Тарихи география және қазіргі геосаясаттағы аймақтық география

Тарихи география және қазіргі геосаясаттағы аймақтық география.

Бүгінгі кезде әртүрлі деңгейдегі аймақтардың саны көбейіп келеді. Әлемнің барлық елдерін бәр халықаралық аймақтың мүшесі деп айтуға болады. Олар сондай-ақ бірнеше аймақтың және субайцмақтық жүйелердің қызметіне де қатысады. Аймақтану процесіне өзінің шекаралас аудандары арқылы көршілердің шералас аймақтарымен және халықаралық аймақтарымен әр мемлекет қатысады.

Осылайша, аймақтанудың екі деңгейін атап көрсетуге болады: мемлекеттердің халықаралық аймақтарға бірігуі және мемлекеттің өз құрамында аймақтарға бөлінуі. Мемлекеттерді халықаралық аймақтарға бірігуінің мысалы ретінде 15 мемлекетті біріктіретін Еуропа Одағын келтіруге болады.

Аймақтың саясатты жүзеге асыра отырып, Еуропа Одағы қолайсыздау жағдайларда орналасқан аймақтардың артта қалуын азайтып, басқалармен теңестіруге тырысады. Көптеген елдерде аймақтардың өз әлеуметтерін толық жүзеге асыруына, сөйтіп олардың ұлттық экономикаға қосатын үлесін барынша арттыруға жағдайлар жасайды. Мәселен Испанияда теңдік принцпі елдің конституциясында жазылған.

Германиядағы аймақтық саясатты нығайтуда конституция маңызды рол атқарады. Онад елдің барлық бөлігінде адамдардың өмірі мен қызметіне

ХХ ғасырдың басында Ресей бодандығындағы қазақ жері өзінің басқарылуы жағынан біртұтас ел жүйесінде қалыптаспаған күйде болып, ал Қазақстанның саяси - әкімшілік құрылымы аумақтық та, әлеуметтік – экономикалық жағынан да өте тұрпайы түрдегі бөліністе болды. Өйткені, патшалық ресей саясаты – қазқстан жерін бөлшектеу арқылы қазақ ұтының басының бірігуін қиындату, әрі оның ұлт – азаттық қозғалысын болдырмау мақсатына бағытталған еді. Оның әкімшілік – аумақтық бөлінісі ( бұдан былай - ӘАБ) ешқандай саяси – экономикалық және ұлттық - әлеуметтік мүдделерді есепке алмай жүргізілді. Мұндай бөлініс тек патшалық өкіметтің әскери – саяси пайымдауларына сай, басқарудың оларға қолайлы жақтарын ғана ескеріп, ал ұлттық мемлекеттіліктің құрылу мүмкіншілігін болдырмау жағы көзделді.

Бұл теорияға сәйкес индивидумның бір-бірімен, сондай-ақ еңбек құрал-жабдықтарына байланысты араласуы микрокеңістік жағдайында шектеулі қоршаған орта жағдайында өтіп жатады. Континент ішіндегі және аралдардағы елдер “ тоқыраған” қалпында, әрине, қала бермейді. Эконмикалық - әлеуметтік прогресс дамыған сайын олардың экономикалық – географиялық жағдайдан көріп отырған қазіргі қиыншылықтары не бәсеңдей бастайды, не мүлдем ғайып болады. Бұл орайда теңізге шығар жолдары болмағанымен, дүние жүзінің дамыған елдерінің қатарынан орын алатын Австрия, Венгрия, Чехия, Швейцария және басқа елдер айдан - анық мысал бола алады. 
 
Әрбір мемлекеттің екіншісінен бөліп тұрған құрлықтық немесе аумағы болады. Бұл шекаралар өткен замандардың оқиғалары нәтижесінде тарихи тұрғыда қалыптасқан. Мысалы, Африкадағы көптеген мемлекеттік шекралардың сызықтық бітімі ( бұлардың төрттен бірі ғана табиғи географиялық шептер бойымен өтеді, ал қалғандары меридиандар мен параллельдердің бойымен белгіленген) отаршыл державалардың бір кездегі текетіресін де, жас мемлекеттерді этностық бөлшектенуге душар етіп, бұрынғы отар шет аймақтарды қанай беруге уақыт ұту үшін олардың арасына араздық ұрығын сеуіп кетпек болған әрекетті де анық көрсетеді. 
 
Халықаралық құқық басқа мемлекеттің шекарасын бұзуға, одан да бетер басқа аумақты күштеп басып алуға тыйым салады. 
 
Мемлекеттер арасындағы аумақтық таластардың барлығы тек бейбіт амалдармен ғана шешілуге тиіс. 1975 жылы Хельсинкиде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі еңесте еуропалық елдер арасында екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан шекараларды және олардың бұзылмастығын жаппай мойындау туралы ереже қабылданған болатын. 
 
