«Директ-костинг» жүйесінің теориялық негізі

1) Математикалық  әдіс (теңдік әдісі). Критикалық нүктені табу үшін Өндірістің жалпы шығыны (толықөзіндік құн), өткізу көлемі және қызметтен табыс арасындағы байланысты көрсететін теңдеуді қолданамыз:  

 

DN=V0+C+D0

Мұндағы:

DN - өнімді сатудан түскен пайда;

V0 – айнымалы шығынның жалпы сомасы;

C-тұрақты  шығындар;

D0-негізгі қызметтен табыс;

Егер  сатудан түскен  пайданы  p*q, жалпы айнымалы шығын сомасын V0*q  деп алсақ, онда мынадай теңдеу шығады:

 

P*q=C+V+q+D0

 

p- өнімнің  бірлігінің бағасы 

q – сатылған  бірлік саны

V - өнімнің  бірлігіне кеткен айнымалы шығын,

Осы теңдеуден кәсіпорынның  негізгі қызметінен түскен  пайданың келесі формуласын шығарамыз:

 

D0=DN-V0-C

 

Ал өнімді сатудан түскен таза пайда тең:

 

DT=q*p-q*V-C

 

Өнімнің зиясыздық көлемі сатудан түскен пайда мен тұрақты және айнымалы сомасы теңдігі кезінде табылады. Басқаша айтқанда негізгі қызметтің табысы нөлге тең:

 

D0-DN-V0-C=0 ; DN=V0+C+0 ; DN=V0+C

 

Бұл теңдеу келесі көрсеткіштерді есептеудің негізі болып табылады:

1. Өнімнің критикалық көлемі:

 

p*q=C+V*q ;  p*q-V*q=C; q(p-V)=C

 

q=C/p-V

 

2. Өнімді сатқандағы критикалық түсім:

 

q=C/p-v ; q*p=(C/p-v)*p =C*p/p-v; DN=C*p/p(1-v/p);

 

DN=C/(p-v/p)   DN=(C/dM)/p   DN=C*p/dM

 

Мұндағы dM - өнімнің бірлігінен түскен маржиналдық табыс

Тұрақты шығындардың критикалық нүктесі:

 

DN=V+C

 

Бұдан: C=DN-V=p*q-v*q=q(p-v)

 

C=q*dM

 

3. Өткізудің  критикалық бағасы. Өткізудің бағасы өткізуден түскен табыс көлемі, тұрақты  шығын және айнымалы шығын деңгейінен есептеледі:

 

DN=C+V немесе p*q=C+v*q , осыдан

 

P=C+v+q/q=c/q+v+q/q=C/q+v=dM+v

 

4. Өткізуден түскен пайдаға минималды маржиналды табыстың пайыздық деңгейі. Егер тұрақты щшығын және өнімді өткізуден түскен пайда деңгейі бар болса, түсімге пайызбен минималды маржиналды табыс мына формула бойынша анықталады:

 

DM% DM=(C/DN)*100%

 

2) Графикалық әдіс. Жалпы, айнымалы және тұрақты шығындардың өнімді өткізуден түскен пайдасымен байланысын, маржиналдық табыс және негізгі қызметтен түскен пайданың арасындағы байланысты көру үшін графикалық әдіс қолданылады.  Координаттың вертикаль бойымен (У) өзіндік құн және өткізуден түскен түсім, горизонталь бойымен (Х) – натуралды өнім көлемі көрсетілген.

Тұрақты шығынды жүргізу үшін А нүктесін белгілейміз, ол горизонтальды оське параллель болады. Түсім сызыын салу О нүктесінен ДNнүктесіне дейін сызық жүргіземіз. Ал тұрақты шығындар сызығын салу үшін Б нүктесі бойымен абциссаға параллель түзу жүргіземіз.Графикалық әдіске сәйкес табыс пен пайда арасындағы байланыс 6-суреттен көрініс тапты.

