Қоршаған орта

Адам денсаулығы және қоршаған орта

Адамның күнделікті тіршілігі  қоршаған орта жағдайларымен тығыз  байланысты. Тірі ағзаларға тән көптеген касиеттер адам ағзасына да тән. Адамның  тынысалуы, тамақтануы, өсуі, дамуы табиғи орта жағдайында өтеді. Сондыктан да адам тіршіліктің құрамды бір бөлігі болып есептеледі. Сонымен бірге адам - өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы саналы тұлға. Адамның өсуіне, дамуына және тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік жағдайлардың ыкпалы зор. Басқа ағзалар белгілі табиғи орта жағдайларында тіршілік етуге бейімделген.

Адам барлық табиғи орта жағдайларында тіршілік ете алады. Өзіне қажетті жағдайларды саналы түрде жасап алуға қабілетті. Жер бетінде өмір сүрген ежелгі адамдар басқа ағзалар сияқты орта жағдайларына тәуелді болды. Қоғамның даму дәрежесіне сәйкес адамның табиғатқа тәуелділігі бірте-бірте бәсеңдей бастады. Адам табиғи мақсатына қарай саналы түрде өзгертті.

Денсаулыққа әсер ететін жағымсыз факторлар

Адамның денcаулығына қоршаған табиғи орта жағдайларының әсері  зор. Адамға дем алатын ауаның, күнделікті пайдаланатын ауыз судың, тағамның таза болуынын маңызы ерекше. Адамның мұкият ойланбай жасаған кейбір іс әрекеттері денсаулығына зиянды. Мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан орта жағдайларының  зиянды өзгерістері адам денсаулығына кері әсер етеді. Әсіресе, бұл жағдай Қазакстанда ерекше байқалуда. Мысалы, Арал теңізінің тартылуы, ядролық сынақтардың жүргізілуі және т. б. атауға болады.

Адам денсаулығына өмір сүру салтын дұрыс ұстануы да әсер етеді. Темекі тарту, ішімдікті пайдалану, дұрыс тамақтанбау және т.б. жағдайлардан адам денсаулығы бұзылады. Кейде еңбек етудің қолайсыздығы, тұрмыстық жағдайлардың нашарлауы денсаулыққа кері әсер етеді. Салауатты өмір сүру салтын дұрыс ұйымдастыра білмеу, медициналык жәрдемнің дұрыс көрсетілмеуі де әсерін тигізеді.

Денсаулыққа жағымды әсер ететін факторлар бірнеше топка  бөлінеді.

1. Бұлшықет қимылдарының белсенділігі. Адамның барлык тіршілік әрекеті түрлі кимыл-козғалыстар жиынтығынан түрады. «Қозғалыс - тіршілік тірегі» деген ұғымда зор мән бар. Қозғалыс белсенділігі жұмыс істеу қабілетін арттырады, түрлі ауруларға қарсы тұруына көмектеседі.

Тынысалу мүшелерінің  жұмысын жақсартып, жүрек бұлшықеттерін  шынықтырады, зат алмасудың қалыпты  жүруін қамтамасыз етеді. Әсіресе спорт  пен дене шынықтыру жаттығулары  қозғалыс белсенділігін арттырады.

2. Еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру. Бұлардың денсаулық үшін маңызы зор. Адам өмірінде еңбек басты орын алады. Еңбек ету арқылы адам өзіне қажетті жағдайларды жасап алады. Шектен тыс еңбек ету ағзаның қажуына әкеп соқтырады. Сондықтан да еңбек ету мен демалысты дұрыс үйлестіре білу қажет. Бұл адам ағзасындағы барлық мүшелердің жұмысын жақсартады. Адамның ұзақ өмір сүруіне де септігін тигізеді.

3. Дұрыс тамақтана білу. Дұрыс тамақтанудың нөтижесінде асқорыту мүшелерінің жұмысы жақсарады. Адамның дұрыс өсіп дамуына, зат алмасу үдерістерінің қалыпты жүруіне жағдай жасайды жөне т. б. Адамның ұзақ өмір сүруінде дұрыс тамақтана білудің рөлі зор. Көбіне көкөніс, жеміс-жидектерді пайдалану, тамақтану ережелерін мұқият сақтау. Майлы етті тағамдарды шектеп пайдалануды естен шығармау қажет. Дұрыс тамақтану адамның дене салмағының біркалыпта болуына жағдай жасайды. Артық салмақ аурудың пайда болуына әсер етеді. «Артык салмақ - аурудың белгісі» деген ұғым соны аңғартады. Адам денсаулығына халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлері де жағымды әсер етеді. Мысалы, ораза ұстау - адам ағзасын қажетсіз заттардан тазартады. Балаларды сундетке отырғызу - терінің таза болуына септігін тигізеді. Намаз оку - тазалықты сақтап, буын қозғалыстарының белсенділігін арттырады. Әрбір адам өз денсаулығына қамқорлық жасап, үнемі көңіл бөліп отыруы тиіс. Ұзақ өмір сүрудің негізгі шарты - денсаулықты сақтау мен нығайту екенін естен шығармауымыз керек.

