Қазақстанның су қоры және оны тиімді пайдалану

Дүние жүзінде  жыл сайын шамамен 5 миллион адам ауыз сумен тарайтын әр түрлі аурулардан көз жұмады екен. Бұл әлемнің шартарабында болып жатқан соғыстар мен қақтығыстарда  қаза болғандардың санынан 10 есе көп, сондықтан ауыз су мәселесіне ат үсті қарауға болмайды. Республикамызға гидрологиямен тікелей айналысатын, оның жұмыстарын үйлестіріп, жүйелі түрде жұмыс істейтін мемлекеттік құрылым керек.

 

 

 

 

 

2.Су ресурстарын  тиімді пайдалану және қорау

2.1.Судың ластануы

 

²àçàºñòàíäà¹û ýêîëîãèÿëûº ì¸ñåëåãå àéíàëûï îòûð¹àí òà¹û áið æàéò-ñóëàðäû» ëàñòàíóû.

Су айдындарының ластануын  былайша топтайды:

• биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар;
• химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер;
• физикалық ластану жылу- қзу, электромагнитті өріс, радиоактивті заттар.

Ñû æûëäàð ´ñêåìåí, ²àðà¹àíäû, Ïàâëîäàð, Ïåòðîïàâë ñåêiëäi îáëûñ îðòàëûºòàðûíäà ñóäû òàçàðòó æàéû ì¾ëäå íàøàð áîëûï  îòûð.²àçiðãi æ½ìûñ iñòåð ò½ð¹àí òàçàðò󠺽ðûëûñòàðûíû» ºóàòû à¹ûï êåëãåí ñàðºûíäû ñóëàðäû òàçàðòûï ¾ëãåðìåéäi, ¸ði æîáàëûº ºóàòòàí àðòûº æ½ìûñ iñòåóäå. Ñîíû» ñàëäàðûíàí Ðåñïóáëèêàíû» ñó àéäûíäàðûíà æåòêiëiêòi òàçàðòûëìà¹àí ñóëà𠺽éûëóäà, îë ì½íàé ¼íiìäiðiìåí îðãàíèêàëûº æ¸íå àçàòòû çàòòàðûí ëàñòàíóäà.

²îðøà¹àí îðòà¹à åðåêøå ºàóiï ò¼íäiðiï îòûð¹àí ºàëàäàí øû¹àòûí ñàðºûíäû ñóëàð, á½ëàð æûë ñàéûí ê¼áåéå ò¾ñóäå. ʼêøåòàó ºàëàñûíäà ñàðºûíäû ñó æîáàëûº ì¾ìêiíäiãiíåí 2-åñå, Òàðàç ºàëàñûíäà 4 åñåäåé àñûï êåòêåí. Àëìàòû (Ñàðá½ëàº),²îñòàíàé, Ïåòðîïàâë, æ¸íå îñû îáëûñòà ì½íäàé æà¹äàé ºàëûïòàñûï îòûð. Æèíàë¹àí ñàðºûíäû ñóëàð æèåãiíåí àñûï, ¼çåíäåðäi, æåð àñòû ñóëàðûí ëàñòàóäà.

 

Ñó ºîéìàëàðûí íåãiçiíåí åêi ò¾ðãå  á¼ëiíåäi:

1.Ò½ðàºòû, îðíûºòû ñó ºîéìàëàðû íåìåñå “ëåíòèñ” îðòàñû. Á½ë òîïºà- ê¼ë, òî¹àíäàð æàòàäû.

2.À¹ûíäû ñó ê¼çäåði íåìåñå “ëîòèñ” îðòàñû. Á½ë òîïºà ¼çåí, á½ëàºòàð æàòàäû.

Ñó ê¼çäåðiíi» ê¼ðñåòêiøòåðiíå ¸ð ò¾ðëi øàìàëàð êiðåäi: æûëó ñûëûìäûº, áóëàíó æ¸íå áàëºó æûëóëàðû òû¹ûçäûº, ì¼ëäiðëiê ò.á. ʾí ñ¸óëåñiíi»  ñó ºàáàòûíàí òåðå»äiêêå äåéií ¼òåòií àðàëû¹ûí ëèìèíèêàëûº ºàáàòòû º½ðàéäû. Ëèìèíèêàëûº ºàáàòòû» ò¼ìåíãi æà¹û òå»ãåðìåëi ãîðèçîíò äåï àòàéäû. ̽íäà æàðûº ýíåðãèÿñûíû» 1%-í ¹àíà ò¾ñåäi. ʾí ñ¸óëåñi ì¾ëäåì ò¾ñïåéòií ºàáàòòû ïðîôóíäàëü àéìà¹û äåï àòàéäû. ñó áîéûíäà òiðøiëiê åòåòií îðãàíèçìäåð ò¼ìåíäåãiøå áîëûï òîïòàëàäû:

1.Áåíòîñòàð (ãðåê ñ¼çi “áåíòîñ”- òåðå»äiê) ñó ò¾áiíäå ¼ìið êåøåòií ìîëëþñêàëàð ¼ñiìäiêòåð ò.á.