Өткізуден түскен түсім және өзіндік құн қиылысқан К нүктесі зиянсыздық нүктесі болып табылады.Критикалық нүктенің сол жағы зиян аймағы, ал оң жағы табыс аймағы болып саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет-6. Өндірісітің зиянсыздық нүктесін анықтау графигі

 

        3) Маржиналдық табыс әдісі.  Зиянсыздық  нүктесі маржиналдық табыс көлеміне  байланысты табылады. Маржиналдық  табыс немесе жалпы маржа деп  айнымалы шығындарды жапқаннан  кейінгі табысты  айтамыз. Маржалық  табыс өткізу бағасы мен өнім  бірлігіне кеткен  айнымалы шығындар  арасындағы айырма болып табылады. Кәсіпорында зиянсыздықты қамтамасыз  ету үшін маржиналдық табыс  тұрақты шығындарды жабу керек. Зиянсыздық нүктесінде ол тұрақты  шығынға тең болады.

 

P=CE+V

 

Мұндағы CE – тұрақты шығындар

             

p-v=CE,    dM=CE

 

Маржиналдық қор рентабельдігі пайыз түрінде көрсетіледі.

Маржиналдық қор =ақша бірлігінің маржиналдық қоры/ түсімнің жалпы сомасы. Ал кәсіпорынның зиянсыздық нүктесі келесі формула арқылы анықталады:

 

K=C:(R-VI)/pI=C-pI/dM

 

 

«Директ-костинг» жүйесі негізінде басқару шешімін қабылдау келесі сатылардан тұрады:

- Төменгі сату бағасымен қосымша тапсырыс алу туралы шешімді негіздеу. Бұндай шешім қабылдау өндірістің төмендеу жағдайында пайда болады. Сондықтан басқарушы алдында төмен бағамен тапсырыс алу керек пе деген сұрақ тұрады. Басқа жағдайда ол тапсырыс қабылдаудан бас тартады. Егер кәсіпорын өндірісі төмендеп, нарықта бәсекелестердің көбеюіне байланысты тапсырыс қабылданады. Шешім қабылдар  алдында баға мен  тұрақты шығынға есептелетін айнымалы шығынды салыстыру қажет. Сонғысы өндіріс көлемінің өзгеруімен белгілі бір масштабтық базада өзгермейді. Сондықтанда келісім шарт  жасау олардың өсуіне әкелмейді.

- Шығарылған өнім құрылымын оптимизациялау.  «Директ-костинг» жүйесінен алынған ақпарат басқару шешімін қабылдауға әсер етеді. Оның ішінде зиянсыздықты талдау нәтежесінде шығарылған өнімнің ассортимаентін  жоспарлауға үлкен үлес қосады, себебі, негізгі өндірісте үлкен пайда әкелетін өнімнің түрлерінің үлесіе көбейту болып табылады. Банкротқа ұшырау қауіпсіздігін кәсіпорын әкімшілігі өзінің өндірістік бағдарламасын  тек табысты көп әкелетін бір түріне ғана  жүктемейді, ол нарықтық конъюктураның өзгеруне байланысты. Мысалы, «Алатау» сыра сортына сұраныстың төмендеуіне байланысты сату көлемі азаяды,  басқа «Наурыз» сортына баға тұрақты. Сыра заводы оны сол технологиялық құралдар өндіретін «Наурыз» сортына ауыстыра алады.

- « Өндіру немесе сатып алу» мәселесінің шешімін таңдау.  «Директ-костинг» жүйесін қажетті шикізат, бөлшек, басқа да компоненттерді сатыа алу немесе өзінде өндіру мәселесін шешуге қолданады. Мысалы, құралдарды жөндеу үшін қажетті бөлшек керек. Оларды өздерінде өндіргенде  өнімнің бірлігінің  айнымалы шығыны 240 теңге, жылдық тұрақты шығындар 20000 теңге. Ал осы керек бөлшекті сырттан шексіз көлемде 250 теңгеден алуға болады. Қай шешім тиімдірек: өзінде өндіру немесе сыртқы жабдықтаушыдан сатып алу? Дұрыс шешім қабылдау үшін зиянсыздықты талдау әдісін қолдану қажет. Бөлшекті сатып алу тең:

 

CT=p*q

 

Өзінде бөлшекті жасаудың толық өзіндік құнына тұрақты және айнымалы шығындар кіреді. Жоғарыдағы формуланы қолдана отырып, бөлшекті өзінде өндіру немесе сатып алу қажеттілігін анықтаймыз.

