Культура Беларўскіх зямель у 9ст. – першай палове 13ст

Министерство  образования Республики Беларусь

Учреждение образования

БелорусскиЙ государственный университет

информатики и радиоэлектроники

Факультет Заочного обучения

 

 

 

 

 

Контрольная работа

 

По курсу  «История Беларуси»

 

ТЭМА 3

Культура  Беларўскіх зямель у 9ст. – першай палове 13ст

 

 

Выполнил

Студент

Береза Д. В

гр. № 902302

№ зач. кн. 902302-32

Проверил

Лютова О. В.

 

 

Минск-2010

 

План

 

Уводзіны

Увядзенне хрысціянства на беларускіх землях

Культура. Вядомыя  дзеячы асветы

Вывады

Спіс літаратуры

 

 

Уводзіны

 

У цеснай сувязі з дзяржаваўтваральнымі працэсамі  на Беларусі у 9 – 13 стст. ішло развіццё культуры. Найбольш яскравым праяўленнем  гэтага боку грамадскага жыцця стала  прынняцце і распаўсюджванне  хрысціянства.

Першыя  славянскія супольасці, якія рассяліліся  на Беларусі – крывічы, дрыгавічы  і радзіміч, - вызнавалі язычніцкую рэлігію. Гэта забліжала із з аўтахтонным  несельніцтвам – балтамі і, верагодна, стала адной з прычын з’яўлення  прадзяржаўных утварэнняў з поліэтнічным насельніцтвам – Полацкага і  Тураускага княстваў.

Сапраўды, прынцыповай розніцы паміж язычнікамі ва ўсім свеце не існуе. Усе яны  пакланяліся і пакланяюцца праявам  навакольнага асяроддзя – сонцу, месяцу, агню, вадзе і інш. У нашых  продкаў яны атаясамліваліся  з багамі: Сварогам, Сварожычам, Жыжалем, Макошай(Цёцяй), Перуном і інш.

Аднак на мяжы Старога і Новага часу паусюдна монатэістычныя вераванні паступова  змяняюць язычніцкія. Сярод іх найбольш магутным было хрысціянства. Еўропа перажыла два этапы хрысціянізацыі. Першы  пачынаецца з узнікнення хрысціянства да 7 – 8 стст., калі была ахрышчана Рымска-Візантыйская імперыя, імперыя франкаў і брытанскія каралеўствы. На другім этапе – 9 – 10стст. – Хрыстову веру прынялі славянскія дзяржавы і Скандынавія. Паўсюдна прыняцце хрысціянства супадала з утварэннем самастойных монаэтнічных дзяржаў.

 

Увядзенне хрысціянства на беларускіх землях

 

У 10ст. існавала дзве хрысціянскія царквы: заходняя на чале з папам у Рыме і ўсходняя з усяленскім патрыярхам у Канстанцінопалі. Істотнай розніцы паміж імі тады яшчэ не было. Афіцыйнае прыняцце хрысціянства ў яго вызантыйскай традыцыі ў 988г. кіеўскім князем Уладзімірам Святаславічам  як дзаржаунай рэлігіі – важная падзея ў гісторыі ўсходніх славян, у тым ліку тых, якія знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Прыняцце хрысціянства з’яўлася, безумоўна, прагрэсіўнай з’явай ва ўсіх сярэднявечных дзяржавах.

У Полацкай зямлі існавалі свае перадумовы прыняцця новай веры. Полацкія воі ўдзельнічалі ў паходзе на Візантыю ў 907г. і  мелі ўяўленне аб хрысціянстве. У апавяданні аб забойстве Рагвалода і ўзяцці ў палон яго дачкі Рагнеды  ў 980г. летапісец падкресліў, што  Уладзімір быў тады маладым і  знаходзіўся ў язычніцтве. Ці былі хрысціянамі Рагвалод і Рагнеда  ў той час, застаецца невядомым. Аднак напярэдадні драматычных  падзей у Полацку Рагнеду вырашылі аддаць замуж у Кіеў за Яраполка, які спачувальна адносіўся да хрысціянскай веры. Верагодна, са спачуваннем таксама ставіліся да новай рэлігіі ў полацкай княскай сям’і.

