Өсімдіктер экологиясына швед ғалымдарының қосқан үлесі



 

  
 
Өсімдіктер экологиясына швед ғалымдарының қосқан үлесі

 

ББ 202к

 

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Биология және биотехнология факультеті



 

• І.Швед ғалымдары,өмірбаяндары
• ІІ.Жазған еңбектері
• ІІІ.Жазған еңбектерінің өсімдіктер экологиясындағы маңызы

 

Жоспары:



 

• 1.Карл Линей
• 2.Элиас Магнус Фрис
• 3.Роберт Глинворд
• 4.Петер Карлссон
• 5. Юхан Петер Аррениус
• 6.Т.Б.Каллахан
• 7. Декандоль, Огюстен Пирам
• 8. Альфонс Декандоль

 

ӨСІМДІКТЕР ЭКОЛОГИЯСЫНА ҮЛЕС

ҚОСҚАН ШВЕД ҒАЛЫМДАРЫ

Карл Линней

 

Тірі табиғатты жүйелеуде аса зор еңбек сіңірген швед ғалымы Карл Линней (1707-1778) болды. Ол түрдің табиғи жан-жақтылығын және ақиқат барлығын айта келіп, түр-құрылысы жағынан ұқсас, көбеюі кезінде өздеріне ұқсас ұрпақ беретін көптеген туыстас ағзалар жиынтығы деді. Линней түрді латын тілінде қос атпен атауды (биноминальдық номенклатура) тәжірибе енгізіп, оны жүйелеуге негіз етіп пайдаланды. Жақын түрлер туысқа, туыстар отрядқа, отрядтар класқа біріктірілді. Линней барлық өсімдіктерді гүліндегі аталықтары мен аналығының саны, пішіні, көлемі және құрылысына қарай 24 класқа, ал жануарларды тыныс алу және қанайналым мүшелерінің құрылысына қарай 6 класқа топтастырды.

 



 

• Түрлерді қосарынан латынша атауды енгізді; 8000-ға жуық өсімдіктер мен 4500-ге жуық жануарларды сипаттап, 1000-ға жуық биологиялық терминдер ұсынды. Өмірінің соңғы кезінде Линней түрлердің тұрақты еместігін мойындады.

 

 Не признаём никакого авторитета,

кроме как исследование растений

своими глазами…

Карл Линней

Genera plantarum, раздел Ratio operis.

 

 

 

Кері қайту



 

 

• Э́лиас Ма́гнус Фрис

 

• (швед. Elias Magnus Fries, 1794—1878) — Швед ботанигі және микологы. Оны  «микология атасы» деп атайды.

 

 

  Лунд қаласында білім алған.   1814 жылы Доцен көмекшісі болған.  1834жылы ол профессор атаған алды, ал 1851жылы Уппсаль университетінің ботаника профессоры және мұражай директоры болып тағайындалды.

Фрис ботаника ғылымының барлық саласында жұмыс атқарған.   Ол Швецияда ең алғаш болып өсімдіктердің шынайы классификациясы мен морфологиялық зерттеулерін енгізді. Оның «Systema orbis vege tabilis» (Лунд, 1825 (лат.)) жұмысы — сол заманның классикалық жұмыстары болып саналатын..

 

 

Туылған күні:	15 шілдеде 1794(1794-08-15)
Туылған жері:	Фемшё, Швеция
Ғылыми сферасы:	ботаника, микология
Жұмыс орны:	Лунд университеті, Уппсаль университеті
Атағы:	Қыналар мен саңырауқұлақтар систематикасының негізін калаушылардың бірі

Фрис микология ғылымына көп үлес қосқан. Ол саңңырауқұлақтардың систематикасын жазған ең алғашқы ғалымдардың бірі болып табылады. Ең алғашқы микологиялық жұмысы – «Observationes Mycologicae» (Копенгаген, 1815—1818; 2-ое изд., 1828 (лат.)), бірақ ең бағалысы — бұл «Systema Mycologicum» (Лунд и Грейфсвальд, 1821—1830 (лат.); «Микологиялық система») — оның шығарылған күні көптеген саңырауқұлақтар топтары наменклатурасының түпнұсқасы болып табылады. Бұдан кейін «Elenchus Fungorum» (Грейфсвальд, 1828 (лат.)); «Novae Symbolae Mycologicae» (1851 (лат.)); «Icones selectae Hymenomycetum nondum delineatorum» (1867—1875 (лат.)) атты еңбектері жазылды.