 

p*q=C+v*q

250q=20000+240q

10q=20000

q=200

 

Есеп жылдық қажеттілік 200 бірлік  болса, бөлшекті өндіру өзіндік құнға сәйкес келетінін көрсетеді. 200 –ден көп бөлшек керек болса, өзінде өндірген тиімді, ал   аз болса – сатып алған жөн. Соңғы шешім қабылдау үшін өндірістік күш, өнім сапасы, көлем т.б. факторларды ескеру керек.

- Ресурстар шектеулі болған жағдайда өнім ассортиментін анықтау. Қысқа мерзімдік жоспарда өнімге деген сұраныс өндірістік күштен асып кетеді. Бұл жағдайда өнім көлемін ұлғайтуға қандай ресурс кедергі болатынын табу керек. Оларға материалдар, еңбек және қаржы ресурстары жатады. Бұл факторлар шектеулі болып табылады. Өнім ассортиментін қалыптастыру үшін  ресурстар жетіспейтін өнімнің бірлігі беретін маржиналды табысты анықтау қажет.  Әртүрлі сорттың өндірісінде қолданылатын еңбек ресурстары және құралдар бойынша негізгі қызметтен табыс көлемін  максималдау шарты қамтамасыз етіледі. Бірақ бұл жағдайда маржиналды табысты адам-сағат , машина-сағатқа есептеу керек.

- Қысқа мерзімді капитал салымдарын жасау шешімін қабылдау.  «Директ-костинг»  жүйесінде айнымалы және тұрақты деп бөлінетін шығындар туралы ақпаратты қолдану нәтежесінде қысқа мерзімді инвестиция жасауды таңдауға болады. Қысқа мерзімді инвестиция тек қысқа мерзімде жүзеге асырылады. Мысалы, кәсіаорын жетекшісі жаңа құралдар сатып алуды шешті. Қандай құрал  германиялық немесе голландиялық па деген сұрақ ашық қалады.  Германиялық құралды сатып алғанда есеп беру кезеңінде тұрақты шығындар 200 мың тг және өнім бірлігіне  300 тг айнымалы шығыннан келсе, голландиялық құралдан тұрақты шығындар – 350 мың тг, айнамалы – 225 тг бірлік үшін. Зиянсыздықты талдау әдісі арқылы өндірістің критикалық  нүктесін табамыз.

 

200000+300q=350000+225q

300q-225q=350000-200000

75q=150000;

q= 2000 бірлік.

 

Қабылданатын шешім өнім көлеміне тәуелді. Жоспарланған өнім көлемі 2000 бірліктен аз болса, онда германиялық құралға инвестиция салу керек. Көлем 2000 бірліктен көп болса, онда голландиялық құралды сатып алуға болады.

  

 

 

 

 

 

 

2 «Директ  костинг» жүйесі бойынша өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау  және кәсіпорынның зиянсыздығын  талдау 

 

2.1 «Директ  костинг» жүйесі бойынша өнімнің  өзіндік құнын калькуляциялау

 

Өнімнің өзіндік құны – бұл кәсіпорынның өнім өндіруге жұмсалған ағымдағы шығыны. Өнімнің өзіндік құнына өнім өндіруге кеткен еңбек материалдары, еңбек күші және заттарының құны кірістіріледі.

Калькуляциялау – өнімнің өзіндік құныны есептеу немесе өзінің бір өлшемінің өзінідік құныны есептеу болып табылады. Калькуляцияның объектісі – кәсіпорында калькуляцияланатын өнімнің, қызметтің және жұмыстардың түрлері. Калькуляциялық бірліктер – тиісті өнімнің техникалық, стандарттық құжаттарда белгіленген бірліктері. Олар: натуралды, ірілендірілген, шартты натуралды, еңбек бірлігі орындалған жұмыс бірлігі, пайдалы нәтиже бірлігі.