Больш упэўнена можна сцвярджаць, што хрысціянства ў Полацку было прынята прадстаўнікамі вышейшай знаці ўслед за афіцыйным  увядзеннем яго ў Кіеве. Ізяслаў, сын Уладзіміра і Рагнеды, хутка  пасля прыняцця новай веры пачаў  княжыць у Полацку. Аб клопаце  па распаўсюджванню тут хрысціянства ўскосна сведчыць характарыстыка Ізяслава, змешчаная ў Цвярскім летапісе, дзе  сказана, што ён “прилежаще прочитанию божественныхписаний”, г. зн. быў вельмі набожны.

У пісьмовыя  крыніцы трапіла цікавае падане аб Рагнедзе-манахіні, якая правяла  апошнія гады свайго жыцця ў “манастыры”  пад імем чарніцы Анастасіі. Ён, па мясцовых паданнях, размяшчаўся паблізу  ручая Чарніца ў Заслаўі. Магчыма, гэта быў пачатковы скіт, якому  не суджана было стаць сапраўдным манастыром па прычыне смерці манахіні-адзінотніцы  у 1000 годзе.

Пасля прыняцця хрысціянства ў буйных гарадах і  княствах пачалі стварацца епархіі  – тэратарыяльныя царкоўныя акругі, якімі кіравалі епіскапы. Лічаць, што  ў 992 годзе ўзнікла епархія ў  Полацку.

Сведчаннем  актыўных кантактаў Усяслава Полацкага  з духавенствам служыць увага  князя да шанавання кананізаваных  у 1072 годзе братоў яго дзеда – князёў Барыса і Глеба. Невыпадкова такія імёны насілі таксама сыны Усяслава. Гэта пралівае святло на ступень хрысціянізацыі жыцця двара полацкага князя, а таксама на кантакты яго з царкоўным асяроддзем,якое з’явілася ў Кіеве ініцыятарам шанавання святога Барыса і святога Глеба, што атрымала распаўсюджанне і ў Полацкай зямлі. Гэта відаць на прыкладзе помнікаў жывапісў у Полацку(фрэскі святых Барыса і Глеба ў Барысаглебскім(Бельчыцкім)манастыры) і прыкладнога мастацтва(віслая пячатка з выявай святога Глеба з архіялагічных раскопак Менска, бронзавы абразок з раскопак Копысі і інш.).

Полацкая  княская сям’я цесна была звязана  з Кіева-Пячэрскім манастыром. Добрыя адносіны манастыра з Полацкам склаліся яшчэ пры жыцці Усяслава, якога  падтрымліваў манастыр у 1068 годзе, і  Усяслаў Полацкі быў абраны кіяўлянамі на трон у Кіеве, на якім пратрымаўся  нямнога – 7 месяцаў.

Кароткая  звестка аб полацкім епіскапе змешчана ў Іпацьеўскім летапісе пад 1105 годам, калі мітрапаліт Нікіфар І “постави Мину Полотьску” з манахаў Кіева-Пячэрскага манастыра. В.Н. Тацішчаў сцвярджае  нават, што мітрапаліт Нікіфар І, які пасвяціў Міну, сам раней быў  полацкім епіскапам, але гэта патрабуе больш грунтоўнага пацвярджэня.

У “Жыцці Ефрасінні Полацкай” называецца полацкі епіскап Ілля. Акрамя Міны і Іллі пісьмовыя крыніцы змяшчаюць  звесткі яшчэ аб шасці полацкіх епіскапах 12 – 13 стст. Касьма (Грэк) пастаўлены ў 1143г.; Дыянісій памёр у 1183г.; Мікалай  пастаўлены ў 1183г.; Аляксей упамянуты  каля 1231 г.; Сімяон(Наўгародзец) упамянуты каля 1274 г.; Іакаў вядомы па дакументу прыкладна 1300г.

У 12ст. каля Полацка ўзнікаюць манастыры. Два  манастыры – жаночы св. Спаса  – і мужчынскі св. Багародзіцы  – заснавала Ефрасіння Полацкая. У іх вялі манашаскі вобраз жыцця  прадстаўнікі полацкай княскай дынастыі. Найбольш вядомая з іх прпадобная Ефрасіння(да пастрыжэння княжна Прадслава), пазней прылічаная да ліку святых. У  распаўсюджванні хрысціянства, пісьменнасці, культуры ў Полацкай зямлі яе заслугі асабліва вялікія. У цяперашні час вызначана, што ў Полацку ў 12ст. існавала не менш 10 культавых манументальных збудаванняў, трох манастыроў.