Егемен елдерде мемлекеттің ұйымдасуының әрқилы түрлері бар. Олардың ең маңыздысы – мемлекеттік құрылыс. Ол монархиялық және республикалық болуы мүмкін. 
 
Монархия дегеніміз – жоғары мемлекеттік өкімет монарх корльдің, князьдің, сұлтанның, шахтың, әмірдің қолында болатын және мұраға берілетін басқару түрі. Монархия абсолютті болуы мүмкін, ондайда монархтың билігі шексіз дерлік болады ) Бруней, Бахрейн, Катар, БАӘ, Оман және т.б.) немесе конституциялық болуы мүмкін, ондайда жоғары мемлекеттік билік конституциялық монархиялар неғұрлым көп тараған (Бельгия, Ұлыбритания, Испания, Дания, Норвегия, Марокко, Жапония және т.б. ). Монархияның тағы бір монарх шіркеу басшысы болатын теократиялық монархия ( Ватикан). Дүние жүзінде анығында 30 –ға жуық монархия бар, ал реси түрде 40- тан асады, өйткені Ұлыбритания бастаған бірқатар Достастық елдерінде ( Канада, Австралия, Жаңа Зеландия және т.б.) заң тұрғысында мемлекет басшысы Ұлыбритания королевасы деп есептеледі.Бұл теорияға сәйкес индивидумның бір-бірімен, сондай-ақ еңбек құрал-жабдықтарына байланысты араласуы микрокеңістік жағдайында шектеулі қоршаған орта жағдайында өтіп жатады. Континент ішіндегі және аралдардағы елдер “ тоқыраған” қалпында, әрине, қала бермейді. Эконмикалық - әлеуметтік прогресс дамыған сайын олардың экономикалық – географиялық жағдайдан көріп отырған қазіргі қиыншылықтары не бәсеңдей бастайды, не мүлдем ғайып болады. Бұл орайда теңізге шығар жолдары болмағанымен, дүние жүзінің дамыған елдерінің қатарынан орын алатын Австрия, Венгрия, Чехия, Швейцария және басқа елдер айдан - анық мысал бола алады.

Әрбір мемлекеттің екіншісінен бөліп тұрған құрлықтық немесе аумағы болады. Бұл шекаралар өткен замандардың оқиғалары нәтижесінде тарихи тұрғыда қалыптасқан. Мысалы, Африкадағы көптеген мемлекеттік шекралардың сызықтық бітімі ( бұлардың төрттен бірі ғана табиғи географиялық шептер бойымен өтеді, ал қалғандары меридиандар мен параллельдердің бойымен белгіленген) отаршыл державалардың бір кездегі текетіресін де, жас мемлекеттерді этностық бөлшектенуге душар етіп, бұрынғы отар шет аймақтарды қанай беруге уақыт ұту үшін олардың арасына араздық ұрығын сеуіп кетпек болған әрекетті де анық көрсетеді.

Халықаралық құқық басқа мемлекеттің шекарасын бұзуға, одан да бетер басқа аумақты күштеп басып алуға тыйым салады.

Мемлекеттер арасындағы аумақтық таластардың барлығы тек бейбіт амалдармен ғана шешілуге тиіс. 1975 жылы Хельсинкиде Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі еңесте еуропалық елдер арасында екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан шекараларды және олардың бұзылмастығын жаппай мойындау туралы ереже қабылданған болатын.

Егемен елдерде мемлекеттің ұйымдасуының әрқилы түрлері бар. Олардың ең маңыздысы – мемлекеттік құрылыс. Ол монархиялық және республикалық болуы мүмкін.

Монархия дегеніміз – жоғары мемлекеттік өкімет монарх корльдің, князьдің, сұлтанның, шахтың, әмірдің қолында болатын және мұраға берілетін басқару түрі. Монархия абсолютті болуы мүмкін, ондайда монархтың билігі шексіз дерлік болады ) Бруней, Бахрейн, Катар, БАӘ, Оман және т.б.) немесе конституциялық болуы мүмкін, ондайда жоғары мемлекеттік билік конституциялық монархиялар неғұрлым көп тараған (Бельгия, Ұлыбритания, Испания, Дания, Норвегия, Марокко, Жапония және т.б. ). Монархияның тағы бір монарх шіркеу басшысы болатын теократиялық монархия ( Ватикан). Дүние жүзінде анығында 30 –ға жуық монархия бар, ал реси түрде 40- тан асады, өйткені Ұлыбритания бастаған бірқатар Достастық елдерінде ( Канада, Австралия, Жаңа Зеландия және т.б.) заң тұрғысында мемлекет басшысы Ұлыбритания королевасы деп есептеледі.