Адам денсаулығының басты  үш көрсеткіші бар. Олар: біріншіден - адам ағзасының орта жағдайларына бейімделуінің жоғары дәрежеде болуы. Ол ағзадағы барлық мүшелер жүйесінің бірімен-бірінің үйлесімді жұмыс аткаруы аркылы байқалады. Екіншіден - адамның психикалық көңіл күйінің калыпты дамуы арқылы айқындалады, ойлау, есте сактау, зейін, дарындылық және т. б. қабілеттіліктерді қоғамның қажетіне жұмсай білу. Үшіншіден - жеке тұлғаның қоғамдағы өз орнын білуімен, жауапкершілігін сезінумен айқындалады. Бұл адамдардың бірімен-бірінің қарым-қатынасы аркылы білінеді.

Дүниежүзілік денсаулық  ұйымының шешімімен 7 сәуір «Бүкіләлемдік денсаулық сақтау күні» деп белгіленген. Біздің елімізде де адамдардың денсаулығын сақтауға ерекше көңіл бөлінуде. Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы қаулысымен «Салауатты өмір салтын қалыптастырудың Ұлттық орталығы» ұйымдастырылды.

Көшеде тоқтап, құлақ салсаңыз МАЗ және ЗИЛ сияқты автокөліктердің  дарылдаған дауысын және серіппелі  темір есіктердің жабылған дауысын, ауладағы бала-шаға айқайын естисіз. Магнитофондар және теледидарлар, зауыттардағы цех станоктарының және машиналардың гүрсілі құлақ тұндырады. Осының барлығы күнделікті көрініс. 
Уақыт ағымына, ғылым жетістігіне байланысты жаңа дыбыс құралдары жасалып, олардың күші өсті . 
Ғылым және техника табыстарымен, қарқынымен урбанизациямен бірге шудың деңгейі де тоқтаусыз өсті. 
Шу – үлкен санды қарапайым типті әртүрлі биіктер мен күштерден тұратын дұрыс емес, қалыпты емес дыбыстардың жиынтығы. 
Шу — өркениетті заманымыздың өзіне тән өндірісінің шығыны, күн өткен сайын біздің өмірімізге кеңірек басып кіреді. 
Зерттеу мақсаты : адам ағзасына шудың әсерінің қасиетін анықтау . Осы зерттеу мақсатына сәйкес келесі міндеттерді ұсынамын: 
1) Шудың қайнар көздерін анықтау ; 
2) Адам ағзасындағы шудың әсерін зерттеу ; 
3) Адам ағзасындағы транспорттық шудың әсерін зерттеу ; 
4) Халық денсаулығына қалалық көшедегі шудың ықпал жасауына талдау жүргізу. 
5) Шумен күрес негізгі іс-шараларын ұйымдастыру. 
Адамның қоршаған ортаға әсері ғылыми — техникалық алға басудың салдары. Ғасыр басынан дүниежүзілік өндірістік өнеркәсіптер 16 есе өсті, ол ғасыр аяғына қарай 1,5-3 есеге дейін өседі, бұл бұған дейінгі адамзат тарихындағы пайдаланылған шикізат шамасынан асады. 
Шу мәселесі қазігі заманда төтенше де маңызды мағынаға ие болды. Ұзақ уақыт шу өркениеттің шарасыз жауыздығымен, техниканың қарқынды дамуының, автоматтандырудың, механикаландырудың, көлік өсу шегінің, техникалық алға басудың қосымша өнімі деп есептелді. 
Шу — уақытша күрделі құрылымды және ағзаға ерекше әсер ететін қасиеттерімен акустикалық үйлесімсіз дыбыс. 
Табиғатта шу пайда болу әдістеріне байланысты танылады: 
