ғылми-техникалық прогресстің жетістіктерін іске асыру – бұл бір жағынан өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия ресурстарын көптен- көп пайдалану, ал екінші жағынан тиімді жаңа машиналарды, жаңа технологиялық процесстерді іске асыру.

              Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылықты жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр. Тек қанша өнім өндірілгендігінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек жұмсалғандағының да маңызы зор. Мәселенің бұлайша қойылуы мынаны аңғартады: шикізат пен материалдардың құрылымы.

              “Қаржылық есептің мақсаты-бухгалтерлік есепті” №2 “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептегі негізгі ашулар” деген стандартында көрсетілгендей, бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық жағдайы және оның қызметінің нәтижелері мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.

              Қаржылық есеп негізінен өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін және де кәсіпорын үшін инвестициялық шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы ақша ағымдарын және  осы субъектіге сеніп тапсырылған ресурстар мен басқарушы органдардың жұмыстарымен байланысты ресурстар мен міндеттемелерді бағалау үшін қажетті пайдалы ақпарттарды сипаттайды. Алайда қаржылық есеп қолданушыларға экономикалық  шешімдерді қабылдау үшін қажетті барлық ақпараттарды қамтымайды. Қаржы есебін пайдаланушылар  қабылдайтын экономикалық шешімдер субъектінің ақша қаржаттарын айналдыру мүмкіндігі бағалаудағы, сондай-ақ оларды  айналдыру уақытын есептеу және нәтижеге сенімді болуын талап етеді. Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына және жабдықтаушыларына, ақы төлеу, пайызды төлеу, несиені қайтару және табысты тарату қабілетін анықтайды. Бірақ коммерциялық құпияны қорғау туралы заң қолданушылар алатын қаржылық ақпаратқа шек қояды, дегенмен олардың ішінде кейбіреулері (тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар) өкілдігі болған жағдайда қаржылық есепте көрсетілген ақпараттарды талап ете алады. Қолданушылардың көпшілігі қаржылық есепке қаржылық ақпараттың басты көзі ретінде сенуі тиіс.

              Кәсіпорынның жағдайын талдаудың негізгі ақпарат көзі қызметін - бухгалтерлік баланс атқарады.

              Баланс – есепті жылдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады. Баланс ақпараттары негізінде сыртқы қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің серіктесі ретінде жұмыс жүргізудің мақсатқа сәйкестігі және оның шарттары туралы шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының мүмкін болатын тәуекелдіктерін және берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің орындалынғанын және басқа шешімдерді бағалайды.

Бухгалтерлік баланс – қаржылық есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен құрылымын ағымдағы активтердің айналымдылығы активтердің айналымдылығы мен өтімділігін, меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын, дебиторлық және кредиторлық борыштың динамикасы мен жағдайын және кәсіпорынның несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін анықтауға мүмкіндік береді.

              Баланс көрсеткіштері кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін, оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруашылық қызметке жетуі, қарыз көздерінің көлемі мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауды ақпараттың ең қажетті түрі болып табылады.

              1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен: актив пен пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келеді. Активтер, баланс кәсіпорынның есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын мүмкіндік және қарыздық құқық құны ретінде көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның заемдер мен кредиторлық қарыздар бойынша міндеттемелері болып табылады, оларды өтеу мүлік құнының немесе келіп түсетін табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке элементтер қорытындылаған көрсеткіштер баланс баптары деп аталады. Баланста ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы анықталады. Баланста ағымдағы активтер мен міндеттемелерді және олардың жиынтық соммасын анықтау, қаржылық есепті пайдаланушылардың кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда және  дәлелді  басқарушылық шешімдер қабылдауда қажет болатын ақпараттармен қамтамсыз етеді.

Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы

Келтірілген мәліметтерге кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын көрсетеді. Оларды жеке элементтер тұрғысынан зерттеу келесідей қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Ең мобильдік активтер – яғни қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар бір жылда 38 мың теңгеге немесе 2.6%- ға азайған.

              Кәсіпорынның материалдық айналым  қаражаттары есепті жылы 57.9%-ға өсті және ол жыл аяғында 17667 мың теңгені құрады.

              Қаржылық жағдайды ішкі талдау әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестіктерімен бағалау мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де қажет.

              Қаржылық талдаудың тәжірбиесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп қарстыруға болады:

1.      Көлденең талдау;

2.      Тікелей талдау;

3.      Трендік талдау;

4.      Салыстырмалы талдау;

5.      Факторлық талдау

6.      Қаржылық коэффициенттер әдісі.

Кәсіпорындағы автоматтандырылған жұмыс жағдайы және автоматтандырылған жұмыс орнын құру

Шектелген жауапкершілікті жолдастық “Жасулан және К” компаниясы 1993 жылы 15 желтоқсанда құрылды. Директоры Омарова Жұмагүл Сагимбекқызы, ол ШЖЖ  “Жасулан және К” компаниясының барлық мүлкінің 100% - нің қожасы (қозғалмалы және қозғалыссыз). Қызметкерлер саны 70 адамды құрайды.

100% - кәсіпорынның экономикалық қызметі улы және наркотиктерден басқа, барлық формакологиялық группаларда дәрі – дәрмектерді көтерме бөлшектеп іске асыру. Жылдық 1999 жылдағы сату көлемі 3200000$ АҚШ долларын құрайды

Басты өндірісі жүнді сорттауды, жууды, кептіруді және престеуді жүзеге асырады. Сорттау цехы – жүнді алғашқы өңдеуде ең негізгі процесс болып табылады. Осының нәтижесінен жуылған жүннің бағасы, дәрежесі бағаланады. Бұл бөлімде жүннің барлық түрлері сортталады. Сорттау цехында 5-6 адам жұмыс істейді. Сортталған жүндер жуылу алдында лабаздарда сақталынады. Жуылған жүн кептіру бөліміне түсіп кептіріледі. Жуу, кептіру цехында 3 жүн жуу машинасы бар. 1 машина 1-тәулікте 30 т жүн жуады. Жуылған жүн 1-тәулік кептіріледі де, престеу бөліміне түседі. Престеу бөлімінде жүн кип-кип болып престеледі.

              Престелген жүн қаптау цехына өтеді де, кип-кип жүндер қапталады да, сыртына жүннің аты, сортына қарай стандартты қойылады.

Электрондық есептеу машиналарын бағдарламалармен жабдықтау  технологиясы

Компьютер командаларға бағынып жұмыс істейді. Біздер бұл командаларды перне тақтаның көмегімен командалық жолға теріп ендіреміз.

              Бағдарламаушының шеберлігінің көмегімен құпиялары бар, бірақ олардың бәрі мына төмендегідей екі нәрсені пайдаланады:

              -Бағдарламалау саймандары

              -Бағдарламалар кітапханасы

Бағдарламалау саймандары

              Бағдарламалаушы пайдаланатын сайманның өзі бағдарлама болып табылады. Басқаша айтқанда жаңа бағдарламаның өзін сайманның ролін атқаратын басқа бағдарламаның көмегімен жасайды. Бағдарламалушылардың қолында ешқандай бағдарлама болмайды, ол тек оның орнына белгілі сандық кодтарды ғана түсінетін поцессор болады. Мұндай кодтарды машиналық кодтар деп атайды.

              Процессордың түсінетін және орындайтын кодтарының жиынтығын командалар жүйесі деп атайды.

              INTEL фирмасының үйлесімді процессордың командалар жүйесінде бірнеше жүз түрлі командалар бар. Компьютердің бағдарламалары осы командалардан жасалады.

              Бағдарламалау саймандары бұл шын мәнінде бағдарламалаушының өзіне ыңғайлы түрде жазғандарын оқитын және оны процессорге қажетті машиналық кодқа аударып  беретін арнайы бағдарлама. Бағдарламаның қандайда бір бөлігін процессорға түсінікті машиналық кодтың өзімен де жазылады.

Бағдарламалау жүйесі

              Бағдарламалау жүйесі компьютердің бағдарламалық қамтамасыздандырудың құрамына жатады және ол бағдарламаларды жасау және оларды жөндеу жұмыстарын автоматтандырады, қамтамасыз ететін құралдардың жиыны болып табылады.

              Бағдарламалушылар бағдарламалуды автоматтандыру тәсілдерін пайдалана отырып әрбір машина үшін бағдарламаларды жасау процессінде пайдалануға болатын компьютердің көмегімен әртүрлі жұмыстарды орындауға арналаған құралына транслятор мен бірге бірнеше басқа арнайы бағдарламалар енетін әдістермен құралдар кешенін жасады. Осы бағдарламалар кешеннің жеке қараушы бөліктері өзара тығыз байланыс жасай отырып, жұмыс істеуге есептеліп жасалған, соның арқасында олар бағдарламалар жүйесі деп аталатын жүйені құрайды.

              Бағдарламалау процесі үш кезеңге бөлінеді:

              -есепті шешудің алгоритмін құру;

-бағдарлама құру;

-жасалған бағдарламаны жасау;

Екінші кезеңдегі, яғни бағдарлама құрудағы қиындық адамның тек машина тілінде ғана бағдарлама жасауына байланысты болады. Компьютерді  пайдаланудың алғашқы жылдарында әрқайсысының өзінің машина тілі бар (басқа компьютердің машина тілінен өзгеше) әртүрлі компьютерлердің пайда болуы бұл қиындықты тереңдетіп жібереді. Сондықтан нәтижесінде бір компьютерге арнап жасаған бағдарламаның басқа компьютерге пайдалануға болмайтын болды. Бұл алгоритмнің өзін әртүрлі компьютерлерде орындау үшін әрқайсысына жеке-жеке бағдарлама құрады.

              Әрбір компьютер үшін жасалған бағдарламаның дұрыс және ұтымды жасалғандығын тексеру қажет. Қателік кеткендегі  және басқа да кемістіктері бар екендігі анықталса, онда ол бағдарламаға түзетулер мен өзгерістер енгізіледі. Автоматтандыру бағдарлама жасаушы мамандардың жұмысын жеңілдетеді, оны жасауға кететін қателіктердің санын азайтуды, ең соңында есептің қойылуынан бастап нәтиже алғанға дейін кететін уақытты қысқартуды көздейді. Бағдарламалауды автоматтандырудағы ең көп тараған түрлері.

              - қолмен бағдарламалаудың жеке жұмыстарын автоматтандыру тәсілдері;

- бағыныңқы бағдарламалар кітапханасын құру;

- бағдарламалаудың әртүрлі тәсілдерін пайдалану;

Қолмен бағдарламалаудың жеке жұмыстарын автоматтандыру тәсілдері. Қолмен бағдарламалаудағы жұмыстарды автоматтандыруда жұмыс бағдарламаларын түзетуді негізгі назарда ұстау керек.

              Бағдарламаны жөңдеу процессі бірнеше әмбебап жөнеуші бағдарламаларды жасау және компьютердің өзін пайдалану арқылы автоматтандырылады. Бұл бағдарламалар командалардың қалай орындалып жатқаны туралы информацияны баспаға бере отырып жөнделіп жатқан бағдарламаның кез келген бөлігінің жұмысын қадағалап бақылауға мүмкіндік береді. Бағдарламаны автоматты түрде жөндеу бағдарламаушыны қызықтырып барлық информация құжатқа жазылады, соның арқасында ол компьютерді пайдаланбай-ақ есептің компьютерде шешілу процесінің дұрыстығын бақылай алады.

Бағдарламалау тілдері

              Жалпы жағдайда бағдарламалық тіл деп информацияның жазылуын және оның түрленуін белгілі ережелер бойынша формальді етіп беруші құралдарды түсінеміз.

              Тілдің құрамында информацияның негізгі элементтерін құрудың құралдары және осы элементтерден әртүрлі мазмұнды құрылымды құруға арналған ережелер жүйесі бар.

              Бағдарламалау тілі  деп -  деректерді жазуға және оларды белгілі ережелер бойынша өңдеуге арналған адаммен компьютерді байланыстыратын формальді тілді айтамыз.