Нягледзячы  на адзначаныя поспяхі хрысціянізацыі, неабходна сказаць, што новая  вера ў Полацкай зямлі распаўсюджвалася параўнальна марудна і павінна  была вытрымаць барацьбу з язычніцтвам, якое мела тут глыбокія карані ў  выніку блізкага суседства Полацка  з літоўскімі і іншымі неславянскімі  плямёнамі, у якіх высокага развіцця дасягнуў язычніцкі культ.

Язычніцкія  вешчуны ў старажытным Полацку  былі ў пашане нават сярод прадстаўнікоў  княскай дынастыі пасля афіцыйнага прыняцця хрысціянства. “Аповесць  мінулых гадоў” прыпісвае Усяславу Полацкаму нараджэнне ад “вяшчунства”. Сучаснікі надзялялі Усяслава звышнатуральнымі якасцямі. Сама Полацкая зямля ўяўлялася  летапісцам і аўтару “Слова аб палку  Ігаравым” краінай чараўнікў.

Да гісторыі рэлігійных вераванняў жыхароў Полацкай зямлі маюць адносіны велізарныя вылунныя камяні з высечанамі на іх выявамі крыжа з «Галгофай” і набожнымі надпісамі. У Падзвінні вядома 9 такіх камянёў. На шасці з іх значыцца імя Барыса, ад чаго камяні называюць “Барысавымі”. Камяні з’яўляюцца сведчаннем барацьбы полацкіх князёў з язычніцкімі вераваннямі (пакланенні камяням-фетышам) у перыяд двухвер’я, якое ўтрымлівалася ў Полацкай зямлі да 12ст. і яшчэпазней.

Згодна  паведамленню “Аповесці мінулых  гадоў”, пасля прыняцця хрысціянства ў Кіеве князь Уладзімір Святаславіч  накіраваў ў Тураўскую зямлю  ў яксці пасадніка свайго сына Святаполка. Падобна іншым княжічам, ён быў абавязаны не толькі валодаць дрыгавіцкай зямлёй, але і распаўсюджваць тут новую веру. У іншых крыніцах(“Сказанні  аб Барысе і Глебе”, Пераяслаўска-Суздальскім  летапісе) гаворка ідзе аб накіраванні  Святаполка на княжанне ў Піск. Некаторыя  гісторыкі мяркуюць, што Святаполк  атрымаў адначасова два гарады і  мог сапраўды некаторы час знаходзіцца  у Пінску.

Паводле дайшоўшага да нас падання, сам князь  Уладзімір Святаславіч заснаваў пад Пінскам Лешчынскі манастыр. Выказваюць меркаванні, што Тураў  стаў цэнтрам епархіі пасля таго, як у 1088г. тут пачаў княжыць Святаполк  Ізяславіч, праўнук Уладзіміра.

Аднак у  “Кіева-Пячерскім пацерку”(зборнік  апавяданняў) змешчаны тэкст аб заснаванні Тураўскай епархіі ў 1005г. і прыводзіцца  ўстаноўчая яе грамата, якая дадзена  ад імя князя Уладзіміра з пералікам  гарадоў, што ўваходзілі ў Тураўскую  епархію. Першым яе епіскапам быццам быў Фама. У духоўным падпарадкаванні  тураўскага епіскапа пазней знаходзіліся гарады Пінск, Наваградак, Гародня, Берасце, Ваўкавыск, Здзітаў, Степань, Дубровіца, Слуцк, Копысь і інш.

