Әлеуметтік нормалар жүйесіндегі құқықтың алатын орны мен рөлі

     Техникалық  нормалардың арасында құқықтық  актілермен бекітілетін,осының арқасында  заңды күшке ие болатын нормаларда  бар.Оларды техникалық құқық деп атауға болады.Бұл материалдық,

өндірістік және басқару  сферасында(өрт қауіпсіздігінде ,құрылыс  жұмыстарында  болатын ережелер,қаруды пайдалануда )болатын ережелер. Кейде оны әлеуметтік норманың негізі депте атайды.Мұндай нормалар өздерінің ұйымдастырушылық-техникалық маңызын жоймай құқықтық норманың сапалы белгілерін алады.Олар мемлекетпен шығарылады,оның еркіндігін білдіреді,мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етіледі,арнайы нормативтік актілермен бекітіледі,реттеледі.Өздерінің реттеуші қызметін басқа құқық нормаларымен бірлесе отырып жүзеге асырады. Әсіресе, бланкеттік нормамен тығыз байланысты.Басқа тұрмыстық  салада болатын техникалық нормалар құқық пен байланысты емес  және бұзған жағдайда жауаптылыққа тартылмайды.(мысалы;әртүрлі тұрмыстық заттармен  теледидармен,тоңазтқышпен,могнитафонмен жұмыс жасағанда немесе дәрі ішу ережесі)[13]

     Экологиялық жағдайларды және теңдікті бұзған кезде жауаптылық шаралары қолданылады.Табиғи балансқа жасанды араласу,эволюциялық өсу адам өміріне  өте қауіпті.Ғылыми техникалық прогресс кезеңінде техникалық нормалардың рөлі арта түсуде.Бұл нормаларды сақтау,сақтамаудың нәтижесі адам денсаулығы мен тағдырына зор әсерін тигізеді. Осындай ережелерді сақтамау салдарынан  әртүрлі апаттар,авариялар,басқада жағдайлар болуы мүмкін. Жай ғана бір қателік,немқұрйлылық,техникалық құралдарды дұрыс пайдаланбау орны толмас өкінішке әкеледі.Бұл азаматтық саладада,әскери саладада болады. Техника күрделенген сайын оны басқаруда күрделене түспек.

    Енді адамадардың  жануарларға:жабайы,үй жануарларына,жалпы  жануарлар әлеміне деген қарым-қатынасын  реттейтін нормаларға тоқталып  кетейік.Бұл нормалардың көбі сәйкесінше актілерде бекітілген. Мысалы; итті,жылқыны ұстау ережелерінде ,аңға шығуға рұқсат ету және  етпеу,асырау жағдайындағы санитарлық ережелерінде көрініс табады.Бұл ережелер сақталмаған кезде жауаптылық белгіленген.Бұл нормаларды қалай бөлуге болады?   Техникалық сиқтыма ?Бірақ бұл жерде техника туралы сөз болып отырған жоқ қой  Әлеуметтік сиқтыма ? Алайда жануарлар мен адамдар арасындағы қарым-қатынас қоғамдық маңызға ие болсада, әлеуметтік емес. Мүмкін оларды типі бойынша,табиғи – құқықтық норма деген жөн шығар.

   Жоғарыда айтылғандай,әлеуметтік  нормалар адамдардың іс-әрекетінің  ережелерін және олардың қарым-қатынастарын  реттейтін кеңінен таралған құрал  болып табылады.Олар қоғамдық  өмірді қатерден қорғап,қажетті  бағытқа бағыттайды.Әрине әлеуметтік нормалар құрамына құқықтық нормалар да кіреді.