              Бағдарламалудың әртүрлі тәсілдерін пайдалану.

              Әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болатын бірнеше жүздеген бағдарламалу тілдері бар. Ең жалпысы тілдің машинаға жақындық дәрежесі бойынша жіктеу  болып табылады. Осы белгісі бойынша бағдарламалау тілдері екі топқа бөлінеді:

              -машинаға тәуелді тілдер;

-машинаға тәуелсіз тілдер.

Машинаға тәуелді тілдер өз кезеңінде былай  бөлінеді:

              -машина тілі;

-машинаға бағдарланған тілдер.

Машинаға бағдарланған тілдер кейде автокодтар деп те аталады. Машианаға бағдарланған тілдердің екі деңгейі бар:

-символдық кодтау тілдері, басқаша айтқанда мнемокодттар;

-макротілдер.

Макротілдер машина тілдің командаларына тікелей ұқсастығы жоқ. Макро командалар пайдалануға рұқсат етеді. Макро тілдерді пайдалану бағдарламаны қысқартады әрі тілді жасау құралдарының жиынын кеңейте отырып бағдарламалаушының еңбегінің өнімділігін арттырады.

Машина тәуелсіз тілдер бағдарлмаларды бөлшектеу дәрежесіне қарай екі топқа бөлінеді:

-процедуралы-бағдарланған тілдер;

-проблемалы-бағдарланған тілдер.

Процедуралы-бағдарланған тілдер есепті шешу алгоритімін сипаттауға арналған, сондықтан да оларды кейде алгоритмдік тілдер деп те атайды. Алгоритмдік тіл деген ұғым бағдарламалау тіл деген ұғыммен сәйкес келмейді. Егер алгоритмдік тілде жазылған алгоритмдік жазу компьютерге ендіруге тікелей жарамды және дайын жұмысшы бағдарламаға түрленетін болса, онда мұндай алгоритмдік тіл бағдарламалау тілі де бола алады.

Кейбір  алгоритмдік тілдер тек оларға кейбір құралдарды қосқаннан кейін ғана бағдарламалау тілі болады.

              Пробелемалы-бағдарланған тілдер есептерді сипаттау үшін қызмет атқарады.

              Бірақ алгоритмдік тілдер өздігінен барлық проблеманы, тіптен бағдарлама жасаудың екінші кезеңінде тұрған проблеманы да шеше алмайды. Мұндай тілде жазылған бағдарлама компьютерде тікелей орындалмайды, ол орындалу үшін алдын-ала сол компьютердің машина тіліне аударылуы керек. Мұндай бағдарламаның машина тіліне аудару жеткілікті мәселе болып табылады. Алгоритмдік тілден бағдарламаны машина тіліне аудару жұмысын компьютердің әмбебебаптығы, оның өзіне жүктеуге болады. Бұл үшін әрбір алгоритмдік тілдің  машина тіліне формальді аударуға яғни аударудың ережесін алгоритм түрінде тұжырымдауға мүмкндік беретіндей болуы керек. Егер, осы алгоритмді бір рет машина түріне келтіріп алсақ, онда одан кейін осы бағдарламаның көмегімен компьютердің өзі берілген алгоритмдік тілде жазылған кез-келген бағдарламаны нықтылы компьютердің машина тіліне аударып бере алады. Мұндай арнайы аудармашы-бағдарлама жоғарыда айтқанымыздай транслятор деп аталады.

Бағдарламаны жасақтаудың негізгі кезеңдері

              Бағдарламаны жасақтау процесін мынадай формуламен өрнектеуге болады;

              Бағдарламаны жасақтау=даярлау+тексеру және жөндеу.

              Жаңадан ғана жасалған бағдарламада қателіктің болуы бұл қалыпты және заңды құбылыс. Іс жүзінде нақты және жеткілікті  дәрежеде күрделі бағдарламаны қателіксіз құру мүмкін емес.

              Бағдарламаны компьютердің қабылдауына және оның нәтижесін беруіне қарап оны дұрыс құрылған деген қорытынды жасауға болмайды. Өйткені берілген жағдайда дұрыс болмаса да қандайда бір нәтиже алуға қолымыз жетті. Осының өзіне бағдарламада көптеген логикалық қателіктер болуы мүмкін. Кеткен қателіктерді анықтау үшін бағдарламаны компьютерге ендіріп, іске қосқанға дейін былай тексереміз.

              Бағдарлама  мәтінін қолымен қарап шығу, тексеру және айналдыру арқылы тексеруге болады.

              Бағдарлама мәтінін қарап шығу. Бағдарлама мәтінін жазуда кеткен қателіктерді және бағдарламаның алгоритімінен алшақтығын анықтау үшін қарап шығады. Атап айтқанда итерация санын беруші операторлардың дұрыстығына көз жеткізу үшін барлық циклдердің ұйымдастырылуын қарап шығу өте маңызды.

              Шартты операторлардағы шарттарды бағыныңқы бағдарламаларға қатынас жасаудағы аргументерді тексеріп шығу пайдалы.

              Бағдарламаны тексеру. Бағдарламалаушы бағдарламаны тексергенде оның мәтіні бойынша бағдарламаны анықтайтын есептелу процессін ойша қалпына келтіруге тырысады, осыдан кейін оны талап етілетін процесспен салыстырады.

              Тексеру кезінде бағдарламаның не істейтіндігі ұмытпау және ол туралы тексеру барысында білу керек. Тек бағдарламаны тексеру  аяқталғаннан кейін ғана оның не істейтіндігін еске түсіруге және бағдарламаның нақты әрекетін талап ететін әрекеттермен салыстыруға болады.

Ақпарат жүйесінің экономикалық мәселелер комплексінің мінездемесі

Автоматтандыру процесіндегі экономикалық мәселелер комплекстің мінездемесін сипаттайды. ШЖЖ  “Жасулан және К” жұмысын экономикалық мәселелер қамтиды. Комплекс автоматтандыру процесіндегі комплекс мінездемесін автоматтандыру жұмысын қанағаттандыру арқылы мінезделінеді.

Дипломдық жұмыста негізгі 3-мәселе қойылған.

        1. Қажетті документтерді өңдеу.

        2. Кәсіпорындағы өндірістік программаның болашағы.

  3. Кәсіпорындағы таза пайда көлемін көтеру.

Ақпарат жүйесінің техникалық базасы және жобалық шешімге негіздеу

Техникалық қамтамасыз ету- бұл техникалық комплекстің қажеттілігі (ТКЖ),  информациялық жүйенің  функционалдауы үшін қолданылады.

ТКЖ дұрыс таңдалу варианты және оның құрамындағы  техникалық қажетілікті  ақпараттық жүйенің эффектісі  келесі түрдегі мәселелерді шешуін қамтамасыз етеді:

-         алгоритмнің ең оңайын үлкен ақпараттармен өңдеу;

-         ақпаратты қиын  көлемде үлкендеуін өңдеу, алгоритмдерін логикалық түрінде;

-         осы кездегі уақыт масштабының қатардың есебін шешу

-         енгізу және шығару алфавитті- сандық ақпаратты енгізу,сызба, схема, графиктер және таблица;

-         программамен автономды жұмыстың мүмкіндігі, машиналық таратуларда жазылған;

-         масштабтың өзгеруі мүмкіншілігі және көрінуінің орналасуы.

ТКЖ жасау кезінде синтезді есепті шешу керек, яғни: ТКЖ берілген элементтерден құру, яғни олар   компьютерлік жүйенің  берілгендерін критериясын қанағаттандыратындай етуі керек. Осы арқылы, ТКЖ құрылымы есебі анықтауының көп вариантты және оптимизациондық класстың кіреді.  Оптимальды критерия құрамы мыналарды қолданады:

      минимальды бағасы;

      минимальды ТКЖ бағасын  қанағаттандыруы керек;

Техникалық комплекстің қажеттілгі  толығымен  техникалық қажетілікті  максимальды эффектісінің комплексін шарттарының жүйе ішіндегі процессі ақпаратты қанағаттандырады.

Мекемеде серверлік локальді есептеуіш торабы мен негізгі бөлімшенің құрылымы жасалады және олардың тиісті программалық- аппараттық өніммен жабдықтау, орталық сервермен байланысты локальді есептеуіш торабын басқаруда қолданады және автоматтандырылған банк мәліметтерін ұйымдастырады. Мұндай жағдайда бөлімнің мәселесін шешуде электронды офис құрылады. Электронды офистің дербес компьютерлерінде негізгі қосымшаларын орналастыру, ал мәліметтер базасының ақпараты ереже бойынша, бөлімнің орталық серверінде орналастырады, бұл арқылы сыртқы ортаға шығуға мүмкіндік бар.

              Көптеген мақсатқа сәйкес ұйымдарда мұндай локальді есептеуіш торабы “Клиент- сервер” архитектурасы болып табылады, программалық жабдықтауда хабардар тек ақпараттық ресурстарды ұжымдық қолдануда ғана емес, сондай-ақ оларды өңдейді. Мұндай архитектураның программалық жүйелері екі бөлімнен тұрады:

1.      Сервердің программалық жабдықталуы

2.      Клиент- қолданушының программалық жабдықталуы.

Бұл жүйемен жұмыс істеуде программа- клиент электронды офистің дербес компьютерінде орындалады және программа- серверге сұраныстар жібереді, серверде жұмыс істейтін жалпы доступқа жібереді. Негізгі ақпарат сервермен өңделеді, электронды офистің дербес компьютеріне тек орындалған сұраныстар нәтижесі жіберіледі.

              Ұсынылып отырған ақпарат жүйе процесінде «Жұлдызша» топологиялық желілерді қолдану ұтымды.

Компьютерлік тораптар

              Екі немесе одан көп компьютерді физикалық қоссақ онда компьютерлік торап болады. Шындығында компьютерлік желі жасау үшін арнайы аппаратура және программалық жабдық қажет. Екі компьютер қарапайым қосылған деректер алмасу үшін біз тікелей байланыс дейміз. Windows-та операциялық жүйесінде тікелей қосу үшін ештене қажет емес ол үшін Пуск-программа-стандартные- связь-прямое кабельное соеденения. Физикалық ақпарат тарату ортасы болып байланыс құралдары немесе кеністік болуы керек. Бұл жерде электр сигналдары таралады. Цифрлік ақпарат беру үшін электр сигналдары амплетудалық, жүйелік және фазалық моделяция жасалады.

              Ақпараттық құралдар оларға мыналар жатады. Арнайы техникалық құрылымдар компьютерлерді байланыс құралымен қосатын адаптер немесе жүйелік адаптер. Бір адаптер бір компьютерде байланыс каналымен қосады.

                            Коммуникация жасайтын торап сипаттары:

              Деректерді байланыс канал арқылы беру жылдамдығы ол бит секундтпен есептеледі. Канал 100Мбит, 100000Мбит.

Байланыс каналының өткізу мүмкіндігі знак сикунд. Ақпарат беру сенімділігі- ол акте знак болып есептеледі. Байланыс каналдардың және модельдердің біріктілігі. Бұзылмай істеу ортақ уақыты 100 000 сағат бұзылмай істеу.

Компьютерлік торап жасау негізгі мақсаты ол құралдарды бір-бірімен электрлік және механикалық сипаттары бойынша сәйкестендәру және оданда маңызды нәрсе ақпараттық жабдықты программа және деректерді кодтар бойынша форматтар бойынша сәйкестендіру. Бұл мәселені шешу үшін арнайы модельдер жасалған стандарт  кеністігінде OSI- ашық жүйелердің қарым-қатынас модельдері. Бұл халықаралық стандарттар институты (ISO)

негізінде жасалған  ISO/OSI модель бойынша компьютер торабы архитектурасы 7 деңгейде қарастырылады. Ең жоғарғы деңгейі қолданбалы деңгей- бұл жерде қолданушы компьютерлік тораппен қарым-қатынас жасайды. Ең төменгі деңгей ол физикалық. Байланыс жүйесінде деректер алмасу жоғарғы деңгейден төменге қарай түсу тасмалдау кері қарай төменнен жоғарға қарай жүргізу арқылы жүргізіледі.

