Государственный банк

Б 21  1.татар теле фразеологиясе һәм фразеологизмнарның төрләре.

Фразеол. дип бер мәгънәгә ия булган, тотрыклы, катып калган сүзтезмәгә әйтәләр.Г.Әхмәтов фразеол-ны фразеологик әйтелмәләргә, фраз-к тезмәләргә һәм фраз-к берәмлекләргә аерып карый.Фраз-к. әйтелмә телдә әзер килеш сакланган хәлдә сөйләмгә урнаштырыла ала. Семантик яктан бөтен була, ягүни бер төшенчәгә кайтып кала. Фраз-к әйтелмә-гә грамматик таркалмаулык хас, ягүни аларны таркатып, араларына сүзләр кыстырып булмый. Аларга сурәтлелек хас(авызын чөйгә элгән). Кешенең эмоөиясен чагылдыра, бер телдән икенчесенә сүзгә сүз күчерелми. Фразеол. тезмәләр мәгүнә ягыннан бүленмиләр(бер-бер артлы, тын кысылу). Фраз.тезмәнең компонентлары лексик-семантик мөстәкыйлҗлекне саклыйлар. Гомуми һәм обстракт характерда булмыйлар.алар конкрет әйбернең төшенчәсен чагылдыра, конкрет характерда булалар. Мәгүнә ягыннан бүленмәгәнгә, фраз.әйтелмәнең бер тәре буларак карала. Тат.т-дә фраз. Тезмәләрне 2төркемгә бүлергә мөмкин:1. Фраз-к штапмлар. 2. Фраз-к берәмлекләр. Фраз-к штапм башлыча сөйләүченең сөйләмгә төрле мөнәсәбәтен чагылдыра. (озын сүзнең кыскасы). Алар ярдәмлекләр,ярд.сүзләр яки килеш куш-ры ярд-дә бер үк сүзләрнең үзара бәйләнешкә керү юлы б-н ясалалар. фраз-к штамп мәгүнә һәм грамматик яктан бөтен булган, лексик берәмлеккә якын тора һәм бер сүз төрк. була.(асты-өскә к). фраз-к берәмлекләрнең соңгы компоненты яшерен охшашуга нигезләнелә, ләкин ул мәгүнә бирүдә төп ролҗне уйнамый. Бер телдән икенче телгә тәрҗ.ителми (эч поша, таң ату, күңел болгану). Фраз-к берәмлек-ң стилистик кулланылышын түб.күрс.мөмкин: 1.кешенең сәламәтлеген белд: бизгәк тоту 2. Эчке тойгы, кичерешне белд: ачу чыгу 3. Теләк, үтенүне белд: рәхмәт төшкере, ташка үлчим 4. Хөрмәт итү, рәхмәт белдерү, танышканда: рәхим итегез, таныш булыгыз. Фраз-к терминга яки фраз-к атамага түб керә: 1. Иҗтимагый сәяси терм: халыклар дуслыгы 2. Фән учреңд-ре, уку йотртлары атамалары: югары совет 3. Географик атамалар: ерак көнч.боз океаны 4. Дәүләт атамалары: АКШ 5. Иҗт-гый сәяси оешма, союз атамалары:БМО 6. Почетлы билгеләр:соө.хезмәт герое 7. Хәрби чин атама-ры: армия генералы 8. Тарихи вакыйга, датага бәйле рәвешле туган атама:бөек ватан сугышы 9. Атаклы кешенең исеменә бәйле атама: менделееев таблиөасы 10. Фәнни-техник терм: электр кыры.