2.Ïåðèôèòîíäàð (ãðåê ñ¼çi- àéíàëà, æàíûíäà)  ñàáàºòû ¼ñiìäiêòåð æàáûñºàí, ñó ò¾áiíåí  ñ¸ë æî¹àðû òiðøiëiê èåëåði ò.á. (ìîëëþñêà, ãèäðà ò.á.)

3.Ïëàíêòîí (“ïëàíêòîñ” ºàëºû¹àí) ñó à¹ûíû áîéûìåí òiê æ¸íå ãîðèçîíòàëü áà¹ûòòà æ¾çå àëàòûí îðãàíèçìäåð. Ïëàíêòîí ì¼ëøåði ¼òå êiøêåíå. Á½ëàð¹à ¼òå ìàéäà øàÿí ò¸ðiçäåñ ìàãèíêàëàð, áàóûðëàð æàòàäû.

4.Íåéñòîí (ãðåê ñ¼çi “íåéñòîí” æ¾çiï æ¾ðiøi) ñó áåòiíäå æ¾çiï æ¾ðåòií îðãàíèçìäåð. Á½ëàðäû» ºàòàðûíäà ìàñàëàð æàòàäû. Áàðëûº ýêîñèñòåìàäà¹ûíäàé ñóëû òðîôèêòií òiçáåê áîéûíäà àâòîòðîôòû îðãàíèçìäåð, ôîãîòðîôòû æ¸íå ñîïðîòðîôòû ÿ¹íè îðãàíèêàëûº çàòòû ûäûðàòóøû, á¾ëäiðóøi îðãàíèçìäåð ò¾ðëåðiíå á¼ëåäi. ´çåí á½ëຠæ¾éåëåðiíäå íåãiçiíåí åêi àéìàºòû åðåêøå àòàéäû. Ñóû òàÿç ¼òêåëäåð æ¸íå ñóû òåðå» èiðiìäåð.

 

2.2.Судың мұнай және тағы басқа

заттармен ластануы

Су қорларының ластану  көздерінің ішіндегі ең қауіптісі балықтарға зиянды әсер ететін құрамында химиялық улы заттар бар өндірістің қалдық сулары.  Оған: целлюлоза- қағаз фабрикалары, химия өндіріс орындары, мұнай өңдеу, металлургия заводтары, мал шаруашылығы өнімдері- жүнді, теріні өңдейтін заводтар т.б. жатады. Тек қана Қазақстан түсті металлургия кәсіпорындары тәулігіне 168,8 мың текше ластанған суды өзендер мен көлдерге жібереді.

Су қорына аса қауіп  туғызатындар мұнай, фенол, пестицидтер, түсті металдардың күрделі химиялық қосылыстары.

Әсіресе, мұнайдың суларды  ластаудағы зияны шексіз. Себебі оның құрамында әр түсті зиянды нәрселер көп. Жаңа мұнай- газ көздерін игеруге байланысты мұнай тек ғана суларды емес, бүкіл ортаны ластайтын өте қауіпті нәрсеге айналып отыр. Мұны Каспий манында орналасқан мұнай- газ байлықтарын игеруден анық көруге болады. Орал облысындағы Қарашығанақ, Атырау облысындағы Теңіз мұнай- газ байлықтарын игеруге кезінде көптеген жердің ластанғаны байналады. Бұл жерлер ауыл шаруашылықтық маңызы бар, көп жыл өнім беріп келе жатқан массивтер. Мысалы, Қарашығанақта жер асты мұнай газының қысым күшімен аталып кету нәтижесінде, оның айналасында бірнеше грифон пайда болған. Атырау облысында Теңіз мұнайы бір жыл бойы жанып айналасындағы ауылдарға зиян келтірді.