Компьютерлік тораптың әр деңгейінде қажетті сәйкестік жасау үшін арнайы стандарттар бар оларды протокол деп аталады. Ол протоколдар егер ақпараттық қарым-қатынасты анықтайтын болса онда ақпараттық протокол деп аталады. Ал егер программа және деректер қарым-қатынас анықтайтын ол программалык протокол деп аталады. Физикалық түрде ақпараттық құрылымдарды байланыстыратын құралдарды интерфейс дейміз. Ал программалық құралдар ол программалық протоколдан тұрады.

Машина ішіндегі жүйелік интерфейс

Ол дербес компьютердің блоктарын және құрылымдарын байланыстыратын және бір-біріне сәйкестендіретін жүйе.Басқаша айтқанда, ол электірлік байланыстыратын проваттор. Жүйелік интерфейс ретінде жүйелік шина қолданылады , яғни кенейту шинасы ISA (Industry Standard Architecture) өндірістік стандарт архитектурасы 16-разрядты деректер және 24-разрыдты адрес шинасы, такт жиілігі 8МГц жұмыс істеу жақсартылған. Қазіргі шнаннын аты EISA (Extended ISA) бул шинада 32-разрядты деректер бар. Бұл шинаның адрес кенестігі 4Гбайт, өткізу мүмкіндігі 33МБ/с.

              Локальды компьютер жүйесі барлық қолданушыларға бірдей протокол қолданады олар әдетте бір кәсіпорын қызмет мекемелеріне жасалады локальды тораптар біріктірілік регионалды торап болады. Регионалдыны біріктерсек глобальды дүниежүзілік торап. Енди кез-келген торап мынандай екі функция орындайды:

“Жұлдызша” топологиясы

Ол дербес компьютердің блоктарын және құрылымдарын байланыстыратын және бір-біріне сәйкестендіретін жүйе.Басқаша айтқанда, ол электірлік байланыстыратын проваттор. Жүйелік интерфейс ретінде жүйелік шина қолданылады , яғни кенейту шинасы ISA (Industry Standard Architecture) өндірістік стандарт архитектурасы 16-разрядты деректер және 24-разрыдты адрес шинасы, такт жиілігі 8МГц жұмыс істеу жақсартылған. Қазіргі шнаннын аты EISA (Extended ISA) бул шинада 32-разрядты деректер бар. Бұл шинаның адрес кенестігі 4Гбайт, өткізу мүмкіндігі 33МБ/с.

              Локальды компьютер жүйесі барлық қолданушыларға бірдей протокол қолданады олар әдетте бір кәсіпорын қызмет мекемелеріне жасалады локальды тораптар біріктірілік регионалды торап болады. Регионалдыны біріктерсек глобальды дүниежүзілік торап. Енди кез-келген торап мынандай екі функция орындайды:

      Тораптын және сетьтің ресурстарын аппараттық программалық бірге пайдалану

      Деректер ресурстарын бірге пайдалану.

Локальды торап мүшелері бір принтер тораптық принтер қолдануы мүмкін немесе бір компьютердің қатты дискісін бірге қолданады ондай компьютерлерді файлдық сервер деп атайды. Сол сияқты программалық, ақпараттық жиынтықты бірге қолданады. Егер тораптағы барлық компьютерлер бір-бірімен бірдей құқықта деректер алмасса онда оларды бір рангалық дейді. Локальды торапта бір жоба бойынша жұмыс істейтін қызметкерлерді жұмысшы топ деп атаймыз. Бір локальды торапта бірнеше жұмыс тобы жұмыс істеу мүмкін солардың құқықтарын бөлу үшін арнайы әдістер жиынтығын торап политикасы дейді. Сол жұмысты ұйымдастыратын адамды адменистротор дейді.

Компьютердің техникалық әдістер

Жұмыс орнын қамтамасыздандыру үшін керекті программалар

1.                  Windows 98, 2000, XP

2.                  Oracle

3.                  AVP Kaspersky

4.                  WINRAR

5.                  Office 2000.

Сыртқы  орта

Ішкі орта                    Ішкі байланыс

                    Экономикалық объектінің информациялық жүйесі

                                                     АЖА объектісі

                                                                                                 информациялық потоктар

     Экономикалық объектінің Ішкі ортасы

     Сыртқы орта                                     

Материлальді поток, энергетикалық

және басқада ресурстар

Сурет2.  АЖ құрылымы және “Жасұлан және К” қамтамсыздандыру.

Есептің алгоритмі және шешімі

Блок схемасы

                                                        -                                         

              -              +

              -             

              +

                                                        -                                         

              +

              -

              +

              +

              +

              -

              +

              -

              +

              -

              +                            -

              +

              -

              -

                            +

              -

                            +

              -

              -             

              +

              -

+

              -

+

              -

              +

Есептің формалді қойылуы

1.        ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДА АҚПАРАТ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ

1.4.           Математикалық жабдықталуы

Кәсіпорынға, нарықтық шартпен жұмыс істеуі, экономикалық жағдайда көбінесе орын алады, өндірістің қуатын жүктеумен, өнімдерді реализациялау және көлемді өзгеруіне әкеліп соқтырады, ал бұл ең алдымен өнімнің өзіндік құнына , финанстық нәтижелеріне әсер береді.

Қарым-қатынасты көлемді сатудың нәтижесін талдау, өзіндік құнының және пайданың зиянсыздық моделін құрастыру анализ жасауға болады. Шешімдерінің мысалы ретінде сұрақтарға жауап беру: бұйымның көбісін сандарын сатуға жоғарғы  бағаға байланысты көп бұйымдарды сату және жеке пайдаланудағы сұраныстар жағдайында жөн сілтеу, сатып алушыларға төмен бағамен алатындықтарына бағыт-бағдар беру, сатушы шығасын өтеуге қандай көлем керектігі жайлы.

Модельдің өзара байланысының кәсіпорынның көлемін құрастыру өзіндік құнын және пайданы шығыс пен тұрақты және ауыспалы бөлуге тура келеді, ол үшін аз мөлшердегі квадраттық математикалық әдісті қолданамыз. Осы әдіске байланысты a  және b коэффициенттерін  теңдеуімен есептейді. Теңдеудегі бос мүше тұрақты шығысты көрсетеді, ал коэффициент Х- аусыпалы шығыс бірлік есептесу өнімді шығару.

Осы бағытта толық ішкі резервтердің  арзандату өнімдік тауардың өзіндік құнында ол статья бойынша талданады.

              Шығындардың статья бойынша өзіндік құнына талдауын көрсетеді, яғни салмағы көбінің шығасы мағынасыз. Осы шығындар келешектегі шығасы 0.001%-ін құрайды, жергілікті налог- 0.002%, инвестфонд-1,681, дорфонд – 1,69, фонд жұмыстары– 0,36, табиғатты қорғау фондына – 0,449, суға –0.79, банк проценті – 0.0 (0,042). Осы шығындарды “бірнеше” статьясына 3.758 % салмағын біріктіреміз.

              Модельдің құрылуының бірінші этапында логикалық түрде келесі факторлар таңдалып алынған: Х1- шикізат, Х2 – шикізат концентрациясы, Х3 – тара, Х4 –материалдар, Х5- энергия, Х6-жалақы, Х7- өзара цехтың шығыны, Х8- өзара  заводтың шығыны, Х9- ремонт фонды, Х10- басқада шығындар (жер налогы, жергілікті жүру фонды, табиғатты қорғау фонды, банк проценті). Сандық мінездемесі талдаудың көрсеткіштері таблицада көрсетілген.

              Регрессиялық талдаудың нәтижесі және регрессия теңдеуінің бағалау көрсеткіштерін көрсетеді, яғни функцияның 88 %-тік функцияның өзгеруі таңдалған факторлық – аргумент вариациясы, яғни детерминациялардың корректияланған коэффициент.

мұндағы R=0.965 көптік корреляцияланған коэффициент, бұл толық өзіндік және таңдалған факторлардың өзара қарым-қатынасы.

              Регрессияның теңдеуін статистикалық талдауын

көрсетеді, яғни ол мағыналы :фактикалыцқ мағына Фишердің F-критерйі 17.87 тең, F-табл=2.97 көтереді. F- критерйдің таблицалық мәні (p=0,95) берілген мүмкіндіктен табуға болады және кең мағыналы таблица (m-1)=(11-1), ал жолдар таблицасы     (p-m)=(24-11).

              Дарбин Уотсон коэффициенті мыналардан тұрады: DW=2.44, e(t) қателігін автокорреляцияның көмегімен жоқ болады. Толық өзіндік құнының динамикасы таблицада көрініп тұр, бұл жердегі модель адекватты түрде нәтиженің мәнін интервалдарда 1 кв. көрсеткіштерін анықтайды.

              Бірақ-та, статистикалық мағынасы байланыстың тұрақтылығы, корреляцияның коэффициентінің тұрғылықты түрде, t- критерйі Стьюденттің таблицалық және расчеттік мағынасы арқылы тексеріледі. Төмендегі формула бойынша анықталады:

                            T*=r*p-2/1-r

Мұндағы r- тұрғылықты корреляцияның коэффициенті, p=0.005 және 22 теңдік кең сатысы, t табл=2.074.

              Болжау зерттеудің K(t-1) процесс У(t) моментіне (t-1) байланысты құрылған функцияның таралу мүмкіндігін у(t), ауа райы болжамынан күшті болуы керек, таралу мүмкіндігіне у(t) байланысты құрылған:

       K (t-1) = {y (t-1), … , y (-m1), u (t-12), … , u (-m3)}

K (t-1)- осы ақпаратты ескере отырып, тек у (t) арасы  арқылы және   K (t-1) тең болатын болса ғана анықталады. Барлық схеманың әртүрлі теңдеуі стохастикалық теңдеуін  осындай байланыс анықтай алады. Ол ашық түрде немесе жоқ, функционалды қажеттілігі у(t) және K(t-1) арасы арқылы түрінде көрсетуге болады.

                            Y (t) = h [k (t-1), Q w (t)],

Мұндағы {w(.)}-  бірдей өлшемнің өзгереген нәтижесін    y(t) және      k(t-1) анықталады. Барлық схема модельдің тура емес, ол Q- параметрлер векторы, h- функция анықталған. Q- анықталған кезде, оны белгісіз нәтижемен барлық экспериментпен оның W(.), эксперименттің уақыт арасында мәні өзгереді.

              Болжаудың екінші компоненті критерильді функция болып табылады, кейде қолданылған функция  квадраттық функция болып есептелінеді:

                    J 1 = // y (t)- у ^(t/t –1)  //,

Мұндағы у ^(t/t –1) -  y(t)- ның алдыңғы нәтижесін беру. Квадраттық функция бұл аналитикалық зерттеу үшін ең ыңғайлысы. Басқаша айтатын болсақ алдын ала болжау, квадраттық теңдеудің үстінде алынған, көбінесе қанағаттанарлық болып келеді. Орташа функция мәні риск функциясы деп аталады.

Көбінесе болжауды минимальдау R1 таңдап алады.

мұндағы g- әртүрлі көрсетілген аргументтердің функциясы. Сонда g- таңдап алып, R1 минимальдау үшін таңдалынып алынады. Оптимальді ережені алдын ала болжау, R1 риск  квадраттық функцияның минималдайды, өзіндік түрі болады:

              Ең маңызды оптимальді ереженің қасиеті ортогональді қасиеті болып табылады.

мұндағы h(.)-m көрсетілген аргументтің векторлық функциясы.у(t) – опитмальді болжаудың қателігі.

Қолданылған берілгендер таблицада өзіндік құнның өнімдік толығы “ЖАӨ фабрикасы” 2000-2001 ж.ж., шығыстардың тұрақты және ауыспалығының  бөліну нәтижесінің шешімін аламыз. 