2. Грамматик анализ һәм  аны үткәрү методикасы. Гр.анализ дәрес-не нәтиҗәле итеп үткәрергә ярд. итә торган алымның берсе. Ул гр-к күр-не билгеләргә, аларны бер-берсенән аерырга, куллана белергә өйрәтә. Гр. ан-ны яңа матер-ны өйрәтү, аны ныгыту дәресендә, мөст.эшләр вакытында, үткәннәрне искә төшер-дә, язма эшләрдә үтк.була. Ул укучының белемнәрен тирәнәйтүгә,аны гамәлдә файд. Белү күнекмәләре бирүгә дә ярд. итә. Төрләре: морфологик, синтаксис. Аларга бәйләп фонетик, орфогр-к, орфоэпик, пункт-н, стилистик анализ да үткәрелә. Күләме ягыннан тулы һәм өлешчә анал.була. морф-к анал.ясау нәтиҗ-дә укучы түб-не үзләш.тиеш:1.телдәге сүз-ң нинди сүз төрк.керүен, нинди төркемнәргә бүленүен, ничек ясалуын 2.тат т-ң үз сүз-н башка телдән кергән сүздән аера белергә. Бу морф-не лексик күз-гә ясауга бәйләп өйрт.нәтиҗәле 3.өйрәнелә торган сүз-ң дөрес әйтелешен,язылышын. Сүз төрк-н өйрәнү барышында өлешчә, үтеп бетергәч тулы морф-к анализ ясала. Синтаксик анал-сөйләмне җөмләләргә аеру, җөмлә типларын билгеләү, җ-дә сүзләр бәйләнешен күрсәтүгә нигезләнә. Башл-ч мәктәптә өлешчә синт.анал карала, югары сыйнф.анализ тулылана бара. Синт.анал мөст.эшләр вакытында, укуч-ң белемен тикшергәндә, өйгә дә бирелә ала. Аны берничә төрле юл б-н үтк.мөмкин:1.  График анал.-җөмлә кисәк-ң астына сызу, сүз-р бәйләнешен өстән уклар б-н күрсәтү 2.парлы анал-җөмлә кисәк-н, җөмлә-ге сүз-ң үзара бәйлнешен пар-пар язу 3.схематик анал ягүни җөмлә кисәкләрен һәм иярченле кушма җ-ге гади җ-ң үзара бәйләнешен схемада күрсәтү. Гр. анал ничек үткәрелсә дә, бер максатка грамматиканы укуч.нигезле өйрәтүгә, алган белемнәрен практикада кулл.белергә күнектерергә, тормышта файдалана белүләренә юнәлдерә.       

Б 22 1. Сүзләрне тәркемләүнең нигезләре. Мөст.сүз төрк-ре, бәйләгечләр, модалҗ сүз төрк.Сүзләр морф-дә аерым лексик грамматик төркемнәргә- сүз төрк-нә берләштереп өйрәнелә. Морф-ң төп өйрәнү предметы-сүз һәм тел төзелешенең төрле ярусларына караган тел берәмлек-ре арасында (аваз, сүзт,җөмлә)сүзләр күп санлы һәм күп төрле тел берәм-ре булып торалар. Сүз-не сүз төрк-нә аерып карау кешеләрнең аңында чагылган чынбарлык күренешләрне, предм-ны, эш-хәлне, билге-не, һәр төрле мөнәс-не гомум-рү, шул ук вакытта аларны танып белү, бер-берс-н аерып карау мөмкин-н дә бирә.  Сүз-ң сөйләм оештырудагы ролләреннән чыгып 12(Зәкиев 13ди) сүз төрк-н 3 группага бүләләр: мөст.мәгүнәле сүзләр, модалҗ мәгүнәле сүз-р, бәйләгеч сүз-р. Мөст.мәг.сүз-р чынбарлыкта булган әйбернең, күренеш-ң безнең аңда булган төшенч-н белд. Төш-не белд.торган сүз-р бергә берегеп сөйләм б.к. мөст.мәг.үз-р сөйләм оештыруда төп ролҗне башкаралар. Аларга исем, сыйф, фиг, алм, сан, рәвеш,ияртемнәр керә. Ияртем-н номинатив функ ия түгел, ләкин алар башка мөст.сүз-р кебек чынбарлыктагы күренешләрне белд, тик башкалардан аваз составлары ягыннан шул күрен-ң реалҗ чагылышын чагылдыруы бн аерыла. Модалҗ мәг.сүз-р модалҗ мәгүнә, ягүни сөйләүченең чынбарлыкка мөнәс.белд. Алар хәб.сүз-р, кисәкчә, ымлыклар. Бәйләгеч сүз-р-сөйләмдәге мөст.мәг.сүз-не һәм җөм-не бәйлиләр. Алар бәйлекләр, теркәгечләр. Соңгы елларда җөм-не үзара бәйләүдә катнаша торган мөнәс-ле сүз-не дә теркәгечләр рәтеннән каралалар.

2. тел дәресенең төзелеше.Дәрес аерым өлеш-дән,этап-н тора:1. Оештуру моменты 2.яңа теманы кабул итәргә әзерлек(элек алынган белемнәре, тәҗрибәләре файд, логик бәйләнеш булдырыла, танып белү бурычы куела) 3.теманы кабул итү, үзләштерү:анализ, синтез, конкретлаштыру, йомгаклау һ.б. 4. Белем, күнекмә-не ныгыту, үстерү, гамәлдә куллана белү. 5 белем, күнекмә-не тикшерү, бәяләү.