 

Скандинавиялық флораның зерттеулеріне мына еңбектер тән: «Flora hollandica» (Лунд, 1817 (лат.)); «Novitiae florae Suecciae» (Лунд, 1828 (лат.)); «Flora Scanica» (Уппсала, 1836 (лат.)); «Summum vegetabilium Scandinaviae» (Стокгольм и Лейпциг, 1846—1848 (лат.)); «Herbarium normale» (Уппсала, 1896 (лат.)), Бұл еңбектерде Скандинавияның өте сирек кездесетін өсімдіктердің даналары көрсетілген.  
Көптеген монографиялардың ішінде ілтипатқа лайық түрлері; «Symbolae ad historiam Hieraciarum» (Уппсала, 1848 (лат.)); «Monographia Hymenomycetarum Suecciae» (Уппсала, 1857—1863 (лат.)); «Sveriges öltiga ochgiftiga Svanipar» (Стокгольм, 1860 (швед.)) болып табылады. 
Сонымен қатар Фрис өте жақсы оратор ретінде және Латын тілін жақсы білуші ретінде ерекшеленген. 1847ж Фристі 18 беделді Швед ғалымдарының қатарына қосты.  
1850 ж Фрис Петербор ғылыми академиясының шетелдік корреспондент-мүшесі болып тағайындалды.  
                               Кері қайту  



 

Роберт Глинворд, швед ауыл шаруашылық ғылымдары университетінің экологияның кафедрасының доценті  
Швеция   Уппсала,  
Зерттеу облысы:  
Биологиялық ғылымдар - энтомология 
Насекомдардың экологиясы  
Химиялық экология  
Төзімді өсімдіктерді қорғау  



 

• Жарияланымдар
• Журнал мақалалары – 31
• 1)Роберт Гленвуд, Велемир Нинкович, Ян Петерсон (2011) «Зақымдалмаған өсімдіктердің арасындағы химиялық әрекеттестіктер,  шөпкөректі жануарларға және оның табиғи жауларына деген жауабы.»   ( Фитохимия 72 (13).)
• 2) Велемир Нинкович, Сейт Aль Абасси, Эльхам Ахмед Роберт Гленвуд (2011) «Әр түрлі осімдіктердің насекомдардың өмір сүру ортасына ақпалы.» (Экология 166 (2)).
• 3) Роберт Гленвуд, Эльхам Ахмед, Эрика Кварфорд  (2011) «Өсімдіктер генотипінің насекомдарды еліктіруші қасиеттері.» (Экология166 (3)).
• 4), Эльхам Ахмед, Эрика Кварфорд . (2009) «Әр түрлі сұрыптағы зақымданбаған өсімдіктердің бір-бірімен ауа арқылы әрекеттесуі насекомдар мен табиғи жауларына ықпал етеді.» (Буынаяқтылардың өзара әрекеттесуі
• 5) N P Bandara, V Кумар, V Нинкович, Роберт Гленвуд (2009) «Пияз үрмебұршақтардың ұрықтарының жазда бір-бірімен әрекеттесуіне кедергі келтіре ме? Аралас мәдениеттердің бір-біріне экологиялық зақымдар келтіруіне тестілеу.» Экономикалық энтомология журналы 102
• 6) Велемир Нинкович, Роберт Гленвуд, Ирис Далин (2009) «Беде шырмауығының өзара әрекеттесуі лабораториялық және далалық тәжірибелерге бит өсімдігінің түсуіне ықпал етеді.» Энтомологиялық тәжірибелер 133

