Карлаг - кеңестік биліктің зорлықшыл саясатының қасіретті куәсі

Карлаг - кеңестік биліктің зорлықшыл саясатының қасіретті куәсі

                                                                                                                          Балмағанбетова Ш.Ш.

                                                                                                                               Тарих пәні  мұғалімі

         Жаппай саяси қуғын-сүргін біздің  бұрынғы ортақ отанымыз – Кеңес  Одағы тарихындағы аса қайғылы  кезеңдердің бірі болды. Өткен  ғасырдың 30-шы жылдарының соңына  қарай бұрынғы Кеңес Одағының  тоталитарлық жүйесі халықты  күштеп ұжымдастыру, кулактар мен  байлардың көзін жою, қолдан ұйымдастырылған  ашаршылық, халық дүрлігулерін аяусыз  жаншып-басу, халықтарды еркінен  тыс жер аудару, еңбекпен түзеу  лагерлерін ұйымдастыру, зиялы қауымның  көрнекті өкілдерін құртып жіберу  сияқты адамзатқа қарсы қатыгез  қылмыстар жасады. Қазақ халқының  көптеген аса дарынды және  парасатты ұлдары «контрреволюциялық  қастандық жасаушы», «террористік  әрекеттерді ұйымдастырушы», «Жапонияның  тыңшысы», т.б. ойдан шығарылған өтірік  айыптаулардың құрбаны болды. Оларды  бүкіл елдің алдында «халық  жауы» деп қаралап, балаларын  ата-анасынан, әйелдерін күйеулерінен  айырған. Сталиндік қатыгез тәртіпті  аса ыждаһаттықпен ұйымдастырып  жүзеге асырған, жазықсыз жандарды  қырып-жойған саяси зорлық-зомбылықтың  шырқау шыңы 1937-1938 жылдар болды.   Жетпіс жыл бойы қызыл жендеттер басқарған қанды коммунистік жүйе қазақ халқы үшін аса қасіретті тарихқа айналды. Қазан төңкерісінен кейін билік басына келген Кеңес басшыларының о бастағы мақсаты «барлық елдердің жарлы-жақыбайларының басын біріктіру», бүкіл әлемге коммунистік жүйе орнату ұраны болатынын. Қызыл жендеттер осы мақсатқа жету жолында адам қанын да, мемлекет байлығын да аямай шашты. Мәселен, ол жылдары халқымыздың сүт бетіне шыққан қаймақтары түгел қуғындалып, асылып-атылып кетті. Тарихи деректерге сүйенсек, 120 мың қазақ ұлтының азаматтары лагерьлерге қамалып, оның 25 мыңы ату жазасына кесілген. Сөйтіп, өз азаматтарың жою ісінде кеңестік билік фашистік жүйелерден асып түспесе, кем түскен жоқ.

         1930 жылғы 25 сәуірде лагерьлерді басқаратын  ОГПУ құрылып, бір жылдан кейін  ГУЛАГ ОГПУ атала бастады. Қазақстанда 1930 жылдардың басында лагерьлер  жүйесі калыптасты.1930 жылы мамыр айында КСРО ХКК «Қазақстанда еңбекпен түзету лагерін құру туралы» қаулы қабылдады. 1931 жылы 19 желтоқсанда «Гигант» кеңшары ОГПУ-дің Қарағанды жеке еңбекпен түзету лагері болып қайта құрылып, қысқаша «Қарлаг ОГПУ» аталды.          

         Карлаг тарихын тек оның 1931 жылы  құрылуымен және 1953 жылы Сталин  өлгеннен кейін жабылуымен ғана  шектеп қарастыруға болмайды. 20-жылдардан  басталған қуғын-сүргін ұлт зиялыларынын  басына  түскен үлкен  нәубет болды. Карлаг тарихы –жетпіс жыл билік құрған қызыл жендеттердің зорлықшыл саясатының куәсі. Коммунистік жүйенің қазаққа қарсы жасаған мемлекеттік геноцидінің көрінісі. Батыс сарапшылары: «Кеңестер одағы – алып бір зона» деп баға бергендей, сталиндік зобалаң жылдарында қазақ даласын ұзынан да, көлденеңнен де тікенек сымдармен шырмаған Қарлагтың аумағы қазіргі Францияның аумағымен пара-пар аумақты алып жатқан екен.

         Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Гулаг жүйесі одан әрі кеңейе түсті. Оның құрамында 56 еңбекпен түзету лагерьлері, 910 лагерь бөлімшелері, 424 еңбекпен түзету колониялары орналасты.1953 жылы 1 қаңтарда қазақстанда 1 млн-ға жуық арнайы қоныс аударылғандардың 13 мыңга жуығы лагерьлерде, колонияларда және түрмелерде тұтқында отырды. Арнайы қоныстанушылардың ішінде 450 мыңы неміс, 245 мыңы шешен, 80 мыңы ингуш, 37 мыңы грек, 35 мыңы поляк, 33 мыңы Грузиядан, 6,5 мыңы Қырымнан жер аударылған аз ұлт өкілдері еді.

       ГУЛАГ-тың жабылғанына жарты ғасыр өтті. Оның ең ірі бөлімшесінің бірі Карлаг болатын. Қарағандының үш ауданында – Тельман, Жаңаарқа және Нұрада 1930 жылы НКВД-ның ең ірі еңбекпен түзету лагері құрылды. Құжаттарда ол  НКВД-ның Гигант совхозы деп аталды. Аталмыш совхоздың негізінде кейін 1931 жылдың 19 желтоқсанында Карлаг құрылды. Қарағанды қаласынан 45 шақырым қашықтықтағы, орталығы Долинка селосы болған Карлаг Гулагқа қарайтын 36 еңбекпен түзету лагерлерінің ең үлкені және танымалы болған. Карлаг Қазақстанның орталығында солтүстігі мен оңтүстігіне шейін 300 шақырым, шығысынан батысына шейін 200 шақырым жерді алып жатты. Карлагты құрудағы басты мақсаттардың бірі – сол кезде қарқынды дами бастаған Орталық Қазақстандағы Қарағанды көмір бассейніне, Жезқазған және Балқаш мыс қорыту комбинаттарына аса ірі азық-түлік базасын жасау болды. Оған осы өнеркәсіп салаларын құрып, дамытуға жұмыс күші де қажет болатын.Карлаг империясының құрамында 19 бөлімше, 106 мал шаруашылық фермалары, 10 егістік участкілері, кірпіш зауыты, кен орындары болды. Карлагтың қарамағындағы «Дубовка» шахтасында жылына 6 мың тонна көмір өндірілетін. Кейіннен сотталғандардың күшімен Шерубай-Нұра, Тентек аймағының көмірі игерілеп, «Долинка» шахтасы салынды. Сотталғандар мұнан бөлек бірқатар өнеркәсіп орындарында, соғыс техникаларының қосалқы бөлшектерін жасайтын шағын кәсіпорындарда жұмыс істеді. Тек 1940 жылға дейін ғана бұл жерлерде 37 мың тұтқын, 8 мың жалдамалы ерікті еңбек еткен. Егер соғыс жылдарында майданда атылған 10 оқтың 9-ы Қазақстанда жасалғанын ескерсек, оның бәрі осы Карлаг лагерьлері тұтқындарының өлермендік еңбегінің арқасы.Олардың жұмыс күші тегін. Бар алатыны – аштан қатырмау үшін тостағанның түбіне шөкімдей қылып салып беретін татымсыз ботқа мен бір тілім қара нан.

         Карлаг–«мемлекет ішіндегі мемлекет» атанды. Ол Қазақстан республикасының басшылығына емес, тікелей Мәскеуге ғана бағынатын. Коммунистік билік кезінде репрессия шеңгеліне іліккен миллионға жуық адам Карлагтың тозағын басынан өткерді.Тұтқындар құрамы үнемі өзгеріп отырды. Жаңадан лек-легімен адамдар әкелініп, кезең-кезеңмен өзге лагерьлерге жөнелтіліп жатты. ГУЛАГ жобасы бойынша Қарлаг 32 мың тұтқынға арналған, ал, шын мәнінде, мұнда 75 мыңға жуық адам отырды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін «халық жауы» деп тұтқындалғандардың санын қосылған территориялардан ұсталғандар, эмигранттар, Гитлер лагерлеріне тұтқынға түсіп қалған совет әскерилері толықтырды. Бұлардың қаншасы өліп, қаншасы өмірлік мүгедек болып қалғанын ешкім тап басып айта алмайды. Өйткені ол жылдарға қатысты тарихи құжаттардың қаншасы өртеліп, көзі жойылып кеткені беймәлім. Мұның бәрі коммунистік жүйенің адамзатқа қарсы жасаған зұлымдық қылмыстарын жасыру әрекеті.                                                                                        