Басты өндірісі жүнді сорттауды, жууды, кептіруді және престеуді жүзеге асырады. Сорттау цехы – жүнді алғашқы өңдеуде ең негізгі процесс болып табылады. Осының нәтижесінен жуылған жүннің бағасы, дәрежесі бағаланады. Бұл бөлімде жүннің барлық түрлері сортталады. Сорттау цехында 5-6 адам жұмыс істейді. Сортталған жүндер жуылу алдында лабаздарда сақталынады. Жуылған жүн кептіру бөліміне түсіп кептіріледі. Жуу, кептіру цехында 3 жүн жуу машинасы бар. 1 машина 1-тәулікте 30 т жүн жуады. Жуылған жүн 1-тәулік кептіріледі де, престеу бөліміне түседі. Престеу бөлімінде жүн кип-кип болып престеледі.

              Престелген жүн қаптау цехына өтеді де, кип-кип жүндер қапталады да, сыртына жүннің аты, сортына қарай стандартты қойылады.

              “Тұлпар” акционерлік қоғамы 1- ауысымда 30 тоннаға дейін жүн жуады, сонда 1 айда 900 тонна, ал 1 жылда 10800 кг жүн жуады. Жуылған жүнді тек Қазақстанның ішінде емес, сыртына да, яғни шет елдерге де сатады. Сатып алушы жүннің бағасын сауда салмағы бойынша төлейді. Жүннің жуылуы–схема бойынша, яғни технологиялық процесс арқылы жүзеге асады. Жуылмаған жүн шикізат бөлімінен сұраныс беру арқылы өндірістің сорттау бөіміне үседі, бұл жүнмен бірге “жолдама қағаз” деген құжат жүреді.

              Бұл жолдама қағазда-партияның нөмірі, жүннің аты, киптің саны, жүннің салмағы және жауапты қызметкерлер қолы, бөлім бастығының қолы болады. Бұл жолдама қағаз жүн жууылып, престеліп, болған соң бухгалтерлік бөлімге өткізіледі. Мұннан кейін зертханалық бөлімге өтіп анализден өтеді, осыған байланысты сауда  салмағы есептелінеді. Жүнің сауда салмағын анықтау үшін жуылған жүннің сапа көрсеткіштерін анықтаймыз, яғни жүннің шаңдылығы, ылғалдылығы, майлылығы.

              Бұл көрсеткіштерді өндірістің зертханасында жүнді жуу және престеу кезінде анықтайды.

              1 кг жүннің сауда салмағы мына формула бойынша есептелінеді:

                            -нақтылы әр кипке пайыз бйынша берілген жуылған жүннің ылғалдылығы

    m -әр кипке кг бойынша берілген жуылған жүннің нақты салмағы

                       - нақтылы әр кипке пайыз бойынша берілген жуылған жүннің шаңдылығы

              - жуылған жүндегі қылдық шөпшамалы пайызбен берілген құрамы

х – пайызбен беілген майлылығы

       Сауда салмағы осы формуламен есептелініп шығарылады. Нақты жуылған жүннің салмағының майлылығын зертханада мына формула бойынша анықтайды.

         m-кепкен майдың абсалюттік салмағы

                  -майсызданған құрған жүннің салмағы

              Жүннің нақты ылғалдылығын есептеу формуласы пайызбен

         m-ылғалдылық  салмағы

                  - кепкендегі салмағы

    Шөпшаламның көлемін мына формуламен есептейміз:

                        - шөпшаламның құрғақ салмағы

- тазартылған жүннің салмағы

              Жуылған жүннің сапалығына қатаң көңіл бөлінеді. Жүнді алғашқы өңдеу кезінде өндіріс зертханасының қызметкерлері және техникалық бақылау бөлігінің қызметкерлері өндірістің барлық бөлімінде бақылау жүргізіледі, бұл бақылауға жүн өткізуші қатысады.

Сурет 2. Логикалық жүйеде тапсырыстардың алгоритмдік түрленуі

Ақпаратпен жабдықталуы және мәліметтер базасы

              Мәліметтер Базасын Басқару Жүйесін (МББЖ) құрамында болады. МББЖ пакеттері пайдаланушыларға мәліметтер базасын тікелей басқаруға мүмкіндік берсе, ал бағдарламалаушыға құнды бағдарламалық жабдықтар жасауын қамтамасыз етеді.

              Мәліметтер модулін олардың бір-бірімен байланыстырып тұрған байланысқа қарай: Реляционды Иерархиялы және жүйелік тораптық болып үш түрге бөлінеді.

              Реляционды  модульді қарапайым  және әдеттегідей таблица түрінде қарастыруға болады. Реляционды моделдің құндылығы оның тірегінің инструментальдық жабдықтарының салыстырмалы қарапайымдылығы. Ал кемшілігі мәліметтер құрылымының қаттылығы (мысалы: қажетті өлшемде жолдың ұзындығын беруге болмайды) және оның жұмыс істеу жылдамдығы мәліметтер қорына байланысты.

              Иерархиялы және тораптық модельдеу мәліметтер қоры арасындағы байланыс өзара таныс бір белгі арқылы жасалады. Иерархиялы модельде мұндай байланыс жол – графа түрінде болады. Мұндай жоғарғы деңгейден төменгі деңгейге тек бір жақты ғана байланыс жасауға болады. Бұл керек ақпаратқа жетуге жеңілдетеді, егер барлық сұраулар жолдың құрамында қамтылған болса. Бұл кемшілік жүйелік модельден алынған, мұнда барлығын бәрімен байланыстыру мүмкіндігі бар. Иерархиялы және жүйелік модельдер мәліметтер базасындағы ақпаратқа жетуді жылдамдатады, бірақ ол үшін оперативтік және дискілік жады көбірек қажет болады.

              Мәліметтер базасы дегеніміз – ақпарат сақтауға арналып ұйымдастырылған құрылым. Қазіргі жағдайда мәліметтер базасы деректерден басқа олармен монепуляция жасайтын әдістермен құралдарда сақталады. Мәліметтер базасын қарастырайық ондағы деректермен көп қызметкерлер жұмыс істейді бірақ та барлық базаға ешкімнің кіруге мүмкіндігі жоқ әр қызметкер тек қана өзіне тиісті мәліметтерді өзгерте алады. Мәліметтер базасына жақын байланысқан түсінік мәліметтер базасын басқару жүйелері система управление базами данных (СУБД). Мәліметтер базасын басқару (МББЖ) жаңадан база құруға оны толтыруға, өзгерістер еңгізуге ақпарат беруге арналған программалық құралдар әлемде әр түрлі. Мәліметтер базасын басқару бір консепцияға негізделген. Ақпарат қайдан шығады, қалай қай уақытта және қандай мақсатта қолданылады. Мәліметтер мен ақпарат арасында қандай айырмашылық бар. Мәліметтер тек олардың мәні қажет болған кезде ақпаратқа айналады, шешім қабылдауға керек болғанда мәліметтер ақпарат болады.             

Мәліметтер базасын жасау.

Мәліметтер базасын бір-бірімен байланысқан мәліметтер жиынтығы ретінде анықтайды мынадай сипаты бар. Көп қосымшаларға қолдану мүмкіндігі бар. Қажетті ақпаратты жылдам алып және өзгертуге мумкіндік бар. Ақпараттың артық қайталануын минималды түрде сақтайтын қолданбалы программаларға тәуелсіз жалпы ақпаратты іздеу жүйесі бар. Бұлардың ішіндегі ең негізгісі ол ақпаратты басқаратын мәліметтердің оларды өңдейтін программа тәуелсіздігі.

  С ы р т қ ы   о р т а

             І ш к і   о р т а

               Б а с қ а р у д ы ң   а қ п а р а т т ы қ   ж ү й е с і

                  м ә л і м е т т е р                                  м ә л і м е т т е р

              ақпарат

                                   С ы р т қ ы   о р т а

Басқарудың ақпараттық жүйесінің құрылымы

Мәліметтер базасының классификациясы

              Мәліметтер базасын екіге бөлуге болады.

1. Локальды мәліметтер базасы. Локальдағы мәліметтер базасындағы деректер бір локальді құрылымында сақталады

Диск, дискилік торапта сақталады. Бірнеше қолданушылар арасында мәліметтерді бөлу үшін локальды мәліметтер базасында «блакировка файл» әдісі қолданылады.

2. Қашықтағы мәліметтер базасы.  Қашықтықтағы мәліметтер базасы деректер алыста орналасқан компьютерде сақталады. Қашықтықтан мәліметтер базасында жұмыс істейтін программалар 2 бөлімнен тұрады.

1.      Клиенттік

2.      Серверлік

Клиенттік бөлімі қолданушы компьютерде жұмыс істейді. Программаның серверлік бөлімінде қарым-қатынасты қамтамасыз етеді. Қашықта орналасқан компьютермен байланыс сұраныс арқылы жүргізіледі. Программаның серверлік бөлімі қашықтағы компьютерде жұмыс істейді.

Ақпаратты жүйені  жабдықтау

              Барлық ақпарат жүйеге бірдей болады. Олардың функционалдық бөлімдеріне қарамайды. Зерттеу облысына тәуелді емес. Жабдықтау бөлімінің құрамына мыналар кіреді:

1.      ұйымдастыру бөлімі-одан бүкіл жүйенің мақсаты және атқарылатын функциялары тәуелді. Ұйымдастыру бөлімінің 4 топ компоненттері болады.

1-топ. Ол маңызды методикалық материалдар, жүйені жасау және оның қызметін регламентайды, оған жатады:

1)     жалпы салалық әдістемелік материалдар ақпарат жүйесін жасауға арналған

2)     тіптік жобалау шешімдері

3)     кәсіпорынды зерттеу, оны ұйымдастыру және жүргізу әдістемелік материалдары

4)     жобалау құжаттарын жасау, еңгізу сурақтарының әдістемелік материалдары

2-топ. Компоненттеріне ақпарат жүйелерін тиімді жобалап және қызметін жүргізу құралдар жиынтығы, бұған жатады:

1)     басқару есептерінің кешені, оны шығаратын программалық пакеттермен бірдей

2)     кәсіпорынды типтік басқару кқұылымдары

3)     унификацияланған құжаттар жүйесі

4)     жалпы жүйелік және салалық

3-топ. Ол техникалық құжаттар жүйені зертеу, жобалау және еңген процесте жасалады, оған жатады:

1)     Технико-экономикалық зерттеу

2)     Техникалық тапсырма

3)     Техникалық және жұмысшы жобалар және құжаттар

Құқықтық жабдық мақсаты ол ақпарат жүйені жасау процесін және пайдалану регламентін көрсетеді. Заңды құжаттар жиынтығы ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу, нәтижелік ақпаратты беру қатынастарын реттейді.

Ақпараттық жүйені

      Жүйе жасаушылармен және тапсырыс беруші арасындагы келісім шарт.

      Жүйені жасаушылар арасындағы қатынастарды реттейтін құжаттар

      Ақпарат жүйенің бөлімдерінің құқықтық мүмкіндиктері. Техникалық құралдары қолданатын адамдардын құқықтық қатынастары.

Ақпарат жүйелерінің жабдықтау бөлімдері барлық жүйелерге бірдей. Олар қандай функцияда орындауға қарамастан және қай облыста қолданатынына қарамастан жабдықтау бөлімінің құрамына мына бөлімдер кіреді.

Ұйымдастыру жабдықтау мынандай топтан тұрады:

              Жүйені жасауды және оның формасын регламентайттын методикалық материалдар. Ақпарат жүйені тиімді жобалау құралдары жатады.

                 С ы р т қ ы   о р т а                            

                        І ш к і   о р т а

                                  Ф и з и к а л ы қ   қ ұ р ы л ы м ы

                                          М   ә   л   і   м   е   т   т   е   р

Мәліметтерді электронды      өңдеу жүйесі

              м ә л і м е т т е р               м ә л і м е т т е р

   С ы р т қ ы    о р т а                          

Мәліметтерді    электронды   өңдеу жүйесі

Объектілік - бағыттаушы орталығында программалық жабдықталуы.  DELPHI 7

Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық логикалық және обьектілі – бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы, дәстүрлі (“классикалық”) процедуралық программалау тілдері-Фортран, Бейсик, Паскаль логикалық тілдер – ЛИСП, Пролог. Есептуіш техниканың қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік нәтижесінде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және обьектілі – бағдарлы программалау (ОБП) негізінде құрылған программалау тілдері – Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды  Microsoft Visual Basic, Borland Delphi.

