Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев (1912—1993)

    
                    Жоспар

 

 

І.Кіріспе.......................................................................................................2 б.  
 
ІІ. Негізгі бөлім .............................................................................................

 

 
1)Өмірбаяны............................................................................................3-5 б.

 

2)Игі істері мен жетістіктері. ..........................................................6-10б.

 

3. Д.А.Қонаев есімі берілген жерлер.................................................11-13 б.

 

4. Дінмұхамед  Қонаев туғанына 100 жыл....................................14-16 б.

 

 

ІІІ.Қорытынды....................................................................................17-19 б.

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі,сілтемелер........................................20 б.

 

 Кіріспе........................................................................................

Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев
Қазақ КСР министрлер кеңесінің төрағасы
Дүниеге келуі:	12 қаңтар 1912  Алма-Ата, Жетісу облысы, Ресей империясы
Қайтыс болуы:	22 тамыз 1993 (81 жас)  Алматы, Қазақстан
Әкесі:	Меңліахмед Қонаев (1886—1976)
Анасы:	Зухра Баировна Қонаева (1888—1973)
Жұбайы:	Зухра Шариповна Ялымова

 

 ІІ. Негізгі бөлім..................................................................................................

1. Өмірбаяны......................................................................................................

  Дінмұхамед  Ахметұлы Қонаев (1912—1993) — аса көрнектімемлекет және қоғам қайраткері, үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі, техника ғылымының докторы,КСРО шет ел ордендері мен медальдарының иегері.[1, 463 б]

   1912 жылы 12 қаңтарда Верный (қазіргі Алматы) қаласында, қызметкердің отбасында өмірге келген. Әкесі, Меңліахмет Жұмабайұлы, 1886 жылы туған. Алматы облысында ауылшаруашылық, сауда мекемелерінде жұмыскер болып істеген. Қазақ, орыс тілдерінде жаза, оқи білетін сауатты болған. Анасы, Зәуре Баирқызы (1888 жылы Шелек (бұрынғы атауы Чилик) Чилик ауданында (қазіргі Алматы облысы) туған) үй шаруасында бала тәрбиесімен айналысқан. 1930 жылы – Алматыдағы №14 орта мектептібітіргеннен кейін, 1931-1936 жылдары - Қазақстан Өлкелік комсомолкомитеті Дінмұхамед Қонаевты Мәскеудің Түсті металл институтына оқуға жібереді.[2, 45 б]

                       Еңбек жолдары

   1936 жылы - Институтты ойдағыдай бітіріп, тау-кен инженері мамандығын алған Д. Қонаев 1937-1939 жылдары Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогінің машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженері және оның директоры болдыі.

    1939 жылы - Екінші дүниежүзілік соғысының қиын күндерінде тылдағы жұмысты ұйымдастыруда іскерлігімен көзге түсіп, “Алтайполиметалл” комбинаты бас инженерінің орынбасары, Риддер руднигінің және КСРО қорғасын-мырыш өнеркәсібінің ең ірі кәсіпорындарының бірі – Лениногор кен басқармасының директоры қызметтерін атқарды.

    1939 жылы – КОКП мүшелігіне қабылданды.

  

   1942-1952 жылдары - Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасының орынбасары болып қызмет етті. Осында жүргенде Қазақстан ғалымдары оған зор сенім көрсетіп, оны Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі және оның президенті етіп сайлайды. Тау-кен ісі саласының ірі ғалымы Д. Қонаев республика ғылымының дамуы жолында зор еңбек сіңірді. Ғылыми-ұйымдық жұмыстарды жақсарту, ғылыми зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту шаралары оның басшылығымен жүзеге асырылды.

    1955-1960 жылдары - Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы болды.

1960-1986 жылдары – Қазақстан Компартиясы  Орталық Комитетінің   

Бірінші хатшысы қызметін атқарды.

     1986 жылы 16 желтоқсан күні – Қазақстан Орталық комитетінің бірінші хатшылығынан алынып, орнына Колбин тағайындалды. Бұған наразы болған қазақ жастарының Желтоқсан оқиғасы орын алды.

    1987 жылы – маусымдағы пленумда Д.А.Қонаев «Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті нің Бірінші хатшысы болғанда республика партия ұйымын басқарудағы жіберген қателіктері үшін» деген сылтаумен КОКП мүшелігінен босатылды.[3, 66 б]

 

 

 

 

2. Игі істері мен жетістіктері..............................................................