        Карлагтың құрылымы да мейлінше күрделі еді. Оның көптеген бөлімшелері болды: әкімшілік-шаруашылық (ӘШБ), есепке алу, бөлу бөлімі (ЕББ), бақылау-жоспарлау бөлімі (БЖБ), мәдени-тәрбие бөлімі (МТБ), кадрлар, жабдықтау, сауда, жедел-чекистік, қаржы, көлік және саяси бөлімдер.Карлаг шаруашылығының негізгі бөлігі Қарағанды мен Ақмола облыстарының аумағында жатты. Егер 1931 жылы Карлаг аумағы 53 000 гектар болса, 1941 жылы 1 780 650 гектар,1950 жылы 2 087 646 гектар, яғни 20 876 шаршы шақырым болды. Егер 1931 жылы Карлагта 14 бөлімше, 64 учаске болса, 1941 жылы 22 бөлімше, 159 учаске, 1953 жылы 26 бөлімше, 192 лагерь нүктелері болды.

         Карлагтың  негізгі бөлігін «саяси» - «халық  жауы» деп сол кездегі қылмыстық  Кодекстің 58 бабы бойынша тұтқындалғандар  құрады. Карлаг жұмыс істеген 28 жыл  ішінде 999 мың адам лагерге тап  болған. Алайда, олардың бірі ауырып  көз жұмды, ендігілері атылып  кетті, тағы бір бөлігін басқа  лагерлерге ауыстырған. Алайда, олардың  барлығы тегіс саяси тұтқындар  емес еді.  Солардың бірі «Отанына опасыздық жасағандардың жарларының Акмола лагерінде» (АЛЖИР) С. Сейфуллин, Б. Майлин, Ж. Шанин, С. Асфендияров, М. Тәтімов, Т. Жүргенов, Н. Нұрмақов, С. Сармолдаев, С. Есқараев және басқа белгілі қайраткерлердің жарлары қамауда ұсталды. 1938 жылы 6 қаңтарда, мәселен, мұнда 1-3 жас аралығында балалары бар 50 әйелден тұратын алғашқы этап келіп түседі. Олар ерлері саяси айыпкер ретінде сотталған, өздері жас сәбилерімен тұтқынға алынған аналар болатын. Соғыстан кейінгі кезеңде тұтқындардың жаңа категориясы пайда болды: бұрынғы әскери тұтқындар, басқыншыларға көмектескендер, жер аударылған халықтар, тұтқын немістер мен қылмыскерлер үшін КСРО ішкі істер комиссариатының ерекше лагерьлері құрылды. Мұндай лагерьлер қатарына қазақстандағы далалық лагерь жатқызылды. Соғыс тұтқындарының алғашқы эшелоны Спасскіге 1941 жылдың тамыз айында әкелінді. Бұлар 1436 адам еді. Негізінен олар – литвалықтар, латыштар, эстондықтар мен қолына қару алып совет үкіметіне қарсы шыққан батыс украиндықтар.Екі жылдан кейін соғыс тұтқындарының саны екі есе өсті. Лагерь өмір сүрген он жыл ішінде мұнда 26 ұлттың өкілінен құралған 40 мыңға жуық соғыс тұтқындары ұсталынды. Лагерьлерге әкелінген әскери тұтқындардың саны 1944 жылдың екінші жартысында күрт өсті. Егер 1944 жылдың қаңтар айында лагерьде 2529 әскери тұтқын ұсталса, онда қазан айында олардың саны 11583 адамға жетті. 1945 жылдың қазан-қараша айларында лагерьге жапон армиясының 11608 әскери тұтқыны бес эшелонмен әкелінді. Тұтқындарды жұмыс күші ретінде шахталарда, кірпіш зауыттарында, жөндеу-механика зауыттарында, құрылыс ұйымдарында пайдаланды. 1946 жылға дейін ерекше қауіпті қылмыскерлер, «халық жаулары», «отанын сатқандар», «контрреволюционерлер» үшін құрылған Жезқазған лагері Карлагтың қарамағында болды. Егер Карлаг патшалы Ресейдің еңбекпен түзеу колониясы принципі бойынша құрылған болса, Степлаг Герман концлагерьлерінің принципі бойынша құрылды. Егер Карлаг тұтқындары негізінен ауылшарушылығымен айналысса, Степлаг тұтқындары тек қана өнідірістік кәсіпорындарда жұмыс істеді. 1941-1942 жылдары Жезқазған лагерінде контрреволюциялық қылмысы үшін 1830, қарақшылық пен кісі өлтіргені үшін 548, шекараны жасырын түрде бұзғаны үшін 108, әскерден қашқаны және соғыс қылмысы  үшін 477, басқа да қылмыстары үшін 9050 адам отырды. Осы соңғы, «басқа да қылмыстары үшін» отырғандардың арасында ешқандай жазығы жоқ жұмысшылар, колхозшылар, инженерлер және басқа да мамандық адамдары, НКВД-нің нұсқауы бойынша құлдық жұмысқа жіберілген адамдар көп еді. Олар айыпты болғандықтан емес  құрылыста, шахталар мен кеніштерде қажет болғандықтан лагерьлерде отырды. Тұтқындардың жағдайы өте ауыр болды. Барлық жағдайлар тұтқындардың ашу- ызасын тудырды. Тұтқындар дұрыс тамақтанбады, дұрыс ем қабылдаған жоқ, үнемі қорлады. Бұлардың барлығы наразылыққа алып келді. 1954 жылы 16 мамырда Степлагта атақты көтеріліс бұрқ ете түсті.ол бүкіл ГУЛАГ жүйесін дүр сілкіндірді. Көтеріліс соғыс техникасының және тұрақты армия бөлімінің күшімен асқан қатыгездікпен басылды. Көтеріліс басшылары тұтқындалды,өлгендер мен жарақаттанғандар көп болған, тірі алған куәгерлердің айтуынша 600 адам өліп, жарақаттанған. Кеңгір бөлімшесіндегі тұтқындардың қарсылығы бұрын өмір сүрген және өмір сүретін лагерьлер тарихында аса маңызды орны бар оқиға. Кеңгір көтерілісінен кейін бүкіл ГУЛАГ жүйесіндегі каторгалық ерекше лагерьлер жойылды.