У старажытнарускіх летапісах няма паведамленняў пра  тураўскіх епіскапаў 10 – 11 стст. Але  ёсць звесткі у іншых крыніцах аб епіскапе Рэйнберне. Тураўскі князь  Святаполк у 1013г. узяў шлюб з дачкой польскага караля Баляслава. З ёй прыехаў калобжацкі епіскап Рэйнберн, які выкарыстаў момант для распаўсюджвання  каталіцызму. Уладзімір, даведаўшыся  аб гэтых намерах, выклікаў Святаполка разам з жонкай і яе духоўнікам у Кіеў, дзе зняволіў у турму. Рэйнберн неўзабаве памёр. У 1015г. пасля смерці Уладзіміра княжыць у Кіеве становіцца Святаполк. У гэтым годзе адбылося забойства братоў князёў Барыса і  Глеба, якія потым былі абвешчаны  першымі усходнеславянскімі святымі. У 1054г хрысціянская царка канчаткова раздзялілася на каталіцкую і праваслаўную. Адбыўся афіцыйны разрыў церкваў. У  Тураве вядомы у 12ст. праваслаўныя епіскапы: грэк Ігнацій(1137г), Іакім(пастаўлены ў 1144г.), Кірыла(каля 1169г.), Лаўрэнцій(названы  ў летапісе пад 1182г.)

Клопатам  аб распаўсюджванні хрысціянства было адкрыццё цэркваў і манастыроў. Жонка  Святаполка Ізяславіча Варвара заснавала  ў Тураве Варварынскі манастыр, у  якім жыла з дзецьмі пасля смерці князя. Сказанне аб Марціне-мніху паведамляе аб існаванні ў Тураве мужчынскага  мнастыра. Тут жа знаходзілася епіскапская  рэзідэнцыя.

У Тураве пры археалагічных даследваннях выяўлены рэшткі мураванага трохапсіднага  сабора. Уплыў хрысціянства распаўсюджваўся  на творы прыкладнога мастацтва. Пры раскопках гарадоў знойдзены  металічныя, каменныя, бурштынавыя  крыжы, у Тураве – цудоўныя свінцовыя  абразкі, якія ўстаўляліся ў вялікі крыж, у Пінску – каменны абразок  Ісуса Хрыста Эмануіла.

Увядзенне хрысціянства садзейнічала развіццю культуры на беларускіх землях. Вышэйшым узорам старажытнарускай культуры з’яўляецца манументальная архітэктура. У 10 – 13стст. у архітэктуры Еўропы дамінаваў раманскі стыль. Грамадзянскія і культавыя раманскія пабудовы вызначаліся масіўнасцю, суровай манументальнасцю і крапаснымі рысамі. У муроўцы абавязкова ўжываўся абчэсаны і прыродны камень, часам разам з цэглай. Рысы раманскага стылю ёсць у многіх помніках беларускага дойлідства.

З прыняццем  хрысціянства бярэ пачатак каменна-цяглянае будаўніцтва, узвядзенне манументальных культавых пабудоў. На пачатковым этапе  рускія дойліды пераймалі візантыйскія архітэктурныя формы, потым іх пераасэнсавалі ў адпаведнасці са сваімі мастацкімі густамі, традыцыямі.

Будаўніцтву сабораў на Русі надавалася дзяржаўнае і палітычнае значэнне. Цэрквы былі не толькі культавымі установамі, але  і важнейшымі цэнтрамі інфармацыі аб палітычных, рэлігійных і грамадскіх справах і падзеях. У іх захоўваліся  казна, бібліятэкі, архівы. Каля сцен цэркваў  праходзілі сходы гараджан. Пры храмах і манастырах навучалі грамаце, тут  пісаліся славутыя рускія летапісы.

 

Культура. Вядомыя дзеячы асветы

 