Процедуралық программалау тілдерінде программаның жұмысы операторларды ретімен орындау бойынша, ал логикалық прораммалау тілдерінде ол қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылған болатын. Обьектіге бағдарлы оқиғалық программалау тілінде программаның жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі обьектілердің осы оқиғаларға жауабынан тұрады. Олардың визуальды түрлері – Visual Basic тілі QBasic программалау тілі негізінде, Delphi (Дельфи) обьектілі Паскаль (Object Pascal) тілі негізінде Windows операциялық жүйесін басшылыққа алып құрылған (Visual – көзбен көру, экрандық). Олар әсіресе, Delphi программалау тілі – кез келген қосымшаны дайындауға болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл.

Delphi- дің бірінші нұсқасы 1994ж жарыққа шығып, кейінгі жылдары оның бірте-бірте кеңейтілген 2,3,4,5,6- нұсқалары жарық көрді. Мысалы, 5-нұсқа 1999ж, 6-нұсқа 2001 жылдың мамыр айында жарыққа шықты, 5,6-нұсқалардың бір-бірінен айырмашылығы жоқ деуге болады, екеуі де    Windows 32 операциялық жүйесінің негізінде дайындалған. Тек,   Delphi 6, оған қоса, 1991жылы жарық көрген, салыстырмалы арзан, Linex операциялық жүйесінің негізінде де жұмыс істей алады ( Linex жүйесі UNIX операциялық жүйесіне шамалас, мүмкіндігі Windows32 жүйесінің мүмкіндігінен кем емес).  Delphi 6-да интернет үшін қосымшаларды дайындау мүмкіндігі кеңейтілген және берілгендер қорымен жұмыс істеуде ұсынылып отырған кітапта қарастырылмаған кейбір өзгешеліктер енгізілген.

Дәстүрлі Паскаль оқып үйренуге жеңіл және MS DOS жүйесінде программа дайындауға ең жақсы құрылымдық программалау тілі екені белгілі.  Delphi-де Паскаль тілінді орындау мүмкін және ммүмкін емес күрделі процестерді программалауға болады. Windows - дің негізгі ерекшелігі – онда қосымша құруда компонентік және объектілік тәсілдер пайдаланылады  (Windows ортасында пайдаланатындықтан, Delphi-де программаны көбінесе қосымша деп аталады). Бұл программалау технологиясында нағыз революция жасады деуге болады. Компонентік тәсілдің мәнісі жеңіл: Әр қосымша кітпаханасы программалау ортасында дайындалып, арнайы іс-әрекеттерді орындайтын компоненттер элементтерінен жинақталады. Олар жеткіліксіз болса, объектіні өңдеуге арналған үстеме программа құрылады. Delphi-де қолданылатын негізгі кітапхананы визуальды компоненттер кітапханасы (VCL, Visual Component Library) деп аталады. Компоненттер панелінде топ-тобымен жинақталған, жүздеген кластарға тиісті стандартты компоненттер бар. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап, оны осы панельге қосуына да болады.

Delphi Windows жүйесінде программалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзірін құру, анимация, мультимедиа процестерін ұйымдастыру, OLE технологиясын пайдаланып, басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және т.б. іс-әрекеттерді орындау да мүмкін. Көптеген операторлардың жазылуы Турбо Паскальдағы сияқты.

Delphi екі түрде дайындалған:  біріншісі-күрделі қосымшаны бірлесіп дайындаушылар үшін (Delphi Client-Server),екіншісі – қалған программалаушылар үшін (Delphi for Windows). Соңғысы ыңғайланып, қысқартылып алынған түрі. Ол тек маман программалаушылар емес, барлық      Delphi-мен жұмыс істеушілерге арналған әдетте пайдаланылатыны – екінші түр.

Delphi-де Паскаль программалау тілімен жұмыс істеген адамдардың  меңгеруі көп қиындық келтірмейді. Бірақ мұнда программалауды үйрену үшін обьект, оқиға, қасиет түсініктерімен еркін танысып онда компоненттерді пайдалану және түрлі командалардың жазылу түрлерін білу қажет.

Delphi-де пайдаланылатын оқиғалар және түрлі кластарға, компоненттерге меншіктелетін қасиеттер мәндері көп, нақты есептерді шешу программасын құруды үйрену арқылы ғана Delphi-де программалауды үйренуге болады. Ол үшін кітапқа енгізілген программаларды іс-жүзінде орындап және оларға түрлі өзгерістер енгізіп, жаттығу да мүмкін. Жетістік тек тәжірибеге байланысты.

Delphi-дің мүмкіндіктерін бір кітапқа сыйғызу мүмкін емес. Мұнда студенттер мен өз бетінше оқып үйренушілер үшін қажетті негізгі материалдар қарастырылған Delphi-ді терең оқып үйреніп күрделі қосымшаларды дайындауға  машықтанушылар үшін кітап соңына әдебиеттер тізімі енгізілген.

              I.    Теориялық негізгі және ақпараттық жабдықталуы.

Windows терезесі арқылы Delphi-ді іске қосу командасы:

Іске қосу-Программалар-Borland Delphi 6-Delphi 6

Экранда Delphi ортасының үш терезесі көрінеді.

1-                 Delphi 5-тің негізгі терезесі;

2-                 Форма (Form1);

3-                 Объект инспекторы терезесі  (Object Inspector).

Жалпы, ортада программа құруға арналған төртінші, модуль терезесі де іске қосылады (Unit1. pas). Форма терезесінің астында орналасатындықтан, ол алғашқыда көрінбейді.

Delphi-дің негізгі терезесінің құрамына негізгі мәзір, аспаптар панелі және компоненттер палитрасы енгізілген. Негізгі мәзір пункттеріне (ішкі мәзірлерге) Delphi-де жұмыс істеу командалары, аспаптар панеліне ішкі мәзірлерге енгізілген негізгі командаларды орындайтын түймелер орналастырылған.

Delphi-де  дайындалатын программа проект (жоба) деп аталады. Форма – программаны дайындау алдында ашылатын, программаның сұхбаттық терезесі.    Delphi алғашқы рет іске қосылған кезде  форма  Form1  атауымен көрінеді. Оның жиектеріне тышқан көрсеткішін орналастырып, ол екі жақты нұсқама түріне айналған кезде жылжыту және қалдыру тәсілі бойынша форманы кеңейту не қысу қиын емес.

Құрылатын программада пайдалану үшін формада түрлі компоненттер (форма компоненттері) орнатылады. Негізгі компоненттердің кейбірі Access берілгендер қоры жүйесінде пайдаланылатын элементтер панеліне енгізілген түймелер сияқты. Олар Delphi терезесінің компоненттер палитрасына орналастырылған.

Кей жағдайларда экранда форма көрінбеуі мүмкін. Оны экранға шығару үшін  View-Forms командасын беру жеткілікті.

Форманың және формаға енгізілетін компоненттердің түрлі қасиеттері бар. Қасиет(Сипаттама, параметр)- айнымалылардың ерекше түрі. Олар объектінің түрлі мүмкіндіктерін сипаттап, амғымдық күйін анықтайды. Мысалы, форма қасиеттерінің мәндері – форма тақырыбының мәтіні, өлшемі, экранда орналасуы, түсі т.б. Delphi іске қосылған кезде форма қасиеттеріне алғашқы сәйкес мәндер меншіктеліп қойылады.

Форманы не онда орнатылған компонентті программа құру үшін дайындау оның кейбір қасиеттерінің мәндерін өзгертуден басталады. Қасиеттер тізімі объект инспекторы (Object Inspector) терезесіне енгізілген.

Тізімді инспектор терезесіне шығару үшін сәйкес объектіні бір шерту арқылы таңдау керек. Инспектор терезесінің жоғарғы қатарына таңдалған объект атауы да жазылып қойылады. Мысалы,  Delphi іске қосылған кезде форманың ашылған қасиеттер терезесі бар. Терезенің екі қосымша беті бар: Properties (Қасиеттер) және  Events (Оқиғалар). Терезе ашылған екі бағанға енгізілген жазулардан тұратын оның  Properties  бөлімі ашылулы тұрады Бірінші бағанда көрінетіндер – қасиет атаулары, екінші бағанға сәйкес  жазылғандар – олардың мәндері.

Форма қасиеттері:

Name (Атау) – формаға берілген атау. Ол  Delphi объектілерінің(компоненттердің) негізгі қасиеттерінің бірі .   Delphi-дің жұмыс істеуі кезінде ол объектіні осы атау бойынша ажыратып таниды. Delphi-дің формаға автоматты түрде алғашқы рет меншіктеген атауын (Form1) өзгертіп, басқа атау беруге болады. Форманың іс-әрекеті атауынан белгілі болуы үшін атауды мазмұнға жақын етіп енгізген жөн. Мысалы , форма квадрат теңдеуді шешуге пайдаланылатын болса, Form1  орнынан KvTend атауын енгізу. Ол үшін қасиеттер терезесінен      Name атауын таңдап, жаңа атауды клавиатура арқылы теріп алса болғаны. Терілген атау  Name жолының оң қатарына жазылып қойылады.

Font (Шрифт) – формаға енгізілетін мәтін шрифтін орнату қасиеті. Оны таңдап, оң жағында көрінген көп нүкте (...) түймесін шерткен кезде сұхбаттық шрифт таңдау терезесі көрінеді. Терезеден, қажетті шрифт типін, өлшемін таңдап (мысалы, Times Kaz, 10), OK түймесін шерту керек.

Caption (Тақырып,бетіне жазу) – форма терезесінің тақырыбына енгізілетін мәтін. Алғашқы кезде қасиеттер терезесінің   Caption қасиетіне тақырып үшін Form1 сөзі енгізіліп қойылған. Оны “Redactor” не басқа тақырыпқа алмастыру  Name қасиетіне мән меншіктеу тәсілі сияқты  (қасиет мәні енгізілген соң (каретканы қайтару, енгізу) клавишін басып қойған жөн).

Color (Түс) – форманың түсін орнату қасиеті. Ол таңдалған кезде оң жағында тілсызық түймесі көрінеді. Тіл сызық түймесі – қасиет мәнінің бірнеше екенің белгісі. Тіл сызық белгісін шерткен кезде мәндер (түстер) терезесі ашылады. Тізімде  көрінген қалаған түсті шерткен соң форма сәйкес түске боялып қойылады.

Width (ен), Height (Биіктік) – пиксель өлшем бірлігімен берілген форманың ені мен биіктігін орнату қасиеттері (бұл мәндер форманы қолдан кеңейту не сығу кезінде де автоматты түрде орнатылып қойылады).

Объект қасиетіне программа (программалық код) ішінде орнату да мүмкін. Мысалы, форма тақырыбы шрифтінің өлшемін 14 ету үшін программаға  Form1.FontSize :=14 меншіктеу операторын енгізуге болады.

Жалпы, бір қасиет мәнімен танысу үшін оны қасиеттер терезесінде таңдап, F1 клавишін басу арқылы сәйкес анықтаманы шақыру керек. Delphi-де анықтамалар  ағылшын тілінде жазылған. Ол түсініксіз болса, экранда орысша аудармасын көрсететін “Сократ 97” сияқты арнайы дайындаған программаны пайдаланған жөн .

Экранда қасиеттер терезесі көрінбесе, оны шығару үшін View-Object Inspector командасын беру жеткілікті. Ол F11 клавиші басылған кезде де көрінеді.