   Әлеуметтік норма  – бұл адамдарға қажетті және  қажетті емес шекараны көрсететін  объективті маңызды ереже.Әлеуметтік  норма қоғамдық дамуда әртүрлі  заңдылықта көрініс табады. Тарих   дамуындағы объективтік заңдар норма болып табылмайды. Мұның соңғылары өмірге адамдар қоғамымен,әлеуметтік тәжірибе арқылы келеді.Біреулері уақыты келгенде жойылады,басқалары пайда болып,өзгереді.үшіншілері белгілі топ немесе билік деп аталады.Басқаша айтқанда әлеуметтік норманың пайда болуы,қалыптасуы субъективті фактор болып табылады.Олар адамдармен жасалады және объективті қажеттілік деп түсіндіріледі.Мысалы:құқықтық норманың пайда болуы туралы Энгельс былай деді: Қоғамның алғашқы даму кезеңінде күн сайын қайталанатын өнеркәсіп актісі,азық-түлікті бөлу немесе айырбастау ,өнеркәсіп, туралы жалпы ережелерге әрбір жеке тұлғаның бағыну қажеттілігі туындайды. Бұл ереже ең алдымен салт-дәстүрде көрініс табады.Содан соң заң болып қалыптасады.[13]

   Құқық басқа  нормативтік жүйелерден кейін және солардың негізінде қалыптасады. Ол экономикалық ,басқада қатынастарды қатаң және мақсатты бағытта реттей бастады.Бұрынғы қоғамдық билік пен қатар ерекше бір аппаратқа сүйенетін,белгіленген заңдарға бағынбаған кезде мәжбүрлеу  шараларын қолданатын көпшілік билік пайда  болды.Әлеуметтік нормалардың пайда болуы  қарым-қатынастың  әлеуметтену ппроцесімен,адамадардың ерекше табиғи-биологиялық  және қоғамдық тұлға ретінде танылуымен байланысты болды. «Норма», «ереже» ұғымдары тең және  ауыспалы мағынада қолданылды.Әдетте олар әдебиеттерде,анықтамалық баспаларда  бірінен соң бірі анықталады: норма-бұл ереже, ереже-бұл норма. Алайда мұқият зерделеп қараса, «норма» ұғымына қарағанда, «ереже» өте тар термин.Соған байланысты  бір-бірімен сәйкес келе бермейді.Құқықтық нормалар өзінің құрылымы жағынан өте күрделі.Мұнда ереже тек оның диспозициясында ғана көрініс табады.Ал,нормалардың көбі маңызды өте бай келеді.[14]

     Әлеуметтік норма- жай ерікті іс-әрекеттің абслютті ережесі емес.Ол сонымен қатар  өмірде ,тәжірибеде дәлелденген нағыз іс-әрекеттерді білдіреді. Бұл жағдайда нағыз іс-әрекеттер ереже болып қалыптасады.

     Норма-бұл  белгілі бір нәтижеге,мақсатқа  бағытталған қоғамдық пайдалы  іс-әрекеттің өлшемі.Әлеуметтік  норма кез-келген нәрсені емес,кеңінен таралған қарым-қатынастарды реттейді. Кездейсоқ байланыстар,әрекеттер нормада көрініс таппайды. «Норма» үнемі сыртқы және ішкі қарым-қатынастарды реттеуге бағыталған.

      Әлеуметтік нормалардың  мәнін ғылыми жолмен түсіну үшін,ең алдымен,

оларды қоғамның тарихи дамуының жемісі деп ұғыну керек.Марксизм ілімі адамдардың  іс-әрекеті  мен әлеуметтік нормалардың арасындағы байланыстың өте күрделі  диалектикалық сырын ашып, қоғам дамуының негізі  экономикалық  өмірге тәуелді екендігін ғылыми дәйектілікпен  дәлелдеп берді. Әр түрлі қоғамдық экономикалық формациялардың өздеріне тән әреуметтік нормалары қалыптасады да,олардың құрамы мен элнменттерінің арақатынастарында ерекшеліктер болады.Бір  қоғамдық-экономикалық  формацияның қалыптасуына сәйкес әлеуметтік нормалардың  кейбір  компоненттерінің өзгеріп отыруына қарамастан,тарих сахнасына шыққан жаңа ұрпақтар оны дайын күйінде қабылдап,болашақ іс-әрекетінің қажетті құралы ретінде пайдаланады. Әрбір қоғамдағы әлеуметтік әртүрлі саланы қамтып