1) қатты денелердің дірілдеуінен пайда болатын механикалық шу . Дірілдеуден пайда болған шу лайықты шарттары бар жағдайларда дыбыс болып сәулелеле шашырайды, сондықтан көп жағдайда шудың өзі естілмейді. Механикалық шу машиналармен және механизмдердің жұмыс істеуінен пайда болады. 
2) Аэро немесе гидродинамикалық шу — газ қозғалысынан, бу немесе сұйықтықтың қысымының әсерінің нәтижесінде пайда болады. 
3) Термиялық шу — газдардың тығыздыққа байланысты жанған кезінде пайда болады. 
4) Кавитациялық шу — акустикалық кавитация кезінде дыбыс импульсының нәтижесінде туатын тамшылар мен қуыстардың және сұйықтықтың жарылунан пайда болады. 
Шу тұрғын үйлерде сырттан кіретін шудан және ішкі шудан, санитарлық — техникалық, инженерлік — технологиялық құралдарда, тұрмыс құралдарында,музыкалық аспаптарда ойнағанда, адамдардың жылжуынан және жиһазды жылжытудан, әңгімелескенде, балалардың айқайларынан құралады. 
Қаладағы шу » симфониясы » көптеген факторлардан түзіледі : темір жолдардың гүрсілінен және ұшақтардың гуілінен , құрылыс техникасының гүрілінен, зауыт цехтарының шуынан және тіпті тұрмыстық құралдарының шуынан — бір сөзбен айтқанда адамды қоршайтын барлық заттан тарайды. 
Шудың ең қуатты аккордтары автокөлік қозғалысының дыбысы, оған жалпы фонда шудың 80% береді. 
Қала тұрғындарын, әсіресе ірі қалаларда қалалық көліктердің шуы қатты алаңдатады: трамвайлар, автомобильдер, автобустар, мотоциклдер, мотороллерлер. Көп мөлшердегі шу, әсіресе, дизельді және жүк таситын машиналардан шығады. 
Қалалық көлік саны толассыз өседі және өсуде . Таза техникалық проблемалардың шешімі туралы тек қана айтып кана қоймай, қазіргі заманға сай гүрсілі аз автомобильдерді таңдау қажетті деп санауымыз керек. 
Соңғы он жылдықта шудың зиянды ықпалы жұмыс істеушілерге, дәл осылай халықтың басқа топтарына әсері өсті. Бұның себебі, техникалық алға басуындағы өндіріс процестерінің механикалануы, көліктің қуаттылығының артуында. 
Тербелмелі қозғалыс көздерінің дыбыстық энергиясы қоршаған ортаға үзіліссіз түсуі мүмкін, мысалы , тоқыма станок жұмысы кезінде немесе оқтын-оқтын импульстер түрінде, пневматикалық аспапты қолданған жағдайда орын алады. Осыған байланысты шудың тұрақты және импульстік түрлерін ажыратады. Ағза үшін импульстік шу қауіпті. 
Шудың адам ағзасына тигізетін әсері өзге өндірістік факторлармен үйлеседі: қанағатсыз микроклимат, улы заттар, ультродыбыстар, әсіресе, вибрациямен үйлесіп отырып шудың зиянды әсері: есту қабілетінің нашарлауына,жүйке жүйесіне, жүрек тамыр жүйесіне және т.б. жүйелерге кері әсер етеді.Бұл еңбек өнімділігінің төмендеуіне, өндірістік ақауларға алып келеді. 
Шу – үлкен қалардың халқына кері әсер ететін негізгі факторлардың бірі.Шудың тұрақты әсері ашушаңдылықты жоғарылатады, шығармашылық әрекетті, еңбек өнімділігін және халықтың тынығу тиімділігін төмендетеді.Бүгінгі күнгі зерттеулер бойынша шудың жоғарғы қысымы көптеген аурулардың – жүрек тамыр, асқазан жүйке жүйесі ауруларын қоздырушы болып табылады.

Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің  халқына Жолдауында 2030 жылға дейін  экономикалық-әлеуметтік биіктерге  көтерілу үшін рухани байлықтың, денсаулықтың қажеттігі атап көрсетілгені мәлім. Менің мамандығым дәрігер болғандықтан, Жолдаудағы «Қазақстан азаматтарының  денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты»  бағдарламасы айрықша әсер етті. Шынында  да, қазақ «Тазалық — саулық негізі, саулық — байлық негізі» деп бекер  айтпаса керек. Гүлденген экономиканы  дені сау, саналы азаматтар жасайды. Сондықтан Жолдаудағы салауатты  өмір салтын қалыптастыру, оны насихаттау шараларын белсендірек жүргізгеніміз  абзал. Әсіресе жас ұрпақтың бойына тазалық пен сергектікті орнықтыру  — біздің міндетіміз. Жасыратыны жоқ, бүгінде медицина саласы көптеген қиындықтарды басынан өткеруде. Нарық қыспағының, экономикалық қолайсыздықтардың қолбайлау  болып отырғаны да анық. Міне, осындай  жағдайда Елбасымыздың «Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту жөніндегі бірінші кезектегі  шаралар туралы» Жарлығы (1998 ж. 18 мамыр) дәрігерлер қауымының зор  ықыласын тудырды. Елбасының дәрігерлік-санитарлық көмек сапасын жақсартуға, қоршаған ортаны таза ұстауға, бала мен ананың денсаулығын сақтауға, тіпті халықты  ауыз сумен жабдықтауға дейін  қамтыған бұл Жарлығын Қазақстан  халқына деген жанашырлықтың  айқын көрінісі деп түсінген жөн. Осы күнге дейін, шынын айтқанда, адам өлімінің көбеюіне, сәбилердің шетінеуіне, халық денсаулығының төмендеуіне  тек медицина қызметкерлерін ғана жауапты  санап келсек, енді, міне, мұндай келеңсіздіктердің  болуына әсер ететін түрлі себеп-салдарларға  көңіл бөлініп, оған тосқауыл қоюдың жолдары белгіленіп отыр. Денсаулықтың қадірін, әдетте, адам ауырғанда ғана білетіні өкінішті-ақ. Денсаулықтың мықты  болуы адамның өзіне де байланысты. Дегенмен оған қоршаған ортаның, жұтқан ауаның, ішкен-жеген тамақтың, судың  құрамының лас болуы да айтарлықтай  ықпал етеді. Дүниежүзілік денсаулық  сақтау ұйымының мәліметіне жүгінетін  болсақ, адам денсаулығының 40 проценті экологияға, 40 проценті өзінің өмір сүру дағдысына байланысты болса, 18-20 проценті ғана дәрігерлік-медициналық көмекке  тәуелді екен. Сондықтан Президентіміздің Жолдауында көрсетілгеніндей, экономикалық ілгерілеу біздің азаматтарымыздың игілігіне өздігінен кепілдік бере алмайды. Адамдардың өз денсаулығын  дұрыс күтпеуінің және қоршаған ортаның  ластануы салдарынан науқастар саны жылдан-жылға өсіп отырғаны да рас. Бұған ресми деректерге («Казахстан. Отчет по человеческому развитию 1995″. Программа ООН Алматы, 1995, 31-35 с, 42-44 с.) жүгініп көз жеткізу қиын емес. Ауруханаларда өлген адам саны 1984 -1991 жылдар аралығында әрбір 10000 аурудан 50 болса, ал 1991-1994 жылдары 410-ға өскен. Қатерлі ісіктермен ауыратын адамдардың саны 1970 жылғы деңгейден 1993 жылы 22 процентке көтерілген. Өкпе құрт (туберкулез) ауруы соңғы жылдары үдеген. Әсіресе жас босанған әйелдер арасында 3-5 есеге өскен. Әйелдердің жалпы денсаулық көрсеткіші орта есеппен 30 процент, әрбір екіншісі қанның аздығымен (анемиямен), әрбір алтыншысы бүйрек ауруымен ауырады. Жылына 200 келіншек босану үстінде жан тапсырған. 