   Бірнеше мәрте КСРО Жоғары Кеңесінің депутаты болып сайланды. СОКП-ның XIX-съезінен бастап, кейінгі съездерінің бәрінеделегат болды. Парламент және партия делегациясын басқарып, әлденеше рет шетелдерде болып қайтты.[3, 98 б] 
   1956 жылдан бастап СОКП-ның Орталық Комитетінің мүшесі. Партияның XXIII-съезінде ол СОКП-ның Орталық Комитетінің Саяси Бюросының мүшелігіне кандидат, ал XXIV-съезде мүше болып сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының мүшесі болды. 
    Д. Қонаев өз заманының ұлы саясаткері бола білді. Ол билік басында болған уақыт қайшылықты күрделі, қарама-қайшылықты болғанымен, елдің экономикасын, әлеуметтік саласын, ғылымын, ұлттық мәдениетін дамыту ісіне айтулы еңбек сіңірді.[4, 21 б] 
    Дінмұхаммед Ахметұлы ел басқарған жылдары кең байтақ қазақ жерінде 68 жұмысшылар кенті мен 43 қала пайда болды. Оның ішінде, өнеркәсіп орталығы болып саналған Рудный, Екібастұз, Шевченко (қазіргі Ақтау), Никольский, Степногорск, Теміртау,Жаңатас, Кентау, Арқалық қалалары салынды.

    Ауыл шаруашылығы қарқынды дамып, тың және тыңайған жерлер игерілді. Кеңшарлар мен ұжымшарлар салынды. Мал саны көбейіп, ауыл шаруашылығының өнімдері жыл сайын артып отырды. 

   Дінмұхаммед Ахметұлы арқасында Қазақстанның өнеркәсіп, оның ішінде түрлі-түсті металлургия саласы жоғары деңгейде дамыды. Бүкілодақтық көлем бойынша мыстың үштен бір бөлігі, қорғасынның 70%-ынан астамы, мырыштың 40%-ынан астамы қазақ жерінде өндірілді.

  Өскемен қорғасын-мырыш және титан-магний комбинаттары, Соколов-Сарыбай мен Лисаков кен-байыту комбинаттары, Жезқазған мен Балқаш таукен-металлургия комбинаттары, Ермаков пен Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары іске қосылып, Ақтөбе қаласындағы шығарылған хром кенінің көлемі артты. 
 

  Д.А.Қонаев металл өңдеу және көлік жасау салаларында өндіріс тиімділігін арттырып, Өскемен, Орал, Қарағанды, Петропавл,Шымкент, Алматы қалаларында көлік жасау зауыттары құрылды. Алматы ауыр машина жасау зауыты шығарған өнім әлемнің 40-тан астам мемлекетіне таралды. Қазақ жерінің аумағында көмір мен мұнай кен орындары ашылып, Қазақстан отын-энергетика өнеркәсібінің ірі орталығына айналды. Жамбыл мен Шымкент қалаларында орналасқан комбинаттар сары фосфор өндіру бойынша әлемде бірінші орында болды. 
   Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының академигі Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев ғылым саласында орасан зор қызмет етті. 100-ден аса ғылыми еңбектер мен зерттеулер жазды. Біраз ғылыми жұмыстарын шаруашылық пен өндірістік тәжірибеден өткізді. Өз еңбектерінің халық шаруашылығына тигізер пайдасының зор екендігін іс жүзінде дәлелдеген еді. Өндіріс тиімділігін арттырумен қатар, ол жас ғалымдарды қолдап, білім жүйесіне ерекше көңіл бөлді. 
  Қазақ өнерін жоғары бағалаған Дінмұхаммед Ахметұлы өнерде жүрген жандарды жан-жақты қолдап, қазақ мәдениетінің дамуына ықпал етті. Өнер ордалары салынып, мәдениет үйлері өз қызметін бастады. Қазақ жерінің барлық аймақтарында дерлік білім және мәдени ошақтар ашылып, тұрғын үйлер тұрғызылып, әлеуметтік нысандар салынды. 
    Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаевтың бастамасы бойынша қазақ жерінің сол кездегі астанасы Алматы қаласында Үкімет үйі, Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің ғимараты, Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының ғимараты тұрғызылды. Қала көшелерінің саны артып, жаңа тұрғын үйлер салынып, 12 ықшам аудан ашылды. Мектеп пен бала-бақша ғимараттарының құрылысы басталып, Оқушылар сарайы жас өнерпаздарға есігін айқара ашты. Республика Сарайы, Спорт және Мәдениет Сарайы, «Медеу» спорт кешені, Ұлттық Кітапхана, цирк сынды мәдениет, білім және спорт нысандары бой көтерді. Авто, аэро және темір жол вокзалдары, әуежай, «Алматы», «Отырар», «Жетісу», «Алатау», «Достық», «Қазақстан» қонақүйлері салынып, қала көркін ашты.[5, 25 б] 
     Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Республика партия ұйымын басқарған ширек ғасырға жуық ішінде өзінің үлкен мәдениеттілігімен, иманжүзді ізеттілігімен, танылып, халық дәстүрін жақсы білетін, тағылымы терең, ой-өресі биік жан екенін көрсетті. Кейін мемлекет ісінен қол үзген кезде де ол білімдар білікті жан ретінде елде жүріп жатқан реформа бағыттарын, қоғамды демократияландыру қажет екенін терең түсініп, қолдай білді. 
    Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев 1993 жылғы тамыздың 22-сінде, 82-жасқа қараған шағында кенеттен қайтыс болды.

