Журналистик міндеттеріне бүгінгі таңдағы көзқарас

Сөйтіп радио шалғайдағы ауылдар мен қалаларды,деревнияларды орталықпен байланыстырда және оларға күн сайынғы еліміздің саяси,мәдени және өнеркәсіптік өміріндегі соңғы жаңалықтарын жеткізді. Әрине олардың дүние танымы да кеңейтілді. Осылайша халықтардың жалпы мәдени және саяси деңгейін арттыра отырып,ол ғасырлар бойы қатып-семген түсінікке қарсы күрес үшін қуатты қару, біздің артта қалған ауыл шаруашылық өндірісімізді айтарлықтай алға бастыратын тұтқа болды. Радиоқондырғыларды деревнияларда молайта отырып, сол арқылы саяси ағарту жүрігізіп қана қоймай. экономикалық қуатын күшейтті.[5]

 

1.2 Кеңес дәуіріндегі  қазақ радиосы

 

Кеңес үкіметі алғаш орнай бастаған күннен бастап комунисттік идеологияны халық санасына сіңіру жолында аянбай тер төкті. Бұл орайда қызыл үкімет басшылары, Ресей тәрізді бірнеше ұлт аймақтарынан құралған, әрі сол аймақтармен қатынасудың машақаты бол, жолдары жоқ, ұлан ғайыр империя тізгінін қолдарына алғанда, ең әуелі, сол алыс қыйырлармен байланыс орнатып, ішкі Ресейде орын алып жатқан өзгертулермен хабардар етіп отыруды, және қалың бұқараны тап жауларына қарсы күреске жұмылуға насихаттауда осы радионы қолдануды жөн көреді. Бұған дәлел ретінде Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери-револютциялық комитеттің төрағасы болған Пестковскийдің "Таптар күрес" газетіне жазған мына мақаласын ұсынуға болады:

"Мәскеуге партия съезне  немесе Кеңестер съезне келген  сайын мен Ильичпен көптеген  сұрақтар төңірегінде кеңесетінмін...

Осындай әңгімелесу үстінде... мен өзге емес өз тілінде не жаза, не оқи білмейтін көшпелі қазақ ауылдарының арасына партиялық және ағарту жұмыстарын жүргізудің қиындығын айттым. Владимир Ильич ойланып отырып: - Мен сізге практикалық кеңес берейін. Кеңес үкіметінің Конституциясын,Компартияның принціпін,ұлттық саясат туралы бірнеше баяндама ұйымдастырыңыз. Бұл баяндамаларды грамафон күйтабағына түсіру керек. Сонсоң біздің орган арқылы граммафонды көбейтіп алуға болады. Граммафон мен күйтабақты көшпелі қазақ ауылдары арасына үлестіріңіз. Осылайша үгіт пен насихат жұмысының негізін салыңыз"-деді.[6]

Бұдан бөлек ҰОС жылдарында кеңес халқын отанды қорғау жолында жаппай еңбек етуге үндеп, әскерлердің рухын ояту барысында осы радионың еңбегі ерекше зор болды. Күндіз-түні бел жазбай завот стандарында, колхоз шаруашылығында еңбек етіп жүрген қарапайым халық елде, майданда болып жатқан жаңалықтарды осы радио торпатарынан алып отырды. Және үкімет басшыларының жаудан елді азат ету туралы үндеулерін ести отырып, қанша жерден шаршап жүрсе де, еңбекке жаңаша сипатта беріле түсіп, құлшыныстарын арттырды.

Соғыстан кейінгі социалистік құрылыс орнату кезеңінде де радионың ағартушылық міндеті мен қоғамдық сана қалыптастыру және азаматтардың жүрегінде комунисттік қоғам орнатуға деген сенімді нығайтуда бұқаралақ ақпарат құралдарының, оның ішінде радионың орны ерекше болды.

Насихат нанымыңды қалыптастырса, үгіт сендіру арқылы іске жұмылдырады деген орнықты қағида бар. Насихат санаға әсер етеді, үгіт түйсікке күш салады. Дегенмен, екеуінің де түпкі мақсаты бір. Бұдан шығатын қорытынды қандай жағдай болмасын, қай хабар болмасын радио қоғамның жетілуіне, мәдениеттің өсуіне жолбасшы болуға тиісті [7].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ТАРАУ. РАДИОЖУРНАЛИСТИКАНЫҢ МІНДЕТТЕРІ

 