Windows –тағы  сияқты Delphi – де программалар оқиғалар арқылы басқарылады. Мысалы, пайдаланушы программа құру үшін алдымен формаға компонент орнатуы, форманы не формада орналастырылған компонентті тышқан арқылы шертуі мүмкін. Оның әр іс-әрекеті оқиға шақырады. Яғни, оқиға – программаның жұмыс істеуі кезінде объект жағдайының өзгеруі.

Delphi-де әр оқиғаға атау беріліп қойылған. Мысалы, компоненттер палитрасының  Button түймесі арқылы формада орнатылған Button 1 компонентін шерту Click (шерту) оқиғасын шақырады.

Әр объектіге байланысты оқиғалар жеткілікті Мысалы, формаға байланысты оқиғалар саны – 35. олар қасиеттер терезесінің  Events  қосымша бетіне енгізілген. Терезеде оқиға атауларының алдына  On префиксі (қосымшасы) тіркестіріліп жазылған. Ол – атаудың оқиға екендігін білдіретін белгі.

Delphi ортасында жиі кездесетін оқиғалар:

OnClick – тышқан түймесін бір рет басу;

OnDblClick – тышқан түймесін екі рет басу;

OnKeyDown – клавишті басу;

OnKeyUp – басылған клавишті босату;

OnMouseDown –тышқан түймесін басу;

OnMouseMove – тышқан көрсеткішін жылжыту;

OnCreate – форманы екі рет шерту, т.б.

Delphi-де программа (проект) екі бөлімнен тұрады: алғашқыда автоматты түрде project1 атауы берілетін проект файлы (негізгі модуль) және unit1.pas атауы берілетін модуль. Олар жеке терезелерде орналастырылған. Модульге оқиғаларға сәйкес іс-әрекеттерді орындайтын программа мәтіні (прцедуралар) енгізіледі. Программа мәтінін программалық код деп, терезені программалық код терезесі не қысқаша редактор терезесі деп те атайды. Delphi іске қосылған кезде ол форма терезесінің астында көрінбей тұрады. Оны экранға шығару тәсілдері:

-   форманы жабу (жабу түймесін шерту);

-   код терезесінің бір шеті форма астында көрініп тұрса, оны

шерту. Терезе белсендірулі түрде ашылады да, онда процедура дайындамасы (үлгісі) көрінеді. Оның тақырыбы нүкте арқылы бөлінген класс және процедура атауларынан тұрады, т.б.

Жалпы, формадан код терезесіне өту және код терезесінен формаға өту үшін F12 клавишін басу жеткілікті.Оқиғаға  байланысты құрылатын процедура оқиғаны өңдеуіш не оқиғаны өңдеу процедурасы делінеді.     Процедура дайындамасының жазылу түрі:

Procedure <атау>(Sender: Object);

Сипаттау бөлімі

Begin

процедура денесі

end;

Қолданушы интерфейсін құрастыру

Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық логикалық және обьектілі – бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы, дәстүрлі (“классикалық”) процедуралық программалау тілдері-Фортран, Бейсик, Паскаль логикалық тілдер – ЛИСП, Пролог. Есептуіш техниканың қарқынды дамуы және программалық жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік нәтижесінде соңғы кездерде Windows ортасында жарыққа шыққан және обьектілі – бағдарлы программалау (ОБП) негізінде құрылған программалау тілдері – Borland C++ for Windows, Object Pascal және визуальды  Microsoft Visual Basic, Borland Delphi.

           Кәсіпорынның стратегиялы дамуының ақпараттық жүйесін құру барысында автоматтандыру процесіне көңіл бөлінді. Сол себепті автоматтандыру процесі Delphi аралығында программа жазылды. Көрінісі келесі суретте көрсетілген

Суреттегі формада ОК батырмасын басу арқылы программаны іске қосамыз. Содан кейін келесі мәзірлер формасы экранда пайда болады:

НӘТИЖЕЛЕРДІҢ ЖАЛПЫ ТАЛДАУЫ ЖӘНЕ АВТОМАТТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЭФФЕКТІ

Кәсіпорынды автоматтандыру процесінің экономикалық эффекті

  Кәсіпорынды автоматтандыру процесінің экономикалық эффекті  жүргізу жақтарын кішігірім қарастырып көрелік. Ең басты үкен мағынаны бұл жерде қатынастарды және шығастарымен кәсіпорынның көлемділігі құрылады. Корреляциялық және регрессиялық анализді қолдана отырып, математикалық статистканы, графикалық әдісті, оның көлемді өндірістің шығыстарын тәуелділік формасынан  анықтауға болады;  кәсіпорнының көлемді критикалық нүктесінен есептелінеді; өзіндік құнын болжау немесе факторлық көлемдінің тәуелділігінен шығыстардың бөлектеу түрлерінен болжанады; кәсіпорынның басқарумен стратегиялық есептерді шешумен болады. Ақпарат, жүйеден алынады, көлемді және комбинация бағасына көбін табуға мүмкіндік береді, бағалар политикасын эффектілі өткізеді.

              Мекемедегі профессионалдық дайындығы және жұмыс тәжірибесі бар еңбеккерлер шаруашылықтың маңызды саласын құрайды.

              Еңбек өнімділігі белгілі бір уақытта өнімнің шығару мөлшерін сипаттайды.

              Мекемеде еңбек өнімділігін өлшеу үшін екі көрсеткіш қолданылады: өнімділік және еңбек сыйымдылығы.

              Өнімділік дегеніміз белгілі бір жұмыс уақытында немесе жоспарлы мерзімдегі тізімдегі бір жұмысшыға сай келетін өнімнің мөлшері.

              Еңбек сыйымдылығы- белгілі бір өнімге немесе жұмысқа кеткен еңбек шығыны. Бір жұмысшыға шаққандағы өнімнің орташа өнімділігі бірнеше әдістермен анықталады.

1.                  Натуралдық әдіс бойынша       

              мұндағы Q- натуралдық өндіріс көлемі; P- жұмысшылар саны.

2.                  Құндық әдіс бойынша

мұндағы Б- бір өнімнің көтерме бағасы, теңге.

3.                  Еңбек әдісі бойынша

мұндағы Ешығ- барлық өнімді дайындауға кеткен шығын.

Еңбек ақының өсуі мен деңгейі:

1.

мұндағы жоспар және есеп мерзіміндегі бір жұмысшының еңбек ақысы.

2.

мұндағы Е1, Е2- есеп және жоспар мерзіміндегі өнім бірлігін алуға кеткен еңбек шығыны.

Еңбек сыйымдылығының түрлері (еңбек шығынының түрлері бойынша):

1.                  Технологиялық

ЕН- мекемедегі негізгі жұмысшылардың еңбек шығыны;

2.                  Көмекші қызмет көрсетудің еңбек сыйымдылығы.

Ек- көмекші жұмысшылардың еңбек шығыны.

3.                  Мекемелік

Еб.м.- қызметкерлер, техникалық жұмыскерлер және басқада персоналдардың еңбек шығыны.

4.                  Көмекші бөлімдер мен қызмет көрсетулердің еңбек сыйымдылығы

Ек.ж.- көмекші бөлімдер мен қызмет көрсету жұмыстарындағы жұмысшылардың еңбек шығыны;

Ек.п.- көмекші бөлімдердегі басқа да персоналдардың еңбек шығыны.

5.                  Толық мекемелік

Еб- әкімшілік- басқару персоналдарының еңбек шығыны.

6.                  Салалық еңбек сыйымдылығы

n- саладағы бөлім саны;

tтолықi- саладағы бөлімнің жекелей еңбек сыйымдылығы;

Qi- саладағы I-ші бөлімнің көлемі:

1.                  ӨӨП саны

Сө.ө.п.=Сн.ж.+Ск.ж.+Сқызм+Соқушы+Сбасш+Смаман

2.                  Жалпы жұмыс істейтіндер саны

Сжалпы=Сө.ө.п.+Сө.е.п.,

Сө.е.п.- өндірістік емес персоналдар саны.

3.                  Кадрларды қабылдау коэффициенті

Сқабыл- осы кезеңдегі жұмысқа қабылданғандардың саны.

Сорт- орта тізімдік саны.

4.                  Кадрлардың жұмыстан шығу коэффициенті

Сшығу - осы кезеңдегі жұмыстан шыққандардың саны.

              АЖӨ-де кіріс құжаттарымен жұмыс жүргізу есебі төрт мәзірден тұрады.

2.      Трфарет енгізу

3.      Ақпарларды енгізу

4.      Сервис бөлімі

5.      Бағдарлмадан шығу

Автоаматтандырылған жұмыс орнында кіріс құжаттарымен жұмыс жүргізу есебі әр түрлі  экономикалық нәтиже береді. Әр есепті және жүйені енгізу нәтижесінде нақты есептеуге мүмкіндік болса, автоматтанған жұмыс орнында әр уақытта экономикалық нәтижені және есептер құрамын есепте жеңілге соғады. Автоматтандырылған бағалық есептеуден алынған, нақты экономикалық нәтижені, барлық класс бойынша есептеу мүмкін емес, Экономикалық нәтиженің сандық, бағалық есебін, келесі әдіспен есептеу мүмкін: есепке арналған  есептеу жүйесінің еңбек шығыннын үнемді көрсетеді. Экономикалық нәтиженің қолайлы септелуі екі жолмен есептелінеді. Есептеу өткен кезеңдегі мәліметтер бойынша жүргізіледі. Нәтижесі белгілі болған кезде, енгізу алдында қарастырылып жатқан себебіміз, есептеу әдісі арқылы алынған. Осы мәліметтер бойынша есептеу нәтижесі салыстырылады, берілген тәсілдің кемшілгі ЭЕМ есебінің автоматтандырылғанға дейінгі және автоматтандырылғанна кейінгіні. Керісінше айтқанда, біз екі шаманы салыстыра аламыз, бұл екеуінде де нақты анықталмаған. Бұндай салыстыру әдетте мынадай жағдайда қолданылады, бір есеп әр түрлі есептеу әдістерімен шешілген кезде. Кез келген әдістің біреуі нақты параметр мағынасын береді, басқа әдіске қарағанда артықшылық, бір қатарлы белгіні енгізгенге дейін есепті пайдалану және анықтау қажет етеді, дәл қазіргі жағдайда болады егер есеп  өткен кезең ЭЕМ шығарылса. Әдетте бұл есеп мына жағдайда қолданылады, мәліметтер параметрін сақтау нәтижесі ЭЕМ-на енгізер алдында есепті қолмен есептеген кезде және негізгі нәтижені ЭЕМ-ға енгізгенде еңбек сіңіру есебін шешкенде қысқартпауы. Мысал ретінде автоматтандырылағн жұмыс орнында  АЖӨ-де кіріс құжаттарымен жұмыс жүргізу есебін енгізу нәтижесін қарастырамыз. ЭЕМ-да есеп шығару есептеу жүйесінде тәжірбиелі түрде еңбек шығынын қысқартады. Автоматтандырылғанның нәтижесі кірістің көбейгенін көрсетеді, мәлімет базасын құрудың ең тура жолы, қаржы соммасымен өңделу тиіс. Барлық материалдар мәліметі кіріс П-да есептелген. Бұл шама П 5 жыл ішінде 5 мың тенге құрайды. Бұл мәлімет шамамен 2000 ж өткізіледі, “Сатылған тауарлардың қайтарылуы және баға шегерімдерінің әдістемесі 2000 ж қолданылды. Бұл жағдайда басқа да өңделген материалдар мәліметтері таңдап алынар еді және осыған орай П кірісі басқа болар еді және 8 мың тенге құрайтын еді. Қаржыны жұмсау К шамасы есепті өңдеу 2 мың тенге құрайды. Осыған орай экономикалық нәтиже шамасы.

              экономикалық нәтиженің мөлшер коэффициенті  (жаңа техникаға қолданылады. ).