 



 

Петер Карлссон швед ғалымы,оның  “ Субарктикалық белдеудегі өсімдіктер экологиясы” деген ғылыми еңбегі  бар.  Бұл ғылыми шығармада субарктикалық белдеудегі өсімдіктер экологиясы, полюске тән өсімдіктердің ерекшеліктері, қоршаған ортаның өсімдіктерге тигізетін әсері, сол экосистеманың өзіндік өсімдік жамылғысы, олардың сыртқы орта факторларына байланысты өзгеруі,беиімделу, демографиясы мен өмірлік циклдерінің  динамикасын зерттеді.  Субарктикалық белдеудегі  мүктер мен қыналардың  фотосинтез  процессіндегі ерекшеліктер жайлы ғылыми еңбектері  бар.

 

Кері қайту



 

• – швед ботанигі және аграном.Ол 1811 жылы 27 қыркүйекте Ереде қаласында дүниеге келген. 1830 жылы  Упсале қаласында оқыды. Ол  1840 жылы ботаника ғылымының доценті атанып, 1848 жылы Ультунда Агралық институтын ашқан болатын.1850 жылы профессор атанса , ал 1862-1881 жылы аралығында ол Стакгольмадағы Аграрлық академиясында хатшылық қызметін атқарды.Өзінің оқытушылық және әдебиетке деген құштарлығының арқасында Швециядағы ауыл шаруашылықтың дамуына зор үлесін қосты.

 

Юхан Петер Аррениус



 

• Оның еңбектері «Lä robok i Botanik», «Handbok i Svenska jordbruket» және бірдей топтамадағы  «Smärre samlade skrifter i landthushållningen»  атты кітаптар жазып үлкен таралымға ие болды. Сонымен қатар Аррениус 1867-1872 жылдары өз елінде яғни Швецияда жоғары палатаның мүшесі атанды.1889 жылы өмірден озды

 

Кері қайту



 

• Манчестер университенің бакалаврі (1967ж.), Бирмингем университетінің философия докторы (1972ж.), Лунда университетінің қадірлі кандидаты (1991ж.), (1993ж.) Манчестер университетінің Ph.D доктортаранты, Оулу университетінің қадірлі кандитаты (2002ж.), Швед королевтігінің ғылыми академиясының мүшесі болып тандалған  (2002ж.),Бирмингем университетінің ғылыми қызметкері (1967-69ж.ж.), Йорк университетінің ғылыми қызметкері (1969-72ж.ж.), Манчестер университетінің ғылыми қызметкері  (1972-73ж.ж.) , Британдық антарктикадық қызметінің ғылыми қызметкері 1974-1993ж.ж., Топырақ  экологиясы институтының ғылыми қызметкері 1993-95, Арктикалық биология саласының профессоры ж/е арктикалық  биология орталығының директоры, 1995 ж. 1997ж. Манчестер университетінің

 

Т.В.Каллахан



 

• Арктика экологиясы кафедрасының профессоры, сонымен қатар  Шеффилд университетінің профессоры ж/е Артика экологиясының маселелері туралы Sheffield орталығының  директоры, Королевтік швед ғылыми академиясының Швециядағы Abisko ғылыми зерттеу  станциясының директоры 1996-2002ж.ж., Швециядағы климаттық әсерлерді  ғылыми-зерттеу орталығының директоры 1997 ж.. 2007 – Нобель сыйлығына ие болған.2006 - Халықаралық Заида сыйлығына ие болған.

 



 

Ғылыми қызығушылығы:

 

• Арктика экологиясының өсімдіктерінің зерттеді.Ол қоршаған ортаның сол өсімдіктерге әсерін зерттеумен айналысты. Зерттеуі 2 компоненттен тұрады : арктикалық ортада өсімдіктердің  тіршілігін сақтап қалу механизмін ж\е қоршаған ортаның өзеруіне  бейімделу мен жауап қайтаруы,  яғни климат өзгерісі, атмосфералық  концентрация . Швециядағы Лунда университетінде өсімдіктердің өзеріс әрекеттерін зерттеумен айналысқан.