1993 жылы Алматы қаласы бойынша босанған әйелдер санын 100 процент десек, бала түсіру (аборт) 104 процентке жеткен. Бала түсіруден жылына 40 келіншек өлген. Балалар ауруының жалпы саны 5 миллионнан асьш кеткен. Әрбір 100 бала 95 түрлі ауру түрлерімен ауыруда. Ал 1993 жылы туған әр 1000 баланың 28-і шетінеген. Қазақстанда мерез ауруы 1990 жылмен салыстырғанда 77 есе өскен. Бекер обалы не керек, кезінде кеңестік жүйеде медицина саласы, әсіресе профилактикалық шаралар түрғысынан қарағанда, дүние жүзінде ең таңдаулылардың қатарында болатын. Осыдан тура жиырма жыл бұрын Алматыда Дүниежүзілік денсаулық сақтау үйымы өткізген конференцияға қатысқан белгілі ғалым-мамандар Қазақстандағы медицина саласының озықтығын атап айтқан да еді. Амал қанша, бүгінде ол деңгейімізді төмендетіп алғанымыз ешкімге де жаңалық емес. Денсаулықтың мықты болуы көбіне адамның өзіне байланысты. Қаншама адам зардап шегіп, әр түрлі ауруға шалдығып жүр десеңізші! Ол бейшаралар қазіргі кезде жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтардай қаптап кеткен емші-экстрасенстарге алданып, ауыруларын әбден асқындырып алып, емханалар мен дәрігерлердің бірінен екіншісіне жүгіріп, әуре-сарсаңға түсуде. Өз денсаулығын өздері бүзып жүрген осындай адамдарды көргенде, шарасыз жағдайларына жүрегініз сыздап, қапаланып қаласыз. «Денсаулық — зор байлық» дейді дана хал-қымыз. Тек ойлап қарасаныз, денсаулық -адам баласына 
табиғат сыйлаған ең басты байлық. Сау кезімізде сол теңдесі жоқ табиғат сыйының бағасы мен қадірін білмейтінімз өкінішті-ақ! Мордва халқының: «Денсаулықтың шайқап алсаң кесесін, енді қайтып толтыра алмассың есесін» деген мақалы бар екен. Сол айтылғандай, денсаулықты оп-оңай жоғалтып алуға болады, оны қайта қалпына келтіріп түзету өте қиын. Себебі адам организмінің қалыптасқан қызметі бұзылған соң, тез арада жөнделе салуы мүмкін емес. Ол үшін әуелі диагнозын дүрыс қойып, сонан соң сабыр сақтап, тағаттылық танытып, байыппен емделу қажет. Еш уақытта тозған машинаның бөлшектері сияқты адам организмінің бір ғана мүшесі ауруға шалдықпайды. Оның машинадан айырмашылығы — барлық мүшелерінің бір-бірімен тығыз байланыста болып, жоғарғы нерв жүйесі арқылы, адам миынын тікелей басшылығымен жүйелі жүмыс атқаратындығында. Адамның ішкі агзаларының жүйелі жүмысын қалып-тастырып, іске асыратын — оның миы мен нерв жүйелері болса, организмнің «жанармайы» -тыныс ағзалары арқылы қанға сіңетін және қанның қызыл түйіршіктері (эритроциттер) арқылы организмге тарайтын оттегі мен қоректік заттар: белок, май және көмірсулар (углеводтар). Ал гормондар мен витаминдер адам организмінде үздіксіз жүріп отыратын зат алмасу процесінің «катализаторы» болып саналады. Сонымен қатар адам организмінде керексіз немесе пайдасыз бірде-бір «бөлшек» жоқ екені де дәлелденіп отыр. Өкінішке орай, көптеген адамдар әрқилы «білгіштердің» ақыл-кеңесімен өздерінше түрлі ем-домын жасап, керексіз дәрі-дәрмектер ішіп, қашан төсек тартып қалғанша жүре береді. «Осы неліктен сырқатқа душар болдым?» деген сүрақ олардың ойына да кіріп шықпайды. Ал, егер, ой елегіне салып көрсек, бүл сүрақтардың жауабын табу оңай. Қай уақытта ұйықтайсыз? Қалай және немен тамақтанасыз? Жаяу көп жүресіз бе? Жұмыстан бос уақытыңызда қалай дем аласыз? Миыңыз шаршағанда, түнде ұйықтай алмағанда нендей шаралар қолданасыз? Арақ-шараппен және темекімен «достығыңыз» қандай? Осыларды ой елегінен өткізгенде ғана не себепті дертке ұшырағандығыңызды түсінесіз. Денсаулықты сақтаудың бірден-бір дұрыс жолы — зиянды, жат қылықтарға (арақ ішу, темекі тарту, т.