Бұл есеп жүйелік есептеуді еңбек шығынын үнемдеуге беріледі, Сатылған тауарлардың қайтарылуы және баға шегерімдері есебі ЭЕМ-да шығарғанда еңбек шығынның төмендетеді, қолмен есептеумен салыстырғанда бір мөлшерде 3 адам сағаты бірдей есептелінеді. Бұл есеп жылына 12 рет есептелінеді, енгізу және өңдеу бағасы мың тенге құрайды. Өз есебін есептеуге 12 сағаттық машинаның уақытын қажет етеді. Бір есепті қолмен шығару нәтижесі орта төлем ақысымен есептлегенде тенге айына құрайды.

тенге

              -1 айлық жұмыс уақытысы: -ЭЕМ еңбек шығын уақыты ЭЕМ-де бір есептің есептеу бағасы.

тенге

                  - машина уақытының бағасы.

  Автоматты түрде есептелген есептің жылдық үнемі.

                      тенге/жыл

m-жылына есептелген есептің саны.

              Қарастырылып жатқан есептің шешушінің экономикалық нәтижесі.

                     тенге

Ақпарат жүйесін құрудың техникалық қауіпсіздігі және еңбекті қорғау шаралары

              Қазіргі уақытта компьютерлік сауаттылық санасы өмірге айнала басталады. Компьютерлендіру жұмысшылардың ойлау қабілетін қалыптастыруды қамтамасыз етеді, оларды ғылыми-техникалық прогесс жағдайына дайындайды.

              Жұмыс орнында пайдаланушы модельдеу және техникалық творчества үшін компьютерді пайдаланады, үйренеді, есептейді, ақпаратты іздеу жұмыстарын жүргізеді. Жаңа есептеу техникасын пайдалану кезінде техниканы қауіптенсіздендіру ережесін пайдалануды талап етеді.

              Қазіргі уақытта әртүрлі  микропрцессорлар шығуда. Сондықтан өнеркәсіпті жабдықтау машинаның түріне және санына қарай жүргізіледі. ВМ  РС/ХТ,  РС/АТ дербес компьютерлер түрі есептеуіш техниканың  жаюдықтаушылар сыныбының қолайлысы болып табылады. Есептеуіш техникасымен жұмыс істеген кезде жарыққа қолайлы жағдай жасау керек. Қатты жарық дисплейдегі көрсеткішті оқуға қиындатады, сол себептен терезелерге жұқа және ақшылдау перделер ұстау қажет.

              Экрандағы сәулені айналаға зиянды және қауіпті аулақат болмауын болдырмау, элементтердің тежеуін еріксіз қатынасын қамтамасыз ету және операторларды ауыстыру, соңғысын автоматтандырылған манипулятор немесе робот арқылы ауыстырылады.

              Бағдарламалармен жұмыс істеу оқыту, жөндеу, пайдалану және жөндеу жұмыстарын, тек арнайы білімі бар және мединициналық тексеруден өткен және арнайы куәлік алған тұлғалар жұмыс істей алады.

Компьютерді іске қосу және өшіру

              Электр желісінің кернеуін тексеру. Компьютерді іске қосар алдында желідегі кернеудің компьютерға керекті кернеудің бар жоғын анықтау керек. Желідегі кернеу компьютерге есептелген кернеуге сәйкес келетіндігін анықтау. Қажет еткен жағдайда кернеуді ауыстырып қосуын компьютердің тура жағдайына орналастыру.

              Электр қоректендіргішінің жетіспеушілігін сақтау. Компьютермен бірге электр қоректенуінің жетіспеуінен сақтау үшін мына жағдайларды қолдану: фильтр желісі, стабилизатор немесе үздіксіз қоректенуінің құрылымы. Егерде компьютер үздіксіз қоректену арқылы қосылса, ондай жағдайда кернеуді компьютерге беру тәртібіне аудару. Егерде компьютер стабилизатор кернеуі арқылы жалғанса, онда осы стабилизаторды іске қосып, осыдан кейін:

      Принтерді іске қос;

      Компьютердің мониторын іске қос;

      Ішкі құрылғыларын іске қосу (модем, сканер т.б.);

      Компьютерді іске қосу;

              Осыдан кейін экранда бағдарламаның жұмыс қадамы туралы хабарлама шығады, бастапқы операциондық жүйенің тиеу және жабдықталуын тексеру.

              Компьютерді өшіру үшін:

      Жұмыс істеп отырған бағдарламаны бітіру керек;

      Егерде операциондық жүйеде шығу процедурасы болса, онда осы процедураны орындау керек;

      Компьютерді өшіру;

      Принтерді және басқа құрылғыларын өшіру;

      Компьютердің мониторын өшіру;

              Егер де компьютер үздіксіз қоректену арқылы қосылса онда кернеуді беру тәртібін өшіру.

                        Дербес компьютерді орнату және іске қосу

              Жүйелік блокты, мониторды, клавиатураны және тышқанды өзіңізге жұмыс істеуге ыңғайлы етіп орнатыңыз. Компьютер көлденең және жоғарғы жерде тұрақты түрде орналасуы керек. Компьютер өшіп қалмау үшін, оған жалғасқан кабельдерді еш нәрсе әсер етпейтіндей етіп бекіту керек ( мысалы, еден жуған кезде). Компьютердің стандартына байланысты счигналды кабельдерді қосыңыз.

              Жүйелік блокка мониторды және кабелдьдерді, кабельдің екінші ұшын жер арқылы қосылған розеткаға жалғаңыз. Розеткадағы кернеу 220 В болу керек. Дербес компьютердің қоректену блогында кернеу 220 В орнатылғанын тексеріңіз.

   Қауіпсіздік мөлшері мен пайдалану  жағдайының көрсеткіші

     Компьютерге, мониторға және оның экранына, клавиатура мен тышқанға күн сәулесінің тікелей түспеуіне жол бермеу керек;

     Компьютерді оттан және жылу бөлетін заттардан                                            ( батарейлер,электр жылытқы) арнайы берілген ара қашықтықта (600-800 мм) орнату керек;

     Компьютер корпусын, моиторды, клавиатуараны және басқа қосымша құрылғыларды ашпау керек. Бұл құрылғылардың ішінде адам өміріне қауіпті жоғарғы кернеу, өшірілген кезде де сақталуы мүмкін. Осы құрылғыларды жөндеу үшін арнайы мамандардың қызметін пайдалану қажет;

     Компьютер таза және жақсы желдеткен орында жұмыс істеу  керек және 2х3 м көлемде, ауаның температурасы 20о С-дан 2о С,  ылғалдылығы 40-60 % болу керек;

     Желдеткіштің алдына бөгеу жасамау керек, басқа керек емес заттарды компьютер корпусына, мониторға және басқа құрылғылар үстіне қойылмайды. Желдеткіш көзіне бөгде заттарды түсіріп алудан сақтау керек;

     Күн күркіреген кезде компьютерді міндетті түрде желіден өшіру керек;

     Электортоғы өшкен кезде, компьютерді және басқа құрылғыларды өшіру керек, себебі кенетттен электртоғы қосылған кезде кернеудің көбейіп барлық құрылғылар істен шығуы мүмкін.

     Қондырылғылардың жинағына кіретін кабельдерді пайдалану керек. Егерде басқа кабельді пайдаланса оның стандартқа сәйкесітігін тексеру керек.

     Кернеу қоректенуші нұсқауында көрсетліген бойынша құрылғыны желіге орнату керек.

     Егерде электр желінің кернеуінің бұзылғанына күмәндансаңыз, онда сіздің ауданыңызға қызмет көрсететін маманынан кеңес алу керек немесе кернеу стабилизаторына арналған құрылғыны пайдалану керек.

     Есіңізде болсын, шамадан тыс пайдаланылған розетка және ұзартқыштар көбінесе айқас тұйықталуға себеп болады және бұзылған розеткалар, бұзылған сымдар.

     Компьютер жанына электр двигатель қондырғысын, электромагнитті, магнит және күшті магнит әсері бар жерге орнатуға болмайды. Бұл компьютердің дұрыс жұмыс істемеуіне әсер етеді.

                          Өндірістік тазалықты сақтау

              Өндірісті тазалық сақтау-өндірісті зиянды факторлардың жұмысшыларға әсер етуінен сақтайтын, ұйымдастырылған жүйе.

              Еңбек ету процессінде жұмысшының денсаулығын сақтау еңбек заңында бекітілген Бұдан басқа да көптеген техника қауіпсіздік ережелері енгізілген.

              Администрация міндетті түрде жаңа техника қауіпсіздіктерін енгізуі,  санитарлы-гигиенаның тазалығын қадағалау тиіс. Еңбек өнімділігін дұрыс ұйымдастырып оның өсуіне жағдай жасалануы тиіс. Еңбек өнімділігін дұрыс ұйымдастырып  оның өсуіне жағдай жасалынуы қажет. Орталық жүйке жүйесімен көру анализаторын зерттеу нәтижесінде  функционалды көрсеткіші жұмыс орныныдағы дербес компьютерлердің саны мен орналастыруы пайдаланушының жұмыс істеуіне қауіпсіздігіне әсер ететінін көрсетті.

              Практикада жарықтандырудың екі түрі қолданылады – табиғи және жасанды. Спектордың оптикалық облысындағы күн шағылысу толқынының диапазоны 0.1 ден 3.4 мкм аралығында болады. Спектордың оптикалық бөлімі көрінетін және көрінбейтін спектор бөліктерін қосады.

              Есептегіш техниканың жұмысы нәтижесінде оның ауданы бір пайдалануышыға  4-5 м2,    тиімді температурасы 17-20 С,   ылғалдылығы  -       40-60%. Жұмыс орындарында машиналардың жұмыс істеуінен жоғары жылулық пайда болады, сондықтан жұмыс кабинеттерін желдетіп тұруды қарастырған дұрыс.

              Табиғи жарықтандырудың тек көзге емес, адам организміне түгелдей жақсы  әсерін тигізеді. Осымен байланысты тазалық нормасы және тәртібімен сәйкес барлық кеңселерді табиғи жарықтандыру үшін қолайлы жағдайлар туғызу қажет. Ашық жарық дисплейден көрсеткіштерді санауды қиындатады, сондықтан күншуақ күндерінде терезелерді жеңіл түсті перделермен жапқан дұрыс. Кешкі уақытта классты жоғарғы жарық (150-300 лк) көздерімен жарықтандыру керек. Табиғи жарық жеткіліксіз болғанда бөлмелерде жасанды  жарықтандыруды қолданады.

              Микропроцессорлармен жұмыс 25-35 минуттан артық болмауға тиіс. Дербес компьютерлер үшін, кернеу 220 В-тан жоғары болмауы керек. Дербес компьютерді айына 3 рет тексеріп тұруы қажет. Оқушылар машиналарды ашпау керек, сабақ уақытында кабинеттерде жүрмеу, көршілерді жұмысынан алаңдатпау, кнопкаларды қосу және баспау керек. Әсіресе, экранның дисплейін құртып қоймау үшін абай болған дұрыс. Машинаның бұзылуы байқалса машинаны өшіріп, мұғалімге айтқан дұрыс.

              Барлық жағдайды жақсарту жоспарында және еңбекті қорғауда роботтау негізгі роль атқарады. Робот қолдану адамды зиянды және қауіпті жұмыстардан босатады.

              Роботты бағдарламалау, жөндету технологиялық комплекстерін тек  18 жастан жоғары медициналық куәләндандырылған құжаты бар адамдар ғана жұмыс істей алады.

Есептеу орталығындағы электр қауіпсіздігі

              Электор тоғы адамға көп түрде әсер етеді. Адам денесінен өткен ток, Термиялық токтың әері-дененің кейбір бөлігінің күюі, қан тамырлардың, жүйкенің, қанның тағы басқалардың қызуы.

1.      Электор токтың әсері-қанның және организмдегі органикалық сұйықтардың ыдырауын және олардың едәуір химия-физикалық құрамын бұзылуына әкеліп соғады.

2.      Токтың биологиялық әсері-дененің талшықтарын қоздырып және тітіркендіреді. Бұлшық еттердің, өкпенің, жүректің еріксіз жиырылуына әсер етеді. Нәтижесінде дене мүшесінде неше түрлі бұзылулар және тыныс алу, қан айналым жүйесі толық тоқталуы мүмкін. Электор тоғының әсері екі түрлі жағдайға әкеліп соғады: электор зақымдану және электор соққы.