         1997 жылы 5 сәуірде «31 мамырды саяси қуғын-сүргін құрбандарын есте сақтау күні деп жариялау» туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Республика жұртшылығы саяси қуғын-сүргін жылдарының зардабын тартқан отандастарын еске алып, жыл сайын атап өтуде. Мұражай дегеніміз тек тарихи, мәдени ғана емес, сонымен қатар ғылыми-зерттеу орталығы. Мұражай ұжымының осы қасіретті өткен тарихымызды мұрағат деректеріне сүйене отыра зерттеп, оның зардаптары мен салдарын, саяси террордың қанқұйлы әрекеттерін мұражайға келушілердің зердесіне құя білуінде, әсіресе, өскелең ұрпақты патриоттық сезімге тәрбиелеуде, олардан рухани дүниесі бай, өнегелі тұлға қалыптастыруда алатын орны бөлек.Саяси қуғын-сүргін құрбандарын есте сақтау мұражайы ең алғаш 2002 жылы Президент Н.Назарбаевтің тапсырмасымен бұрынғы Карлаг басқармасының ауруханасының ғимаратында ашылған еді. 2008 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында Карлаг басқармасының бас әкімшілік ғимаратында жаңғырту жұмыстары басталып, 2009 жылы «Жол картасы» бағдарламасына орай ол күрделі жөндеуден өткізіліп, мұражай үйі толықтай сонда көшірілді. Екі қабатты ғимарат жертөлесімен бірге 1933-35 жылдары тұтқындардың күшімен салынған. Мұражайдың аумағы 3326 ш.м, 14 экспозициялық залдан тұрады. Онда Карлагтың құрылу тарихынан бастап Тәуелсіз Қазақстанның қазіргі күндеріне дейінгі тарих тұтас қамтылған. Қазақстанда саяси құрбандарды еске алу үшін ашылған бірнеше жақсы мұражайлар бар. Солардың бірі Астанаға жақын маңдағы Ақмола елді мекенінде орналасқан. Әйелдердің АЛЖИР лагері (Отанын сатқандардың әйелдеріне арналған Ақмола лагері) – Карлагтың 26-нүктесі. Бұл - үлкен тарихи-мемориалды кешен. 2007 жылы ашылған. Президент Назарбаевтың өзі ашқан. Кешен құрамына жақсы жабдықталған үлкен мұражай кіреді. Содан кейін қара мәрмәрдан жасалған "Еске алу қабырғасы" тұр. Онда АЛЖИР тұтқынында болған барлық әйелдердің аты-жөні ойып жазылған.                                                                                           

         Бұдан басқа 2010 жылы ашылған, бұрынғы Карлагтың басқарма ғимаратында орналасқан Долинкадағы мұражай бар. Бұл да үлкен мемориалды кешен. Ол ғимаратты қайта жөндеуден өткізіп, қалпына келтірген. 1931 жылы тұтқындардың алғашқы легі салған бұл екі қабатты ғимаратта 30 жылдардағы Қазақстандағы ұжымдастыруға қарсы көтерілістен бастап, репрессияға қатысты біраз материалдар жиналған. Оған қоса, аштық туралы, лагерьдің соңғы күніне дейінгі сталиндік репрессияға қатысты құжаттар бар. Осы екі үлкен мемориалды кешен бар.       