 

Еңбектері: 

 

• 1.  А. К. Ларссон и Т.В. Каллахан. (2008) Баренц өңіріндегі өсімдіктердің өзгерістері. Climatic Change 87, 51-73.

 

• 2. А. Козлов, М.В. и Т.В. Каллахан (2008).Еуропадағы өсімдіктерге насекомдардың ж/е климат өзгерісінің  келтіретін зияны. Climatic Change 87, 91-106.

 

• 3. А. Блит, E.Хардинг, R., Иакова, Т.В. Каллахан. (2008)  экосистеманың гидрология мен температуры моделдеріне сезімталдығы. Climatic Change 87, 75-89.

 

 

 

Кері қайту



 

Декандоль, Огюстен Пирам

 

Туған жылы:	4 ақпан 1778(1778-02-04)
Туылған жері:	Женева, Швейцария
ғылыми сферасы:	ботаник, саяхатшы
Жұмыс жасаған орны:	Женева Университеті
Ғылымға қосқан үлесі:	Өсімдіктер классификациясы



 

• Огюстен Пирам (Пюрам, Пирамю) Декандоль (Де Кандоль) 1778 жылы 4 ақпан  күні Женева қаласында дүниеге келген. Огюстен Пирам Декандоль — швейцария және француз ботанигі, Өсімдіктер систематикасын жасауға үлес қосқан бірден-бір ғалым.Сонымен қатар, Огюстен Пирам Декандольдің әкесі Альфонс Декандоль де ботаника  ғылымына қосқан үлесі зор.  Декандольдің есімі 16605 өсімдіктің атымен негізделген. Огюстен Пирам Декандоль1796жылы Женева қаласында ботаник Вошенің (фр. Jean-Pierre Vaucher) дәрісін тыңдай отырып,қатты әсер алып,ботаника  ғылымына өз өмірін арнады.Ал 1797 жылы Декандоль  Париж қаласында Франция колледжінде Вокленаның және Кювьенің дәрістерін тыңдады,және ботаникалық бақта Ламарк және Дефонтенмен танысты.Сол жылдары-ақ Декандольдің бірінші ботаникалық еңбегі жарық көрді.

 

 

А. Н. Бекетов Декандоль жайлы: «Де Кандоль - ботаникалық Кеплер».  



 

• 1798 жылы Декандоль Париж қаласына көшіп келіп,өзінің өмірін ботаника ғылымына  арнады.Оның алғашқы «Өсімдіктер систематикасы»жайлы мақалалары жарық  көре бастады.Ол Ламаркпен бірге «Франция Флорасы» («Flore françaises» (фр.))жайлы екінші еңбегін жазды.
• Декандоль өсімдік топтарының монографиясын өңдеу жұмыстарымен айналысты,бұл жұмыстары оның алдағы зерттеулерінің бастамасы болды. Сол жұмыстарна тоқталсақ:«Astragalogia» (лат.) —  Астрагал туыстарын толықтай сипаттама.Бұл жұмыс 1802 жылы  таблица түрінде 50 сипаттама; кейіннен,суккуленттер («Plantarum historia succulentarum» (лат.)), 4 томында, 1799—1829) 185 таблицамен; және де 240таблицалық суреттермен қызғалдақтар тұқымдасының монографиясы.1804 жылы Декандоль медицина докторы атанды. Оның қорғаған диссертациясы — «Essai sur les propriétés médicales des plantes»еді.Ал 1806 жылы Монпельеде профессор атағын иемденді.1813 жылы Ботаниканың элементарлы теориясын (Théorie élémentaire de botanique (фр.))шығарды.Бұл жұмысы «Франция флорасының» 3 томы еді. Бұл жұмысында дара және қос жарнақты өсімдіктер жайлы жазылды.