Электор зақымдану денедегі талшықтардың бұзылуын анық көрсетеді, электор тоғынан электор доғасының әсері болады. Көптеген жағдайда электірлік зақымданудан айығып кетеді немесе ауыр күйіктен, зақымданудан адам өледі.

              Электор соққы-бұл денедегі тірі талшықтарды қоздырып бұлшық еттің еріксіз жиылдырады.

              Электор тоғының негізгі әсерінің себебі:

1.      Ток өтетін бөліктерде электор қауіпсіздігін сақтамау нәтижесі;

Қорғау заттарының дұрыс пайдалабауынан зақымдану;

2.      Электор жабдықтаушының бөлімінде металды конструкторлы кернеу пайда болу нәтижесінде ток өтетін бөлім зақымдануы мүмкін; фаза желісінің тұйықталуды жерге жіберу. Электор қондырғыларын және конструктор бөліміне және басқаларына сым түспеу керек.

3.      Ток өтетін бөлімдерде және тағы басқа кернеудің пайда болуы.

4.      Электор қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін техникалық әдістерді жеке қорғаныс тәсілдерін пайдалану керек.

      Жер асты желісін сақтау-жермен байланысқан арнайы немесе металдық ток өткізбейтін бөліктерінен баламалау, корпуста тұйықталу кезінде басқа да себептермен кернеу болуы мүмкін.

      Нөльдік жағдайда-электор токтың арнайы нөльдік ток өткізгіш жалғану керек.

      Ток өтетін бөлімдерде өткізгіштер оқшаулануы керек.

Алғашқы көмек көрсетудің тәсілдері

              Алғашқы көмек көрсету электор токпен зақымдалған жағдайына байланысты. Бұл жағдайды анықтау үшін міндетті түрде мыналар қажет:

      Зақымданған адамды арқасымен толық құрғақ жерге жатқызу керек.

      Зақымданған адамның дем алуы мен қан тамырдың соғуын тексеру керек.

      Көзді тексеру. Электор токқа түсіп зақымданған адамға барлық жағдайда дәрігер шақыру керек. Бұл жағдайда зақымданған адамға қажетті көмек көрсету керек.

      Егерде зақымданған есінен таныса, бірақта қан тамрының соғуы мен дем алысы бірқалыпты болып тұрса, оны  ыңғайлы жатқызып, киімін шешу керек.

      Егерде зақымданған адамның дем алуы қиындалса, қолдан дем алдыру және жүректің сыртынан массаж жасау керек.

Зақымданған адам қатты күйген жағдайда жедел жәрдем көрсетіледі.

Өрт қауіпсіздігі

              Электроқұрылғыларды өрт көздері шығатын жағдайлар:

А)  машинадағы ұшқыннан.

Б)  ток өткізгіштерінің тұйықталуымен жүктелуінен, жоғарғы температураға дейін қызуынан және изоляцияның от ұшқындауынан.

В)  сымдардың нашар байланысқан жерінен.

Г)  байланыс аралығындағы пайда болатын электрілк доғадан.

Д)   электронды машиналардың орамдарының қаулығы мен трансформатордың арнайы қорғаныс құралының жоқ болуынан.

              Компьютерлер орналасқан бөлмелерде телефон желісі, өртке қарсы сигнал және өрт сөндіргіштерімен жабдықталуы қажет. Электр құрылғыларын су мен сөндіруге болмайды. Компьютерлер орналасқан бөлмелерде тез жонатын сұйық заттар сақтауға болмайды.

              Профилактикалық жұмыс жүргізген кезде монтажды электросхемаға еріткіш заттарының тимеуін қадағалау қажет. Күнделікті жұмыста 0,5 л-ден артық тез жанатын сұйықтар болмауы қажет. Өртке қарсы сақтық шараларына компьютерлер орналасқан бөлмелердің жауапты қызметкері жауап береді. Электр тоғын резиналы төсеніштің немесе ток өткізбейтін заттар үстіне тұрып ажыратуға болады.

              Қазіргі кезде ЭЕМ-ның барлық санада қолдануына байланысты жалпы профилактикалық жұмыстарда еңбек қорғау қызметін, қауіпсіздік техникасынының принциптерін қолданамыз. Зиянды және қауіпті өндіріс факторының қауіпті нысан арақашықтығына байланысты факторлардың зияндығы мен қауіптігін төмендету; қауіпті және  зиянды факторлардың ұзақ уақыт әсер ететін жерлерден адамдарды уақыт арқылы қорғау; экрандау-фактор жолындағы кедергі адамдарды зиянды және қауіпті факторлі зоналарда жүргізбеу; элементтердің еріксіз байланысуын қамтамасыздандыру. Операторларды автоматты манипуляторлар арқылы аусытруға болады. Манипуляторлар пайдалану адамдарды ұзақ уақытты және зиянды ортадағы жұмыстардан босатады.  Технологиялық комплекстерді, жұмыстарды жөндеу және эксплуатациялау, бағарламалау жұмыстарын тек 18 жастан жоғарғы арнаулы медициналық куәлігі бар тұлғалар ғана жүргізе алады.

Қорытынды

           Қазіргі қатты бәсекелестік заманында және фирмалар жағдайының тез өзгеру кезеңінде жұмыстың ішкі хал-жайына ғана көңіл бөлмей, қоршаған ортаның өзгерісіне үлгеріп отырып, ұзақ мерзімді стратегия істеп  шығару негізінде шектелген жауапкершілікті жолдастық “Жасулан және К” компаниясының стратегиялы дамуының ақпараттық жүйесін құрастырдым.

           Кәсіпорынның стратегиялы дамуының ақпараттық жүйесін құру барысында автоматтандыру процесіне көңіл бөлінді.

Дипломдық жұмыста зерттеу объектісі ретінде “Жасұлан және К” формацефтикалық кәсіпорыны алынып, бірінші бөлімде кәсіпорынның техника-экономикалық мінездемесі сипатталады, шешілетін мәселер комплексі қойылады, кәсіпорынның стратегиялы дамуын өңдеудің ақпарат жүйесін құру мақсаты көрсетіледі, сонымен қатар ақпарат жүйесінің техникалық базасы жоспарланады және мәселелер комплексінің жоспарлы шешімі дәлелденеді.

                Екінші бөлімде, яғни дипломдық жұмыстың негізгі бөлімінде ақпарат жүйесінің модельдерімен жабдықталуы сипатталады. Ақпаратпен жабдықталу құрылады: инфологиялық модель енетін жәнешығатын документтер тізімі, мәліметтер базасы; жалпы жүйелік программалармен қамтамасыздандыру негізінде, арнайы программалармен қамтамасыздандыру негізінде программалық модльдерді сипаттай отырып программалармен жабдықтау; технологиялық жабдықталуы; технологиялық операциялар орындау инструкциясымен және пайдаланушы интерфейсі ұйымдастырылып сипатталады.

                 Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде кәсіпорынның стратегиялық дамуын өңдеудегі АЖ құруға жұмсалатын шығын бағаланады, мәселелер  комплексін шешуді  жетілдірілуі   сипатталады, жәнеде  ақпаратты  қорғау,  қоршаған  ортаны  қорғау  шаралары  қарастырылады.

                  Дипломдық  жұмыстың  мақсаты  заттың сатылу көлемін  көтеруге  қалыптастыратын,  осының  негізінде  таза  табысты  көбейтуге  және  ақша  ағымын  жақсартуға  мүмкіндік  туғызатын,  басқарушыға  басқару  шешімін  қабылдауға  көмектесетін,  кәсіпорынды   стратегиялы дамыту  ақпарат   жүйесін құру процесі ойдағыдай орындалды.

Қолданылған әдебиеттер

1.      Назарбаев Н.А. Казахстан 2030. Процветание, безапасность и улучшение благосостаяние всех казахстанцев. Послание президента страны народу Казахстана

2.      Шеремет А.Д. Сайфуллин Р.С. Методика финансового анализа – М., 1995 г

3.      Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. Пособие – М., Финансы и статистика, 1994

4.      К.Ш.Дүйсенбаев  Э.П.Төлегенов Ж.Г.Жұмағалиева. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау

5.      Швандар В.А., Прасолова В.П. Экономика предприятия: Тесты задачи, ситуации М.; ЮНИТИ, 1997

6.      А.Бейсенова  М.Садықова.  Кәсіпорын экономикасы. Есептер жинағы А.,2000

7.      Родионова В.М, Федотва М.А Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции – М., Изд-во “Перспектива”, 1995

8.      Хмелевская Г.Г,  Методические указания к решению задач. Свердловск, 1998

9.      Долан Э., Линдсей Д. Рынок: Микроэкономическая модель.  М., Спб, 1992

10. В.Крымова.  Экономикалық теория Алматы, 2003

11. Парамонов В.В. Экономика Казахстана(1990-1998). Алматы,2000

12. В.В. Фаранов. Delphi 6. Учебный курс. М. 2001

13. А. Полянский. Среда программирования  Delphi 5- 6  Справочные пособие. М.,2001

14. С. Бобровский.  Delphi5. Учебный курс. М., 2001

15. Н. Культин.  . Delphi 6. программирование на Object Pascal.

БХБ – Петербург, 2001

16. А. Жуков. Изучаем Delphi, 2001

17. М. Эбнер. .  Delphi5. Руководство разработчика, BHV, Киев, 2000

18. О. Камардинов. Visual Basic 5.0, Шымкент, 2001

19. О. Камардинов. Информатика, 2 – бөлім, Шымкент, 2000

20. Сван Т. Основы программирования в  Delphi для Windows 95.            Пер. с англ. К., “Диалектика”, 1996

21. Фигурнов В.Э, “IBM PC для пользователя”-7издания Москва ИНФРА-N-1995

22. Балапанов Е.Қ, Бөрібаев,А.Дәулетқұлов, Информатикадан 30 сабақ, Алматы 1999

23. Омарова А.Ж, “Жаңа информациялық технологиялар” Алматы-2001

24. Понамрева К.В, “Информационное обеспечение АСУ”, Москва “Высшая школа” –1991

25.  Самсонов В.С, “Автоматизированные системы управления”,Москва Высшая школа-1996

26. Макарова Г.В, “Охрана труда в химической промышленности”,Москва Химия-1985

27. Класификатор шерсти для первичной обработки

28. Прейскурант цен на мытую шерсть, ГОСТ 1981, 1984

29. Николайчук В.Е. уч.пособ. “Логистика”.- Спб. 2001

30. Семенов М.И., Трубилин И.Т., Лойко В.И., Барановская Т.П. Автоматизированные информационные технологии в экономике: Учебник –М.: Финансы и статистика, 2000

31.  Диго С.М. Проектирование и использование баз данных. Учебник.- М., Финансы и стаитстика ,1995

32. Каратыгин С., Тихонов А., Долголапатев В. “Базы данных”. М: 1995

33. Смирнова Г.Н., Сорокина А.А., Тельнов Ю.В. “Проектирование экономических информационных систем” Учебник. Москва.: Финансы и статистика, 2001

34.  Материально-техническое снабжение. Журнал. 1992-1995

35.  Маковский В.А., Похлебаев В.И. “Базы данных”. – М.:1993

36. Кольвах О.И. Компьютерный мир для всех. Р-на-Д. Феникс 1997

37.  Автоматизированные информационные технологии в экономике: Учебник –М.: Финансы и статистика,2000

38.  Диго С.М. Проектирование баз данных. –М,Финансы и статистика, 1988

39.  Полвнев Н.М. Якимов А.М. Системы автоматизированной обработки учетной информации. М.: Финансы и статистика 19991

40.  Персональный  компютер для всех: В 4кн. КН. 3. Создание и использование баз данных: Практ.пособие/А.Я.Савнльев, Б.А Сазонов, С.Э.Лукьянов; Под ред. А.Я.Савельева. –М., высшая школа, 1991.