Б 25 1.Сүз төрк буларак исем.Исемдә сан, килеш катег.Тартым катег.   Исем гомуми лексик-грамматик мәгүнәләре бн предм-ны белд.торган сүз төрк. Морф-к яктан исемгә килеш, тартым, сан катег.хас. синтаксик яктан ис-ң төп функ-се җ-дә ия, тәмамлык булу. Хәбәр, аергыч, хәл функ-дә дә килә ала.ис-р төрле сүз төрк. бн бәйләнешкә керәләр. Ис-р 2 төрле санда берлектә, күплектә кулл-р. Берлекнең күрсәткече нулҗ форма, күплек санның –лар-ләр, -нар-нәр куш-ры. Кайбер очракта күрлек куш-ры җыймалык мәгү кул-ла: яшҗләр. Ис-ң җөм-ге башка сүз-гә мөнәсәбәтен махсус куш-р бн белд килеш катег.хасил итә. 6 килеш. Нинди мөнәс-не белд карап килеш-р 2гә бүленә: субүект-обүект килеш-ре(б.к. иял.к. т.к.) урын-ара килеш-ре (юн.к. ч.к. у-в.к). б.к-ге исем җөм-ң төрле кисәге була ала.(ия) Иял.к. исемне икенче исемгә ияртә.(аергыч, тәмам) юн.к. исемне фиг-гә ияртә (укырга бару) җ-дә хәл, тәмам.була. т.к. исем эшнең туры обүектын белд. ч.к. ис-не фиг ияртә(өйдән китә). У-в.к. эшнеә у-вак. берәр нәрсәдә предм-ң булу булмавын белд.(10укучы,өйдә юк). Пред-ң кайсы затка караганлыгын махсус куш-р бн белдерү тартым катег.хасил итә. 1з.-ым-ем –ыбыз-ебез. 2з. –ың-ең ыгыз-егез 3з.-ы-есы-се –лары-ләре. –ныкы-неке куш-ры пред-ң нинди затка караганлыгын белд. ләкин мәгүн-ре тартымлы исем-нән аерыла.       2.әдәби әсәрләр теле анализлау.Телне анализлау тәрләренә әд.әсәр-р телен сүзлек сост, сүз-ң лексик-семантик үзенч-н, кулланудагы осталык, сурәт.чаралары һәм стилҗ үзенч-ре ягыннан анал.керә. Телне күзәтү һәм грам-к анализ алымн-н кулланып эш итү укучыны тагын да катлаулырак эшкә-язучы телен яисә аерым әсәр телен анализлауга әзер.тиеш. Әд.әсәргә анализясау укучыга аның идея эчтәлеген, обр-р сист-н һәм сәнгатҗ әсәре буларак аның матурл-н тоярга, ачарга, эстетик зәвык тәрб булыша. 1-9сыйнф-да әсәрне сәнгатҗчә эшләнеше, тел сур-ү чара-ң кулл-шы ягыннан анал.өчен җирлек б.к. 10-11кл.катлаулырак форм. кулл. укуч-га әд.теор-н өйрәтүгә, тел бн әд-ны үзара тыгыз бәйләп укытуга игү.бирергә кирәк. Укучы тел сур.чара-ры бн танышканда сур чар-ң язучы тараф-н ни өчен,нинди максат бн кулл-н аңларга кирәк. (шаг.иҗаты тур., шиг.тур-да, идея, обр.сист, сур.чара-ры).

Б 28 1.исем фигыль һәм инфинитив. Борынгы, диалҗ.форм.Исем фиг.Исем һәм фигылҗ билгеләренә ия булган затланышсыз фиг.формасы. –у-ү куш-ры ярд.ясала (уку). Лексик мәгү.буенча  ис.ф. проөессны предметлаштырып ягүни башкаручы заттан аерып белд.(яшәү). Грамматик катег.ис. кебек килеш, тартым, сан бн төрләнә. Фиг.кебек юнәлеш, дәрәҗә, юклык куш-ры ала.(көрәштерүне). Борынгы форм –мак-мәк, ыш-еш. Ыш-еш форм. күбрәк сөйләм тел-дә.-мак форм.нигезендә ясалган –макта,-макчы форм. кулланыла, -макта форм. архаиклашкан, уо күбрәк хәз.заман хик.фиг. мәгү-дә кулл.(иртә бн кайнамакта бу базар).-макчы куш-лы фиг. Ниятләү моделлеген белд.(су алып, китмәкче булды). Инфинитив –ырга-ергә, -арга-әргә, -рга-ргә, юклыкта –маска-мәскә куш-ры ярд.ясала.(укырга) зат-сан, заман бн төрләнми торган фиг. формасы. Инф-ка фиг-ң гомуми катег.хас барл.юкл-та килә, юнәлеш куш-ры ала. Дәрәҗә белд. җөмләдә күбесенчә икенче бер фиг-гә ияреп килә.(ачуымнан исәнлек-саулык сорашырга онытканмын).мөст. рәвештә кулл-да инф.җөмл-ң хәбәре була һәм боеру, тыю кебек модалҗ мәгү.белд. (бер адым артка чигенмәскә). Инф. Маскат хәле,тәмам.,аергыч та булып килә. Инф-ң –мак-мәк куш-сы бн ясалган искерәк формасы да очрый.(ачудан ычкынмак була, бер-бер эш кылмак була). –ырга форм.төрле ярд.фиг-р бн килеп, төрле модалҗ мәгүнә белд.торган аналитик төзелмәләр ясый.1.бул фиг-ле бн ниятләү моделен белд.(чыгарырга булды). 2.-ырга ит шулай ук ниятләүне белд.(килергә иттем әле).3. –ырга иде көчле теләкне белд.(кайтып өлгерергә иде). Диалҗ. сөйләмдә инф-ң (-мага-мәгә) форм.(бармага). 2. туган як ономастикасын өйр. методикасы. Мәкт-тә туг.як оном-н өйрәнү эшен 2төрле юл бн үткәрергә була. 1. Тат.т. һ.б. предм-ң гадәти дәрес-дә (темалары программага кертелгән, үткәрү мәҗбүри) һәм факулҗтатив дәрес-дә. 2. Тат.т. һ.б. предм-р буенча дәрестән соң эшләргә. Укучы-га белем һәм тәрбия бирүдә зур әһәм.ия булган туг.як оном-н өйрәнү эшен җирле ономастик матер-ы туплаудан башларга кирәк. Туган як авылының, төбәкнең оном-к матер-н җыйнау өчен сораулыктан файд.кирәк була. (микротоп, антротоп(кеше исем), космоним(күк җисеме әйт:тимерказык)