       Мақалалары мен кітаптары

1978 жылы – «Кеңестік Қазақстан», «Таңдамалы сөздері мен мақалалары»

1992 жылы – «О моём времени»[6, 3 б]

 

3) Д.А.Қонаев есімі берілген жерлер................................................................

              Д.А.Қонаев есімі берілген жерлер

Алматы қаласында ескерткіш – бюст.

Астана және Алматы қалаларында - көшелер.

Үлкен Алматы каналы.

Орал қаласында - шағын аудан.

Тараз қаласында - орталық көше және бюст.[7, 86 б]

Талдықорғанда - көше, сәулетті кешен және бір жоғарғы оқу орны.

Алматы қаласында - жекеменшік университет.

Өзбекстанның астанасы Ташкент қаласында - орталық көше.

1992 жылы Алматыда Халықаралық Қонаев қоры құрылды.

1994 жылы – Алматы қаласында Д.А.Қонаевтың мұражайы ашылды.

Шымкент қаласында - орталық гүлзәр және сол гүлзәр бойында мұражай.

Көшеге қазақтың арда ұлы, көрнекті мемлекет және саяси қайраткер, белгілі ғалым, тау-кен инженері, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының академигі, Қазақстан КП ОК-нің бірінші басшысы, КОКП ОК Саяси Бюросыныңмүшесі, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың есімі (ҚР.М.К.П.24.02.1994 № 1577. 21.04.1994 № 331 қалалық шешімі) берілген. Қонаев Дінмұхамед Ахметұлы (1912-1993) Алматы облысы Балқаш ауданында дүниеге келген. Д.А.Қонаев Ұлы Отан соғысы жылдары «Алтайполиметалл» комбинаты бас инженерінің орынбасары және техникалық бөлімнің бастығы, сондай-ақ, Лениногорск (Риддер) кен басқармасының Риддер кенінің директоры, 1942 жылдан ірі қоғам, мемлекет, ғылым қайраткері болды. Әсіресе, Д.А.Қонаевтың ірі өнеркәсіп комбинаттарын салудағы сіңірген еңбегі белгілі. Оның көмегімен химия, металлургия институттары пайда болды. Ядролық физика саласында қызу жұмыстар басталды. Ол мемлекет басшысы ретінде шынайы өнер мен мәдениетті қорғап, қолдап отырды, лайықты бағалады. 1992 жылы оның «Менің заманым жайында» атты естеліктер кітабы шықты, ол 1994 жылдан «Сталиннен Горбачевке дейін» деген атпен қайта басылып шығарылды Көше Медеу ауданында орналасқан. Солтүстіктен оңтүстікке қарай Райымбек даңғылынан басталып, Абай даңғылына дейін жалғасып жатыр. Гоголь, Төле би, Қазыбек би, Қарасай батыр, Құрманғазы көшелерін қиып өтеді. Бұрынғы атаулары: а) Қапан; ә) Карл Маркс көшелері. Көшенін узындығы - 3050 метр. Көшенін Әйтеке би көшесімен қиылысқан жерінде Т.Бокиннің ескерткіші орнатылған. Гоголь көшесі мен Қазыбек би көшелерінің аралығында 28 гвардияшы-панфиловшылар саябағын жанап өтеді. Қарасай батыр мен Қабанбай батыр көшелерінің аралығында Қонаев сквері орналасқан. Скверде Д.А.Қонаевтың ескеркіш-бюсті (мүсіншісі: Т.Досмағамбетов, А.Татаринов, сәулетшісі: А.Қапанов) қойылған. ҚР Ғылым академиясының Органикалық катализ және электр химия институты, Қалайы өрттей қорғау басқармасы, Республикалық Модалар үйі, Бас киім және «Алмагүл» фабрикалары, Тұтынушылар Одағының қонақ үйі, «Сымбат» сән үйі, «Қызылтаң» маталар үйі орналасқан.[7, 88 б]

4. Дінмұхамед  Қонаев туғанына 100 жыл..............................................