б.) үйренбей, салауатты өмір сүру, аурудың айықпас сырқатқа айналуына жол бермеу немесе алдын ала сақтандыру шараларын қолдану болып табылады. Медицинаның түпкі мақсаты да осы. Ауырып ем іздегенше, ауырмаудың жолын іздеген әлдеқайда тиімдірек. Ғылыми-техникалық даму қоршаған ортаны ғана емес, сонымен бірге адамның өмір сүру жағдайын да өзгертеді. Яғни, олардың жаңа жағдайға бейімделу қажеттілігі де артты. Дегенмен адам организмінің қоршаған ортаның зиянды әсерлерімен күресу шамасы әбден таусылғанда ғана барып, гипертония (қан қысымының артуы), жүрек инфаркты, невроз, вегетодистония, рак, қант диабеті және семіздік сияқты аурулардың пайда болатынын зерттеулер көрсетіп отыр. Адамдардың көпшілігі өз организмінің кез келген ауруға қарсы күресетін табиғи күші бар екенін ескере бермейді. Әрбір адам аурудың алдын алып немесе ауруды асқын-дырмай тұрып, табиғи күштерді толықтырып, шынықтырып, дер кезінде ауруға қарсы жүмылдыра білгені жөн. Өз организміне билік жүргізіп үйрену — кез келген аурудың алдын алудың бірден-бір кілті. Әрине, оған жас кезіңнен әрекет жасауың керек. Бүл тәсілді медицина тілінде — адамның өзін-өзі шынықтыру немесе тәрбиелеу тәсілі («аутогенная тренировка») деп атайды. Ол туралы орыс тілінде соңғы жылдары бірнеше кітаптар басылып шықты. Бірақ, өкінішке қарай, көп адам күнделікті тіршілікте өз организмінің осы қасиеттерін сақтап, дамыту орнына, керісінше, оған өзі қиянат жасайды. Тіпті кейбіреулері оны өздері бүлдіріп, организмнің бейімделген жұмысын берекетсіздендіреді. «Егер әр адам ақылға салып, табиғаттың өзіне сыйлаған мүмкіндіктерін орынды пайдаланып, гигиеналық тәртіпті бұзбай жүрсе, денсаулығына зиян келтірмей ұзақ өмір сүрген болар еді… Сол себепті адамзатты гигиеналық режимдерді аса бұзбай, дұрыс өмір сүруге баулып, сондай өмірдің қажеттілігіне көздерін жеткізу керек», -дейді белгілі ғалым, жүрек хирургиясының әйгілі маманы, академик Н.М.Амосов. Салауатты өмір сүрудің, тазалықты сақтаудың белгілі ережелерін білмейтін жан кемде-кем. Тіпті ол мектеп бағдарламасына да енгізілген. Бірақ оған көпшілігіміз күнделікті өмірде аса мән бермейміз. Неге? Оның басты себебі, өз бойымызда қалыптасып қалған жалқаулық пен тоғышарлықты жеңетін күш-жігердің әлсіздігі. Әрине, күнде таңертең 30-40 минуттай ертерек тұрып, шама келгенше жүгіріп-секіріп, әр түрлі қимыл-әрекеттік жаттығулар жасауға, соңынан салқын сумен ша 
йынып, шынығуға болады ғой. Көпшілігіміз жас кезімізде бүл мәселеге көңіл бөлмей, есейген соң жалқаулықтың құрсауынан тағы босай алмай, жасымызға жетпей қартайып, әр түрлі созылмалы ауруларға шалдығып, қайғы-қасірет пен өлім қорқынышынан қалтырап күн өткіземіз. Әрине, уақытысында емделмей, созылмалы болған сырқаттан айыға қою да оңай емес. Соның үшін де, тағы қайталап айтамыз, ауырып ем іздегенше, сау кезінде салауатты өмір сүріп, ауырмаудың жолын іздеген анағүрдым тиімдірек. Енді сол ауырмаудың жолдарына тоқтала кетейік. Қазір аурулар жайында әр түрлі кітаптар көп. Әсіресе кез келген кеселге «өз зәріңді іш» деп, ақыл айтқыштар көбейіп кетті және соны оңды-солды ішіп жүргендерді де білеміз. Дәрігер ретінде менің айтарым: «адамның кіші дәретін тектен-тек «зәр» демегенін ескерген абзал, онда әр түрлі улы заттардың болатынын ұмытпаған жөн. Менің дәрігер ретінде бір байқағаным, әсіресе біздің халықтың, денсаулық жөніндегі сауаты шамалы. Сол себепті де кез келген ақыл-кеңеске сенгіш және содан өзі кейін зардап шегіп жүреді. Осыны ескеріп, жоғары оқу орындарында, бірінші курс студенттеріне, жоспарға енгізіп, «Денсаулық тағылымы» деген сабақ жүргізсе жақсы болар еді. Ол сабақта жастарға, теледидардан көріп жүрген «911″-дегі сияқты, денсаулық жайында сабақ беріп, өмірге қауіпті кезде қандай жедел медициналық көмек көрсету керек екенін үйретуге болады. Рас, бізде аурулар туралы кітаптар баршылық, бірақ денсаулық және салауатты өмір туралы кітап жоқ. Бар кітаптар: дене шынықтыру, диета, аутотренинг (өзін-өзі жаттықтыру), иогтар туралы ақыл-кеңестер береді. Әрине, бұлар аздық етеді. Қазір жасы сексеннен асқан, әйгілі кардиохирург, академик Н.