 Б 31 1. Җөмләләрне төркемләү принөиплары.Тат.т. сөйләмнең нинди җ-дән оешканын өйрәнү өчен,аларны аерым билгеләренә карап төркемлиләр: 1. Грамм-к яктан таркала алу-алмау-на карап, җ-не гр.таркала һәм гр. таркалмый торган. Таркалмый торган җ-р диалҗ-к сөйләмдә очрый, хәб.сүзләр, ымлыклар, аваз иярт., кисәкчә бн белд. 2. Әйтү максаты ягыннан җ-р хикәя, боерык, сорау,тойгылы җ-гә бүленә. 3. Чынбарлык күрен-не раслау я инкарҗ җ-гә бүленә.рас.җ-р инкарҗ җ-р күрсәткече булмау бн аерылып тора. 4. Иярчен кис-ре булу-булмауга карап,җ-р җыйнак һәм җәенке була.5. оештыручы үзәкнең ничә булуына карап, җ-р бер сост, ике сост-лы җ-гә бүленә. Оешт.үзәге бер булган һәм икенчесен өстәп булмый торган җ. Бер сост д.а. 6. Хәбәрлекнең санына карап, җ-не гади һәм кушма җ-гә бүләләр. Бер генә хәб-ге булган җ.гади, ике яисә икедән артык хәб-ге булган җ-не кушма җ. була. 7. Мәгүнә тулылыгы йчен кирәк булган кисәкнең булу-булмавыа карап,җ-не тулы һәм ким җ-гә бүлеп йөртәләр.2. эш кәгазьләре. Аларның төрләре.Бәйләнешле сөйләм күнекмәләрен бирүдә уңышлы алымнарның берсе. Эш кәг-ре 2 төрле була. 1. Оешма, аерым кешеләр арасындагы эш мөнәс.белд.(гариза,белешмә, протокол, договор) 2.китап уку, үз белемеңне күтәрү бн бәйле эш кәг-ре (доклад, тезис, конспект). Укучыны эш кәг-ен язарга өйр. җиңел түгел. Гади яки кушма җ-не үткәндә гариза язарга өйрт.җөмлә кисәк-ен үтк.белд, сан-ы өйрт.бәйләп акт язарга өйрт., энедәш, кереш сүзләрне, тиңдәш кисәк-не үткәндә аннотаөия һ.б.өйрт. эш кәг-ен язу өчен аерым дәфтәр башлатырга мәмкин.

Б 32 1. Заман катег-се:ү.з., аларның парадигматик, синт.мәгънәсе.Заман катег.эш яки хәлнең сөйләү моментына мөнәс.белд. сөйләү моменты вакытны исәпләү өчен чыгыш җнокта итеп алына һәм аңа нисбәттән 3заман аерыла:хәзерге, киләчәк, үткән.шушы 3заман т.т-дә 9заман форм-да чагылыш таба. Ясалу буенча заманнар синтетик һәм аналитик булалар. Синт.заман куш-р бн, анал.заман-р иде ярд.фиг.катнашында ясалалар. Хәзерге з. –ар-әр-ый-и куш-лы хәл фиг-гә нигезләнә. Үткән з. Синтетик з-р.(куш-р бн).1.категорик үт.з. –ды-де-ты-те. Катег.үт.з башка үт.з. кебек үк эш яки хәлнең сәйләү моментыннан алда үтүен белд.