       Тарих бетіне қара таңба боп қатталған құғын-сүргіннің сарқыншағы «Карлаг»  ғимаратын қайта қалпына келтіруге  екі жарым жыл кеткен. Тас-талқаны шыққан тас қапасты мұражай етуге 300 млн теңге жұмсалыпты. Ғимаратта қазір 13 үлкен экспозициялық залдар бар. Алғашқы зал «Карлагтың» құрылуынан басталады. Одан кейін балалар мен әйелдерге арналған, ғылыми жұмыстармен айналысқан үлкен ғалымдарға арналған залдар бар.

         Мұражай  экспозициясын, қорын жаңа артефактармен  толықтыру мақсатында еліміздің  ғылыми-зерттеу институттарында, облыстық, республикалық және ресейлік  мұрағаттарында кең көлемді ғылыми-зерттеу  жұмыстары жүргізіліп,соның нәтижесінде 10 мыңнан астам жәдігер жиналған

         «Ұлы жұт»  тақырыбын суреттейтін залда  өткен ғасырдың 20-шы және 32-33 жылдарындағы  нәубет жан-жақты баяндалған. Ашаршылық  азабына шыдай алмай, шетелге  көшіп кеткен қазақтардың ұрпақтарынан  ата-бабалары пайдаланған күміс  ерлер, күміспен апталған ат әбзелдері, қайыстан өрілген арқан, ағаштан  жасалған түрлі ыдыстар, басқа  да қолданбалы заттар мен  көрнекілікке  қойылатын құжаттар іріктеліп  қойылған.   
         «Қарлаг Ұлы Отан соғысы жылдарында» атты залда Қарлагтың бөлімшесі болған, 1941 жылы арнаулы әскери тұтқындар лагеріне айналған бұрынғы Песчанлаг өмірі суреттелген. Сонымен қатар, бұл залда Қарлагтан әскерге алынған тұтқындардың тізімі мен КСРО Батыры Бреусовтың суреті ілініп, майданнан келген хаттар, көлемді экспонаттар қойылған көрнектер, Қарлаг кәсіпорындарының жұмысын бейнелейтін диорамалар орын тапқан.  
         «Қуғын-сүргін көрген қарағандылықтар» экспозициялық залында репрессияға ұшыраған Қарағанды облысында туып-өскен белгілі тұлғалардың өміржолы баяндалып, суреттері мен олардың құжаттары, кітаптары, хаттар, қолданған заттары мұражай сөрелеріне қойылған. Балалары мен туған-туысқандарының естеліктері жарияланып, тақырыпқа сәйкес диорама жасалған.

         21 ғасыр  – ғылым ғасыры. Сондықтан, экспозицияны  жасау кезінде қазіргі заманың  озық үлгілерін кеңінен енгізілген. Оған ғылым мен техниканың  жетістіктерін пайдалана отырып  әрбір зал мультимедиялық анимациялық  құрылымдармен, инсталляциялық көрнекіліктермен  жабдықталған.

         Қарағандыдағы “Қарлагтың”  мұражайға  айналған қабырғасы өткен ғасырда саяси құғын сүргінге  ұшырағандар  қамалған  ғимарат  енді тарихымыздың

қаралы кезеңін  еске  түсіретін  қастерлі орны және байырғы Кеңес үкіметі елдеріндегі ең ірі естелік орны болмақ.

         Көкжиектен  көкжиекке дейін қабірлер. Қарағандыны  көмір  мен  адам  сүйектерінің  үстінде  тұрған  қала дейді!?  Облыстық  архив  деректері бойынша  өзінің  30 жылдық  тарихында  Карлагта   50  ұлт  өкілдерінен  тұратын  786 мың  98  адам өлген  немесе  атылған.

         Бүгінгі күннің  ұрпағының  міндеті –Қазақстанға 20 ғасырдың  басында төнген саяси қуғын-сүргін құйыны, әрбір дерлік отбасын жайпап өтіп, біздің елде тұрып жатқан барлық ұлттар мен ұлыстардың небір тамаша өкілдерін баудай түсірген  бұл  тарихи кезеңнің  жазықсыз құрбандарын  есте  сақтап  құрметтеу..