М.Амосов өзінің «Раздумья о здоровье» деген кітабында денсаулық жайында мынадай тоғыз қағида ұсынады. 1 Аурулардың болуына көбінесе табиғат та, қоғам да кінәлі емес, тек адамның өзі ғана кінәлі. Көбінесе ол жалқаулықтан, қомағайлықтан, ал кейде өзінің қисынсыз қылықтарынан ауырады. 2. Медицинаға сене бермеңіздер. Ол көптеген ауруларды жаман емдемейді, бірақ адамды сауықтырып та жібермейді. Әзірше ол тіпті адамды сау болуға да үйрете алмайды. Онын үстіне„дәрігерлердің қармағына түсіп қалудан сақ болыңыз! Кейде олар адамның әлсіздігі мен өз ғылымының қуат-күшін көтермелей, әсірелеуге бейім келеді және адамдарға жоқ ауруды таңып, өтеуге мүмкіндік жоқ вексельдер (міндеттемелер) береді. 3. Дені сау болуы үшін адамның өз басы ұдайы және айтарлықтай күш жұмсау керек. Бұларды ештеңемен алмастыруға болмайды. Бақытына қарай, адамның жетілгендігі сонша, ол денсаулығын әрқашан дерлік қалпына келтіре алады. Бірақ қартаю мен аурудың ұлғаюы дәрежесіне қарай, қажетті күш жұмсауда арта түседі. 4. Күш жұмсау мөлшері, негізінен, ынталандыру арқылы анықталады, ынталандырулар — мақсаттың маңыздылығымен, уақытпен және оған жету мүмкіндігімен анықталады! Әрине, ол әрбір адамның мінезіне де байланысты. Өкінішке қарай, адамның сырқаты асқынып, өлім жақындағанда ғана денсаулық, аса маңызды мақсат ретінде, адамның көз алдына келеді. Алайда әлсіз, баянсыз адамды өлім де ұзақ уақыт үрейлендіре алмайды. 5. Денсаулық мықты болу үшін адамға мынадай төрт шартты бүлжытпай орындау қажет: дене еңбегі, тамақ ішуді, уақытты дұрыс пайдалану, шынығу және демала білу. Оның бесінші шарты — бақытты өмір сүру! Өкініштісі, алғашқы шарттарсыз бақыт та денсаулықты баянды ете алмайды. Егер өмірде бақыт болмаса, алғашқы төрт шартты орындауға да құштарлық шамалы болады. Әттеген-айы осы. 6. Табиғат ана мейірбан ғой: қимыл-әрекет жасап, біраз алқынып, терлеп-тепшіп, қан тамырыңыз екі есе қатты соғатындай етіп, күніне 20-30 минуттан дене шынықтырумен айналыссаңыз жетіп жатыр.Егер осы уақытты екі есе көбейтсеңіз тіпті жақсы. 7. Адам өзін тамақ ішуде шектеуі керек. Салмағыңызды бір қалыпты сақтаңыз, ол орта есеппен бойыңыздың ұзындығынан 100 сантиметрді алып тастағандағы санға тең болғаны тиімді. 8. Өзін-өзі босаңсыта білу де — ғылым, бірақ оған қосымша, мінез-құлықтың да тәуір (салмақты) болғаны дүрыс. Егер солай болса, қандай жақсы десеңізші! 9. Бақытты өмір туралы. Денсаулық отбасында да, жұмыста да бақытты болуға өз үлесін қосады, бірақ оны белгілей алмайды. Бір нәрсе ақиқат: ол — кез келген аурудың адамды бақытсыз ететендігі. Сонымен, денсаулық үшін күресу керек пе, жоқ па? Ойланыңыздаршы?!! 
Имандылықтың денсаулыққа әсері 
Денсаулық — зор байлық. Денсаулық адам өмірінің негізі, тірегі. Денсаулығы нашар адам қоғамға да, отбасына да жайсыз екені белгілі. Денсаулық берген мүмкіндікте ғана адам өз мақсатын жүзеге асыра алады. Дегенмен, әрбір адам өмірінде әдеттегі тіршілікпен өз денсаулығына атүсті қарап, профилактикалық тексеруді кейінге қалдырып, күнделікті маңызды мәселелермен айналысу орын алады. Осы тұрғыда Құран аяттарының денсаулыққа тигізер әсері ерекше. Белгілі бір аяттарды күніне екі мезгіл тыңдаудан адамның көңіл күйі жоғарылайды, есте сақтау кабілеті артып, жаңадан басталып келе жатқан ауруларға қарсы тұру иммунитеті күшейеді. Аяттардың тағы бір маңызы — жүйке жүйесін тыныштандыру арқылы қоршаған адамдармен араласуда тепе-тендік күйге, ал табиғатпен үнемі және екі жаққа тиімді қатынасқа көше бастайды.