 

                         Ұлт перзенті

 Қазақтың біртума перзенті Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың туға­ны­на биыл 100 жыл толып отыр. 
   Президент Н.Ә.Назарбаевтың ел егемендігін алған алғаш­қы жылдары, яғни 1994 жыл­дың 24 ақпа­нын­да «Д.А.Қонаев­тың есімін мәңгі есте қалдыру туралы» Жарлығында  біраз іс-шара жөнінде ай­тылған еді.  Одан бері де жылдар өтті. Бұл қау­лыдағы атап көр­сетілген іс-ша­ралар жүзеге асырылуда. [8, 66 б]

   Соның бір жарқын мысалы — Д.А.Қонаевтың Ал­ма­ты қаласындағы мұра­жайы. Осы қау­лыға сәй­кес 2001 жылдың қараша айында Алматы қаласы әкім­дігінің, «Ха­лық­­аралық Қонаев қорының» кө­ме­гімен мұ­ра­жай ресми түрде ашылды. [8, 67 б]

   Мұражайдың тұңғыш директоры болып Болысбек Батталханов та­ға­йын­далды. Сөйтіп, 2002 жыл­дың 12 қаң­тарынан  Д.Қонаев мұ­ра­жа­йы ха­лық­тың қа­сиет­ті орнына айналды. 
   «Игі істің басына, жақсы келер қасына» деп дана хал­қы­мыз айтпақшы, мұражай директоры  Болысбек Заманбекұлы Дінмұхамед Ахметұлымен дидарласқан азамат.

   Өткен ғасырдың шежі­ресін шертетін бұл мұражайда, қазақтың біртуар перзентінің өмір деректерінен жан-жақты мағлұмат беретін 3100-дей жәдігер бар. 
   Мұражайды ал­ғаш­қы жылы 6242 көрермен тамашаласа, 2010 жылдың өзінде ғана олар­дың саны 17774 адамға жеткен. Мұ­ра­ғат қоры да жыл­дан-жылға молая түсуде. [9, 83 б]

   Көрмеге қойылған дү­ние­лер Дінмұхамед Ах­мет­ұлы­ның балалық шағынан бас­тап, Мәскеудегі сту­дент­тік кезеңі, өскен ортасы, ата-тегі, әлемге тұлға ретінде танылып, ірі мемлекет және қоғам қайраткері дәре­же­сіне жетіп, өмірден өт­кенге де­йінгі уақытты қамтиды. Сол се­кілді мұражайда Дін­мұ­хамед Ах­мет­ұлының әр жылдарда жаса­лынған мүсіндері, фото­суреттері, оның мемлекетімізді дамытып, өркен­де­тудегі рөлі мен ерен еңбегі, адамгершілік қасиеттері мен өмірінің сан қыры көр­сетілген. Мұнда қо­йылған жә­дігер­лер­ маз­мұнына сай «Д.А. Қо­наев­тың ата-тегі», «Д.­А.Қо­наев­тың бала­лық және жастық шағы, студенттік ке­зеңі», «Ең­бек жо­лы­ның басталуы», «Майдангер замандастары», «Д.А. Қо­­наев­тың каби­неті», «Аң­шы­лыққа пай­да­лан­ған қару-жа­рақтары», «Жеке зат­тары» болып, рет-ретімен қойылған. 
  Тәуелсіздіктің 20 жыл­ды­ғы мен Д.Қо­наевтың 100 жыл­дық мерейтойына орай мұражайда «100 жылдыққа – 100 ша­ра» бағдарламасы жасалды. Ондағы 2011-2012 жыл­дарға арналған, нақты белгі­ленген іс-шаралардың біразы жүзеге  асырылды.[8, 3 б]

 

 

 

Қорытынды....................................................................................

  Д.Қонаев 1955—60 және 1962—64 жж. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы, 1960—62 және 1964—86 жж. Қазақстан коммунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы болды. Ол Қазақстанның экономикасы мен мәдениетін өркендету жолына өзінің білімін, мол тәжірибесін және ұйымдастырушылық қабілетін аянбай жұмсай білді.