Радиохабарларын таратудың міндеттері (функциясы) дегенде бұқаралық ақпарат құралдарына ортақ ұстанымдар туралы сөз болады. «Функция» сөзін сөздіктер міндеттері, қызметтік мақсаты мен шеңбері деп түсіндіреді. Осы ұғымды басшылыққа ала отырып, радиохабарын таратудың міндеттерін айқындайтын болсақ, оның ауқымы кең екендігіне және қоғамдық сипаты басым екендігіне назар аударамыз. Өйткені, радионың аудиториясы кең, оның тыңдармандары қоғамның әртүрлі әлеуметтік топтары, хабардың өзі түрлі жағдайда тыңдалады. Радиожурналист те қоғамдық қарым-қатынастардың белсенді мүшесі ретінде көпшілік мүддесіне қызмет етеді, солардың ақпараттық және рухани сұраныстарын ескереді. Оның қоғамдық санаға кері ықпал етуге, жалған ақпарат таратуға, немесе бұрмалауға еш құқы жоқ. Түптеп келгенде радиожурналистика да өзінің мақсаттары мен мұраттарын қоғамдық қатынастармен байланыстырады. Соған қарамастан бұқаралық хабар тарату үшін ортақ мына 3 факторға назар аударамыз.

1. Радиохабарын  тарату ісі бір мезгілде бірнеше  міндетті қатар атқарады,яғни  ол көп функциональды.

2. Хабар  тарату тәжірибесінде алға қойған  мақсаттарына кері нәтиже беретін  іс-әрекет орын алуы да мүмкін. Мысалы, тұрғындарды ақпараттық  қамтамасыз ету орнына жалған  ақпарат тарап кетуі, немесе тексерілмеген  жайды эфирге таратуы кездесіп  қалады. Демалыстық мақсатта талғамсыз  берілген музыка тыңдармандардың  дегбірін қашырып, көңіл күйін  бұзуы ғажап емес. Болмаса, таңертеңгісін  қайғылы оқиғаны қатқыл формада  таратса, оны тыңдаған адам күні  бойы депрессиялық күй кешуі  мүмкін.

3. Кез-келген  бұқаралық ақпарат құралы, соның  ішінде радиохабар таратушылар  да, әртүрлі үгіт-насихаттық ағымдар  мен жарнамалық ықпалдан тыс  қала алмайды, белгілі бір дәрежеде  осындай науқандардың жетегінде  кетеді. Өйткені, белгілі бір уақыт  шеңберіндегі қоғамдық-саяси және  экономикалық жағдайларды сараптап, оқиғаларға баға беруде, деректерді  екшеуде, жаңалықтар топтамасын  іріктеуде, сыртқы ықпалды шектеу  журналистен өте сарабдал білгірлікті  талап етеді. Көп жағдайда журналистердің  өзі де қоғамдық процесстерге  араласып, соған атсалысып кетеді, соның жетегінде әртүрлі хабарларды  әуе толқынына шығарады. Кей хабарлар  еш өңдеусіз, тікелей эфирге тарайды, оған тосқауыл қойып, айтар ойды  шектеу мүмкін де болмайды.

Жекеменшіктік қатынастың орнығуы кейбір радиостанцияларда қожайындарға жалтақтық психологиясының орын алуына әкеліп соқтырды. Ақпараттарды іріктегенде оларға жақпайды-ау дегендер эфирден түсіп қалады, керісінше, жарнама сипатындағы жағымды хабарларға көбірек орын беріледі. Журналистикаға жат жағымпаздық, жағынушылық қасиеттер өтпелі кезең тәжірибесінде кеңінен орын алды.

Сонымен бірге, мемлекеттік ұстанымдар мен әлеуметтік, адамгершілік ахуал да белгілі бір мақсатты алға шығарады да, кейбір жақсы мүдденің өзі екінші қатарда қалып қояды. Оның бәріне уақыт төреші, радио да уақыт төреші, радио да уақыт ағымында қызмет етеді.

Радиохабар таратудың сан қырлы міндеттерін үшке топтастыруға болады.

І. Ақпараттық: тыңдарманды құлақтандыру міндетінен туындайды, радиожарнаманы да осы топқа жатқызамыз.

ІІ. Қоғамды әлеуметтік топтастыру міндеті: интеграциялық міндет, қоғамдық пікірді жеткізу мен қалыптастыру, қарым-қатынас, тәрбие, үгіт-насихаттық және ұйымдастырушылық функциялары.

ІІІ. Мәдени-ағартушылық міндеттері: эстетикалық, ағартушылық және демалдыру — ойын-сауықтық функциялары.

Радиохабарларының міндеттерін білу хабар тарату кестесін сауатты жасау, станцияның бағыт-бағдарын, форматын анықтау, бағдарламалардың ішкі мазмұнын айқындауға және тыңдарман аудиториясының талап-тілектерін ескеру үшін қажет. [8]

 

2.1 Ақпараттық міндеті.