Туа біткен, тұқым қуалаған және т.с.с. санаулы ауруларды айтпағанда, адам ағзалары оның сезініп, ұғынған ұстанымдарының нәтижесі немесе оның өмір алқабының жемісі іспетті. Ауруға әкелетін басты шарттардың бірі жұмыс орнында немесе отбасында қалыптасатын психологиялық дискомфорт. Бұл шарт адамның денсаулығына деген тиянақтылығын төмендетіп,ауруға бейімділігін арттырады. Осындай көңіл күйдегі адамның жұқпалы ауруларға қарсы тұру иммунитеті азайып, кеселге ұшырауы мүмкін. Қасиетті кітапты басшылыққа алған адам өзінің өмірлік ұстанымдарымен, салиқалы, сындарлы мінезімен жұмыс орнындағы, отбасындағы келеңсіз жағдайлардың алдын алу немесе одан шығу жолдарын терең меңгереді, орны толмас өкінішке әкелетін жайттардан алыс болып, жан-жағына мейірімділік таратады.Қоршаған ортаның денсаулыққа әсері бірер сағатқа созылған шаршампаздық симптомдарынан басталып, катерлі ауруға дейін әкеліп соғуы мүмкін. Ал қасиетті кітап сүрелері қоршаған ортада адамның қонақ екенін санаға сіңіру арқылы ортамен байланысты қалыптастырып, қоршаған ортаның тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.Күн сәулесі, қар мен жауын, жел, т.б. қоршаған ортаның тікелей әсерінен қорғайтын бірден-бір тәсіл киген киімнің табиғи құбылыстарға сәйкестігі. Жалпы қай дінде болмасын, әйел адамдардың киім үлгісі ұқсас. Өзінің алдындағы діндерді жоққа шығармайтын халқымыздың діні әйел адам организміндегі ерекшеліктерді есепке ала отырып, оны барлық табиғи құбылыста қорғайтын киім үлгісін негіздеді. Әйел затының терісіне сырт көзге ақпарат түсетіні ғылыми делелденген факт. Үйлесімді тамақтану тұрғысында қасиетті кітапта тағамды шүкіршілікпен қабылдау ғибрат етіледі. Ризашылықпен зарядталған тағамның құрамы адам ағзаларын да ризашылыққа бөлейтіні белгілі. Ал, үнемі басыңқы кеңілде қабылданған тағам ауру әкелетіні және тою сезімін топастандырып, тамақтың дәмін жоятыны белгілі. Ислам дінінде қарынды толтыра тамақ жеуден сақтандыру орын алған. Сенімдегілер үшін қарынның үштен бір бөлігі ғана тамакқа, бір бөлігі су, қалғаны ауаға арналған. Бұл тағамның қорытылуын жеңілдетіп, тоя тамақтанудан пайда болатын жалқаулықтан сақтандырады. Көп тамақтану денені салбыратып, тез картаюға, тамақ қалдықтарынан ағзалардың тазаруын қиындатып, көптеген ауруларға әкелетіні белгілі. Мұны кешкі мерзімде сыралатып, темекі түтінімен өмірін қысқартумен айналысатын жастар есте ұстауы тиіс.Көп ұйықтау адамның санасын бұлыңғырлап, ағзаның әлсізденуіне, сол арқылы ауруға ұшырауына әкеледі. Сонымен қатар, көп ұйықтаудан денені делсалдық билеп, адам жаман ойларға беріледі. Жүйкенің жұқарып, жүйке ауруларына әкелуіне аз ұйықтаумен қатар, жоғарыда айтып кеткен шүкірліктің болмауы, көрсеқызарлық пен астамшылық та себеп болады. Іштен жегідей жеген құрттай бұл мінездер адамды ауру етіп тынады. Қасиетті дініміз мұндай себептердің алдын алатын ұждан тербиелейді.Нөпсіқұмарлықтың салдарынан қоғамның калыптасқан негізі жойылып, ақ пен қараның арасы араласып кетеді. Нәпсіқұмарлықтың адам денсаулығына әсерінен отбасы ажырасып, ер адамдар жалғыздыққа, әйелдер салқындыққа ұшырауы мүмкін. Қоғамдағы теңсіздікті, әділетсіздікті туындататын басты себепкер нәпсіқұмарлық пен зиянды әдеттерге үйірсектеуді сенімсіз тізгіндеу өте қиын.