Еўфрасіння Полацкая (1102 – 24.5.1173) Прадстаўніца хрысціянскага культурнаасветніцкага руху ў Полацкім княстве 12 ст. Першая жанчына гэтага перыяду, прылічаная да святых. Нарадзілася ў Полацку. Дачка полацкага князя Георгія Усяславіча, малодшага сына князя Усяслава Брачыславіча. У 2й палове 11 — 1й палове 12 ст. полацкае княства як самастойная i моцная дзяржава дасягнула высокага ўзроўню i ў культурным жыцці. Трывалымі былі гандл'ёвыя i культурныя сувязі Полацкага княства з краінамі Усходу i Захаду. Культурным сувязям з Візантыяй спрыялі сваяцкія адносіны полацкіх князёў з візантыйскім амператарскім домам. Менавіта ў гэтыя часы ў Полацку пабудаваны Сафійскі сабор i іншыя манументальныя царкоўныя пабудовы. Ёсць звесткі пра наяўнасць тут свайго 'летапісання. У духоўнакультурным жыцці Полацкага княства ўмацоўвалася хрысціянская ідэалогія, хоць язычніцкія ўяўленні былі яшчэ даволі моцныя нават у княжащим асяроддзі. Аднак хрысціянская ідэалогія заваёўвала ўсё больш прыхільнікаў, якія імкнуліся сцвердзіць у жыцці ідэі падзвіжніцтва, асветы i кніжнасці. Асабліва важную ролю ў гэтым працэсе адыграла Е. Полацкая., звесткі пра дзейнасць якой дайшлі да нас з «Жыція Ефрасінні Полацкай», створанага, відаць, неўзабаве пасля яе смерці (старэйшы з вядомых спісаў датуецца 14 ст.). «Жыціе...» было шырока вядомае i папулярнае ў старажытнабеларускі перыяд. Стварэнне ў Полацкім княстве свайго «Жыція...» — важнае сведчанне культурней суверэннасці дзяржавы, яе значнасці i сілы. Калі адлюстраванне дзяржаўнапалітычнай ролі княства знаходзіла сваю фіксацыю ў галіне летапісання, то ў духоўнай сферы гэта замацавана найперш у самім факце стварэння «Жыція...». Арыгінальнасць гэтага твора — у сцвярджзнні неабходнасці ведаў, любові да кнігі, у ідэі духоўнага ўдасканалення, праслаўленні падзвіж ніцтва, самаадднаным служэнні вышэйшым маральным ідэалам.

Ефрасіння рана пастрыглася ў манахіні насуперак волі бацькоў, якія хацелі аддаць яе замуж. Пасяліушыся ў келлі  Сафійскага сабора, яна занялася перапіскай твораў рэлігійнамаральнага зместу. Гэта, відаць, былі пераважна пераклады  з грэчаскіх арыгіналаў. Ёсць падставы меркаваць, што на той час у  храме існавала майстэрня, дзе ствараліся i памастацку ўпрыгожваліся рукапісы, былі падрыхтаваны майстры i спецыяльнае абсталяванне. Відаць, яшчэ да прыходу Ефрасінні быў пакладзены пачатак вядомай бібліятэкі Полацкага Сафійскага сабора, якая паступова ператварылася ў буйны культурны цэнтр Полаччыны, дзе ствараліся i захоўваліся нацыянальныя духоўныя каштоўнасці, у т.л. летапісы i творы грэчаскай патрыстыкі. Ефрасіння заснавала ў Полацку жаночы i мужчынскі манастыры, была фундатарам пабудовы каля 1160 царквы святога Спаса (цяпер СпасаЕфрасіннеўская), дзе размяшчаліся келлі Ефрасінні i яе сястры, i царквы Багародзіцкай. Спаская царква была багата ўпрыгожана фрэскамі, якія маюць вялікую гістарычную i мастацкую каштоўнасць. Па заказе Ефрасінні полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161 быў зроблены напрастольны шасціканцавы крыж для царквы святога Спаса. Ён быў з кіпарысу, да яго пярэдняй i адваротнай паверхняў прымацаваны залатыя, да бакавых — сярэбраныя пласціны. Крыж быў аздоблены каштоўнымі камянямі, упрыгожаны выявамі евангелістаў, заснавальнікаў праваслаўя, святых Ефрасінні i яе бацькоў. Гэты выдатны ўзор прыкладнога мастацтва 12 ст. стаў найкаштоўнейшай нацыянальнай святыняй (у час другой сусветнай вайны крыж украдзены з Беларусі). Па просьбе Ефрасінні візантыйскі імператар Мануіл Комнін прыслаў для царквы святога Спаса адзін з трох абразоў (эфескі) Маці Боскай, створаных, паводле падання, евангелістам Лукою. Па яе загадзе гэты абраз быў упрыгожаны золатам, серабром i каштоўнымі камянямі (зараз знаходзіцца ў Рускім музеі ў СанктПецярбургу). У канцы жыцця Ефрасіння здзейсніла паломніцтва ў Іерусалім, дзе i памерла. У 1187 яе мошчы былі перенесены ў Кіева Пячорскую лаўру, a ў пач. ХХст. у Полацк.