«Директ костинг» жүйесі бойынша өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін  Қазақстанда орналасқан сыра өндіретін кәсіпорындар және олардың өндіретін өнімдері мысал ретінде келтірілген. Қазақстандағы сыра өндірісінің көрсеткіштері туралы мәліметтер 5-кестеде көрсетілген.

 

5-кесте 

2000-2010 жылдар аралығындағы Қазақстандағы сыра өндірісі

 

Жылдар	Мың дал	Жылдар	Мың дал
2000	31330	2006	6933
2001	23011	2007	8503
2002	16922	2008	8244
2003	12907	2009	13568
2004	8121	2010	16924
2005	6360

 

Еліміздің ең ірі сыра өндіретін кәсіпорындардың бірі Шымкент сыра заводы, оның өндірістік күші 1 жылда 7,2 млн. дал сыра. Бірақ бұл күшті қолдануы әлсіз, оны жылдық  өнім көлемінен көруге болады.  Келесі ірі кәсіпорын Алматы №1 сыра заводы. Ал Қарағанды сыра заводы 1958 жылы құрылған, оның күші жылына 1,5 млн. сыра.

Осы кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындар есебін ұйымдастыруды қарастырамыз. Шығын есебін және өзіндік құнды калькуляциялауды ұйымдастыруға бірнеше факторлар қатар әсер етеді: кәсіпорынның қызмет түрі, оның көлемі, басқару құрылымы, құқықтық формалар. Бұл факторларға тәуелділігіне қарай өндіріс шығындарының есебінің объектілері, кәсіпорынның ресурстарын қолдануды бақылау әдісі және есептер нұсқалары жасалады.

Кәсіпорындарда сыра өндіріс процесін 4-суретте көрсетілген өндірістік цехтарда ұйымдастыруға болады.

 

 

Сурет 4. Сыра өндірісіндегі өндірістік цехтар

 

Еліміздегі сыра өндіретін кәсіпорындар бухгалтерлік есепті ХҚЕС және бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарына сәйкес жүргізіледі. Зерттеліп отырған кәсіпорындарда бухгалтерияны қаржылық және басқару деп  нақты бөлу жоқ. АҚ «Алматы №1 сыра заводында» өндірістік есеп жеке бөлім болып  келмейді, оның қаржылық бухгалтерия және  өндірістік жоспар бөлімі арасында бөлінген. ЖАҚ  «Шымкент сырада» да осындай жағдай. Ал «ЭФЕС Қарағанды сыра өндіретін заводында»  өндірістік бухгалтерияны өзіндік құн бухгалтері, ал  қаржылық – бухгалтерия  басшысы және қаржылық бөлімінің басшысы жүргізеді.

Қаржылық бухгалтерия  Бас шоттар жоспарының 1 және 8 бөлімдерге кіретін барлық шоттарын  жүргізеді. Басты кітапты, баланс және барлық қаржылық есеп берудің формаларын құрады.

Басқару өндірістік бухгалтерия Бас шоттар жоспарының 8бөліміндегі барлық шоттарды жүргізеді. Ол өндіріске шығындар, өзіндік құнды калькуляциялау туралы ақпаратты қамтып ,өндіріске  шығарылған шығынның нормасын жасайды және олардың орындалуын қадағалайды, өндірістегі жартылай фабрикаттың қозғалыс есебін ұйымдастырады. Басқару бухгалтериясы жабық түрде болады.

Өндірісте шығын есебі 8010 «Негізгі өндіріс», 8030 «Көмекші өндіріс», 8040 «Үстеме шығын» бөлімдеріне  кіретін  комплекстік шоттар жүйесін қолданады. 

Сыраның өзіндік құнына келесідей шығын баптары кіреді:

• шикізат пен  негізгі материалдар;
• ақтарымды қалдық;
• технологиялық мақсатқа қосалқы материалдар;
• технологиялық мақсатқа суық;
• өндірісітк жұмыскерлердің еңбекақысы;
• әлеуметтік салықтар;
• үстеме салықтар;