Мұнай су көздерін жұқа пленкамен  жабады да, оған оттегінің өтуіне кедергі  жасайды. Оттегі болмағандықтан тірі организмдер қырылады. Қазіргі кезде сулардың мұнайдан шегетін зияны ұшан- теңіз. Біздің республикамыздың Орал, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстарында мұнай- химия өнеркәсібі, жаңа кәсіпорындарының ашылуына байланысты тез қарқынмен дамып келеді. Егер бұл өндіріс орындарын пайдалануда экологияны сақтаудың барлық жолдары пайдаланылмаса, ол ауа бассейінінің ғана емес, су, жер ресурстарына да үлкен зиян келтіретін болады. Мысалы, химия өнеркәсібінің өнімі- кір жуғыш синтетикалық ұнтақтың суда аз мөлшерінің болуының өзі судың дәмін өзгертеді, суды көбіктендіреді.

Àºò¼áå-Àìèí ¼íåðê¸ñiï àéìà¹ûíäà¹û (Àºò¼áå îáëûñû) õèìèÿ çàóûòòûíäà ñó ¼îð¹àó øàðàëàðûíû»  ñàºòàëìàóûíàí Åëåê ¼çåíi ໹àðûíäà æåð àñòû ñóëàðû àëòû âàëåíòòi õðîììåí æ¸íå áðîììåí  ëàñòàí¹àí.

Ñû æûëäàðû  æåð àñòûíäà¹û ñóäà îëàðäû» º½ðàìû ¾íåìi ê¼áåéiï îòûð.

̽íäàé ýêîëîãèÿëûº æà¹äàéëàðäû áîëäûðìàó  ìàºñàòûíäà ²àçàºñòàíäà øåò  åëäåðìåí áàéëàíûñó àðºûëû æà»à òåõíîëîãèÿëà𠺽ðûëûï, èãåðiëóäå.

ιàí ìûñàë: Ïàâëîäàð ì½íàé áàçàñû ìà»ûíäà¹û æåð àñòû ñóëàðû ì½íàé ¼íiìäåðiìåí ëàñòàí¹àí. Ëàñòàíó îøà¹û 1992 æûëû ïàéäà áîëäû. Àëàéäà ñû æûëäàðû áèîëîãèÿëûº òàçàðòó æ¾éåñiíi» îéäà¹ûäàé æ½ìûñ iñòåói í¸òèæåñiíäå æåð àñòûíäà¹û ñóëàðäà ì½íàé ¼íiìäåði åä¸óið êåìiäi.

Áiçäi» îáëûñûìûçäà  ñàðºûíäû ñóäû òàçàðòó æ½ìûñòàðû ²ûòàé òåõíîëîãèÿñûìåí æ¾çåãå àñóäà.

Æà»à òåõíîëîãèÿëàð ºàçiðãi êåçäå áàðëûº åëäåðäå º½ðûìäà. µëûáðèòàíèÿ, À²Ø, Æàïîíèÿ, Ãîëëàíäèÿ, Øâåöèÿ ñåêiëäi äàìû¹àí åëäåðäå ºàëäûºòàðäû ¼íäåóäi» àëóàí  ò¾ðëi.

 

 

 

 

 

 

 

2.3.Ластанған суларды тазарту жолдары

Ластанған суларды механикалық, химиялық, биологиялық жолмен тазартады.

Механикалық жолмен тазарту  әдісі- ластанған сулардан әдейі  арналған құралдардың көмегімен  ерімейтін зиянды қосындыларды бөлуге бағытталған. Ол үшін сүзгі, мұнай, май  ұстайтын құралдар т.б. пайдаланылады. Бұл әдіспен ластанған судың 60%, өндірістік қалдық сулардың- 95%-ке  дейнін ерімейтін қосындылардан айыруға болады.

Ластанған суларды химиялық жолмен тазарту әдісі- әр түрлі реагенттерді қосу арқылы құрамын жақмартуға бағытталған. Химиялық әдіспен ластанған сулардағы  ерімейтін зиянды заттарды 95%-ке дейін азайтуға болады.

Ластанған суларды тазартудың биологиялық әдісі биохимиялық  процестің көмегімен жүргізіледі. Биологиялық тазарту табиғи жағдайда бөлініп берілген жер учаскелерінде  жүргізіледі. Бұлар- жер суару участоктері. Биологиялық тазарту әдісін пайдалану үшін биологиялық тоғандар пайдаланылады.

Қазақстанда жоғарыда аталған  су тазарту әдістерінің ішінен тек  қана механикалық әдіс пайдаланылады. Республикада жүздеген су тазарту қондырғылары тұрғызылған. Бұлардың жұмысын үнемі қадағалап отырмаса- олардың тиімділік көрсеткіштері төмен болып қала береді. Ал химиялық және биологиялық тазарту әдістері әлі практикаға енген жоқ.