 

Барлық ақпарат құралдарының ең негізгі басты міндеті жеке адам, қоғам және мемлекет мүддесіне сай ақпараттық сұранысын қанағаттандыру болып табылады. Радио басқалармен салыстырғанда ақпаратты жедел, нақты және эмоциялық бояумен жеткізе алады. Осы артықшылығына сай ақпараттық міндетіне баса назар аударуы заңды. Дегенмен, кейбір радиостанциялар осы басымдықты тасада қалдырады, өздерін музыкалық форматпен шектеп, эфирді тек әуенмен толтырады, толыққанды ақпараттық қызметі жұмыс істемейді, жаңалықтар жүйелі берілмейді. Бір жылдары штатында радиожурналисі жоқ арналар да эфирге хабар тарататын мемлекеттік лицензияға ие болған келеңсіздіктер де орын алды.

"Ақпарат" сөзінің бірнеше баламасы бар,біз  тар және нақты мағнасында  қолданып отырмыз. Адамдарды әлемде және елімізде болып жатқан оқиғалар және жаңалықтармен таныстыруды ақпараттық қызмет деп танимыз. Ол арқылы тыңдарман өмірде болып жатқан құбылыстармен танысып, баға береді, білімін толықтырады, кеңестер алады, бағдар жасайды, түйсіктейді, қуанады, болмаса ренжиді. Радиобағдарламалар ішкі элементтері арқылы бірін-бірі толықтырып сол күннің оқиғаларынан толыққанды ақпарат береді.

Мысалы, таңертеңгілік сол күні жүзеге асуға тиісті маңызды оқиғаларға назар аударады, түске қарай оның барысынан ақпарат таратады,әдетте, кешкісін кешкісін қортындыларын шығарып түйіндейді. Кез-келген адам үшін әлеуметтік мәні бар ақпаратты ұдайы естіп отыру қазіргі өмірдің қажеттілігіне айналған, сол арқылы қоғамдық процестерге де араласады.  Сондықтан  радиостанцияалар  жаңалықтар  топтамасына  баса

назар  аударады, олар хабар тарату кестесінде турақты уақытқа ие болып, жүйелі тарап отырады. Бірақ, ішкі ақпарат әртүрлі орналасуы мүмкін. Мысалы, бір топтамада шетел, екіншісінде ел жаңалықтарына назар аударылса, таңертеңгісін ауа райына, жұлдыз жорамалға, ақша бағамдарына ықылас ауады, мәдениет, спорт жаңалықтары да тұрақты сұранысқа ие болады. Соңғы уақытта жетекші радиостанциялар тәжірибесінде оқиғалар ортасынан тікелей репортаж жүргізу кең қолданыс табуда. Қазақстанда бұл тәжірибені жандандыратын уақыт келді. Қазір радиоарналар қаржылық жағынан аяғынан тұрды, енді шығармашылық өсудің жолдарының бірі ретінде тікелей репортаждарды жиірек қолдануға болады. Одан радиостанция да, тыңдарман да ұтады. Радиоақпараттың жеделдігі артады, имиджі жақсарады, тыңдарман еш боямасыз оқиға ортасынан берілген хабарға құлақ түріп, қиялымен жаһанды кезеді.

Халықтың ақпаратты еркін алуы, оның мазмұнының әр түрлі көзқарас тұрғысынан бағалануы, әр түрлі көздердің қамтылуы қоғамның дамығандығынан, өркениеттілік дәрежесінен хабардар етеді. Әсіресе, төтенше оқиғалар жағдайында, саяси науқандар кезінде дәл және сенімді ақпарат берудің маңызы артып отыр. Адамдар табиғатынан күмәншіл, бір ақпаратты бірнеше көзден естіген соң ғана барып, сенім ұялайды. Мысалы, жапондықтар жиі болып тұратын жер сілкіністері жағдайында ең алдымен NHK (Ен-ейч-кей) телерадиокорпарациясының хабарларына назар аударып, соған байланысты өз іс әрекеттерін жоспарлап отыратын көрінеді. Жапондықтарда бұқаралық ақпарат құралдарына деген сенім мықты. Қазақстан жағдайында оны айтуға ертерек. Мысалы, Алматы қаласы жер сілкіну мүмкіндігі жоғары аймақта орналасқан және осыған байланысты түрлі қауесеттер жиі естіліп қалады. Жергілікті БАҚ көп жағдайда кешігіп, ақпаратты кеш түсіндіреді, көбіне материальдық жағдайы мәз емес болжау мекемелерінен сұхбат ұйымдастырады. Ал, тұрғындар оған аса сене қоймайды. Мәселенің екінші қыры, балама ақпарат көздері көп жағдайда назардан тыс қалады.