Әрине суларды тазартудың бұдан басқа да жаңа әдістері алға қарай шығуы мұмкін. Бірақ, қаншама  жетілдірілген әдістер шыққанымен, ластанған суды мүлтіксіз бұрыңғы қалпына келтіру мүмкін емес.

Суларды тиімді пайдалану  және олардың тазалығы сақтауда республикамызда  көптеген жағымды тәжірибелер бар. Әсіресе, көп жылдар бойы суармалы егіншілікпен шұғылданып келе жатқан аудандардың пайдалы істерін пайдалана білген жөн.

Енді еліміздегі су қорын сақтау мен дамытуға қатысты  не тындырылып отыр дегенге келейік. Бұл орайда алдымен, 2002 жылы Үкімет қаулысымен еліміздегі су қоры мен  су шаруашылығы саясатын дамытудың 2010 жылға дейінгі Тұжырымдамасы қабылданғанын, ол бойынша еліміздегі су қорын сақтау мен үнемді пайдалану, сондай-ақ су шаруашылығы саясатының ұзақ, орта және жақын мерзімдерге арналған бірқатар жоспарлары түзілгенін айта кеткен жөн. Осы орайда өткен маусым айының басында Қазақстанның суда жүзетін құстардың негізгі тіршілік көзі саналатын, халықаралық маңыздағы саз-батпақты жайылымдықтар жөніндегі Рамсар конвенциясына қосылуының Үкімет тарапынан заңдастырылуының маңызы зор десек болады. Яғни осы қосылу арқылы енді елдегі жоғарыдағыдай жайылымдықтарға халықаралық деңгейде мән беріліп, фаунасы мен флорасын сақтауға үлкен септігі тиюі тиіс. Дегенмен де, сөз басында айтып кеткендей, жобасы жаңа жасалып жатқан Ұлттық жоспардың директоры және Су қорлары жөніндегі құзырлы комитет төрағасы Әмірхан Кеншімовтің айтуынша, бүгінге дейін Қазақстандағы су қорлары жөнінде жүйелі түрде бағдарлама жасалмапты. Терең зерттеуді қажет ететін бұл күрделі мәселе енді ғана қолға алынып отыр екен. Ендеше, Қазақстанның аграрлы ел екенін, қазірдің өзінде судың ең көп тұтыну үлесінің: 76,5 пайызы ауыл шаруашылығына тиесілі екенін еске тұтсақ, бізге суға қатысты саясатта сақ болмасқа әрі асықпасқа болмайды.

Қорытынды

 

Су байлықтарын сақтау- бүкілхалықаралық іс екенін ұмытпауымыз  керек. Су бірінші қажеттілік және біздің байлығымыз. Халық даналығы- «Су ішетін құдығына түкірме, кейін одан су ішерсің»- дейді. Су байлығынан адам баласына келетін пайда көп, оларды тиімді пайдалану, сақтай білу баршамыздың абыройлы борышымыз.

Осыған орай су және басқа табиғат ресурстарын қорғауға бағытталған бірқатар қарарлар мен қаулылар да баршылық. Солардың ішінде соғы жылдары жарық көрген Каспий теңізін, Еділ, мен Жайық өзендерін, Балтық пен Қара теңізді, Байқал көлін қорғау жөніндегі қаулылардың маңызы ерекше.

Осы курстық жұмыстың мақсаты- судың мұнай және тағы басқа заттармен ластануын зерттеуі.

Бұл жұмыста су қоймаларының негізгі түрлері көрсетілген. Су ресурстары және олардың ластануы топтары.

Төртінші бөлімде ластанған сулар қалай механикалық, химиялық, биологиялық түрлерімен тазартылу жолдары көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. Қ.Ә.Әлімбетов. Табиғатты пайдалану және оны қорғау негіздері. Алматы, Экономика,2000
2. А.Баешов. Экология негіздері. Түркістан, Яссауи университеті, 2000.
3. Ә.С.Бейсенова. Экология. Алматы, «Ғылым» ғылыми баспа орталығы.
4. С.Каженбаев. Табиғат қорғау. Алматы, Ана тілі, 1992ж.
5. Ғ.Сағымбаев. Экология негіздері. Алматы, 1995
6. Aikyn_KZ.htm  
7. www_akimvko_gov_kz
8. www.egemen.kz