Нарықтық экономика жағдайында Қазақстанда осыған байланысты ақпаратқа сұраныс артты. Көп адамдар шағын және орта бизнес саласында істейді, бәрі де тұтынушы болып табылады. Қазақ радиосынан басқа радиостанциялар экономикалық саясатты түсіндіру, көпшілік көкейіндегі сұрақтарға жауап іздеуге аса көңіл бөлмейді. Мұндай ақпараттың қажеттігі сезіледі. Екінің бірінің телехабарларды ертеден кешке дейін көруге мүмкіндігі жоқ. Ал, радиоақпаратты басқа тірлікпен айналысып отырып та қағып алуға болады. Радиоақпараттың мақсат-мұраты бағыт-бағдар беру, жаңа істерге жігерлендіру, кеңесші, көмекші болу. Солай екен деп, ақпаратқа үгіт-насихаттық сипат беруге, міндеттеуге, үндеуге болмайды. Радиожурналистің басты мақсаты ақпаратты сол күйінде боямасыз, нақты жеткізу, ал оны тыңдарман өз білімі мен парасаты, тәжірибесіне сай қорытуы тиіс.

Осыдан келіп, радионың жарнамалық міндеті шығады. Жарнама да ақпараттық міндетпен ұқсас, тек өзіндік ерекшелігі бар. Жарнаманың міндеті айқындау, ол — белгілі бір тауар, болмаса кәсіпорын туралы құлағдар ету, оның жағымды имиджін қалыптастыру және тұтынушы ретінде назарын аудару болып табылады.

 Жарнама жасаудағы шығармашылық ізденістер журналистік әдіс-тәсілдермен сәйкес келеді. Тыңдарманды селт еткізіп, көңілін аулауда юмор, метафора кең қолданыс тапты. Жарнама сценарийін жазуға ерекше талап қойылатын болды. Қысқа уақытта оқырмандар мен тыңдарманның назарын аудару, пайдалы ақпарат беру және соны санасына сіңіру шығармашылық иесінен еңбекқорлықты, ізденуді, жалықпай үйренуді талап етеді. Жарнаманың үздік үлгілері қалыптасып та үлгерді, жыл сайын үздік туындыларға бәйге тағайындалып та жүр. Міне, мұның бәрі журналистің шығармашылық шабытына қозғау салып, қиялын ұштайтын, қаламын қатайтып, еңбекқорлыққа тәрбиелейтін факторлар болып табылады.

Барлық ақпарат құралдарының ең негізгі басты міндеті жеке адам, қоғам және мемлекет мүддесіне сай ақпараттық сұранысын қанағаттандыру болып табылады[9].

Радионың ақпараттық міндеттерінің келесі бар тобына Корреспонденция жанрын жатқызуға болады. Онда болған оқиғаның мәні мен сипаты баяндалып, тілші тарапынан баға беріледі. Сондықтан да, оқиғаны кеңінен қамту мен қорытынды ой айту корреспонденцияның негізгі екі элементі болып табылады. Ақпараттың уақыт мөлшері 30-45 секунд көлемінде болса, ал корреспонденцияның көлемі 1,5-2 минутқа дейін созылады.

Корреспонденцияда факті хабарланады, сондай-ақ, факті туралы оны хабарлаушының пікірі беріледі. Негізінен, корреспонденцияны тілші микрофон алдында өзі баяндайды. Оқиға куәгерінің өз аузынан айтылған әңгіме әсерлілігімен, нанымдылығымен тыңдармандарды баурап алады. Ал корреспонденция диктордың оқуындағы мәтін түрінде берілсе, онда міндетті түрде «біздің тілшіміз хабарлағандай»деген мәлімдеме жасалады[10].

 

2.2 Қоғамды әлеуметтік топтастыру міндеті

 

Тұрғындарға қолайлы ақпараттық қызмет көрсететін радио сол қоғам мүшелерін әлеуметтік басқарудың тетігі ретінде де бағаланады. Әңгіме жүр, тұр деген ұрандармен мыңдаған адамдардың қоғамдық қылығын реттеу туралы емес, таратылған ақпарат арқылы белгілі бір іс-әрекетке ұмтылдыру, жігерлендіруде болып тұр. Мысалы, ертең мына мәселеге байланысты шеру өтеді деп ақпарат таратсаңыз, орнын хабарласаңыз, оны естігендердің бәрі болмаса да, көкейінен шыққандардың бір тобы сол шеруге қатысады, болмаса сенбілік өткізу туралы үндеу қолдау табады, басқа да көпшілік іс-шаралар осылай жүзеге асып жатады. Яғни, радио ақпарат тарату арқылы қоғамның дамуына ықпал ететін іс-әрекеттерге көршілікті жұмылдыра алады. Әрине, ол үндеулер қоғамды ірітуге, белгілі бір топтарды арандатуға бағытталмауы тиіс. Қоғамның тұрақты дамуы, оның мүшелері арасындағы ынтымақ пен татулық, адамгершілік пен достық қатынастар үшін радиожурналист те әрқашан жауапты. Міне, осыдан келіп радионың интеграциялық міндеті туындайды. Радио қоғамдық күштерді даму бағытына топтастырушы, өз ақпараты арқылы жаңа межелерге жігерлендіруші.