Кытай мәдениеті және қыпшақ хандығы

 • Екінші палатада әскери  басшы және сот ісін басқарушы,

 • үшінші палатада император  мен оның отбасына, кеңесшілеріне  қызмет жасайтын сарай басшысы  болды.

 Бұлардан басқа тексеруші  палатасы болды. Қытай жері  әкімшілік жағынан 10 аймаққа,  әрбір аймақ округке, әр округ  уезге бөлінді. XIII ғасырдың екінші  жартысында монғол феодалдары  Қытайды толықтай дерлік басып  алды. Билік монғолдардың Юань  әулетінің (1271-1368) қолына көшті. 1367 жылы қытай халкы монғол басқыншыларынан  жерін толық азат етті. Өкімет  басына қытайлардың Мин әулеті (1368-1644) келді.

 Діннің таралуы

IV-V ғасырларда Қытай мемлекетінде  будда діні кең тарады. Буддизм  Қытайға Үндістаннан келген. Басқа  діндер сияқты буддизм де адамдарды  қиындыққа шыдамды болуға шақырды.Дінді  уағыздаушы және таратушы Будда храмы болды. Қытайда храмның жер иеліктері болып, бұл діни орын ірі феодалдық шаруашылық саналды.

 Жаңа заманның I ғасырында Қытайда  даосизм діні тарай баста- ды. Оның негізін қалаушы Чжан  Лин (Чжан Даолин) адамдарды аңыз  арқылы аспанға, жеке адамдардың  күдіретіне табындырып отырды. Ежелгі  Қытай аңыздарының кейіпкерлеріне  тағзым жасау даосизмнің негізгі  қағидасы болды.

4 Орта ғасырлардағы Қытайдың  саяси құрылысы

Императордың билігі шексіз болды. Ескі дәстүр бойынша императорды  «көктің баласы», кұдайдың жердегі  әміршісі деп түсінген. Император

жанында кеңес құрылды. Сонымен  бірге императордың өзі үш кеңесші  палата кұрды.

Бірінші палатада кеңсе шенеуніктерін  басқарушы,салық жинаушы және дін  басшысы болған.

Екінші палатада әскери басшы және сот ісін басқарушы,

Үшінші палатада император мен оның отбасына, кеңесшілеріне қызмет жасайтын сарай басшысы болды.

Бұлардан басқа тексеруші палатасы болды. Қытай жері әкімшілік жағынан 10 аймаққа, әрбір аймақ округке, әр округ уезге бөлінді. XIII ғасырдың екінші жартысында монғол феодалдары Қытайды толықтай дерлік басып алды. Билік монғолдардың Юань әулетінің (1271-1368) қолына көшті. 1367 жылы қытай халкы  монғол басқыншыларынан жерін толық  азат етті. Өкімет басына қытайлардың  Мин әулеті (1368-1644) келді. 

5 Діннің таралуы 

IV-V ғасырларда Қытай мемлекетінде  будда діні кең тарады. Буддизм  Қытайға Үндістаннан келген. Басқа  діндер сияқты буддизм де адамдарды  қиындыққа шыдамды болуға шақырды.Дінді  уағыздаушы және таратушы Будда  храмы болды. Қытайда храмның  жер иеліктері болып, бұл діни  орын ірі феодалдық шаруашылық  саналды.

Жаңа заманның I ғасырында Қытайда  даосизм діні тарай баста- ды. Оның негізін қалаушы Чжан Лин (Чжан Даолин) адамдарды аңыз арқылы аспанға, жеке адамдардың күдіретіне табындырып отырды. Ежелгі Қытай аңыздарының кейіпкерлеріне тағзым жасау даосизмнің негізгі қағидасы болды.

Қытай тарихын мерзімдеу

Қытай тарих ғылымында қабылданған  қысқа реттік кесте

Жылдар Мемлекет (әулет) Б.з.д. б.з.д. 2357. — б.з.д. 2255 до н. э. Аты аңызға айналған Яо билеуші

б.з.д. 2255 — б.з.д. 2205 Аты аңызға айналған Шунь билеуші

б.з.д. 2205 —б.з.д. 1766 Аты аңызға айналған Ся әулеті

б.з.д. 1766 —б.з.д. 1122 Аты аңызға айналған Шан-Инь әулеті

б.з.д. 1122 —б.з.д. 247 Чжоу әулетінің дәстүрлі мерзімдері

б.з.д. 246 —б.з.д. 207 Цинь әулетінің дәстүрлі мерзімдері

б.з.д. 206 —б.з.д. 220 Хань әулетінің дәстүрлі мерзімдері (в том числе Западная Хань — с 206 до н. э. по 25 н. э., Восточная  Хань — 25 — 220 н. э.)

Біздің заманымыз 220 — 264 Вэй әулеті

265 — 420 Цзинь әулеті (Батыс Цзинь: 265 — 316, Шығыс Цзинь: 317 — 420)

420 — 479 Сун әулеті

479 — 501 Ци әулеті

502 — 556 Лян әулеті

557 — 588 Чэнь әулеті

589 — 618 Суй әулеті

618 — 907 Тан әулеті

907 — 959 Бес әулеттің заманы

960 — 1279 Сун әулеті

1280 — 1368 Юань әулеті (моңғол)

1368 — 1644 Мин әулеті

1644 — 1911 Цин әулеті (манчжур)

1912 — 1949 Қытай мемлекеті

1949 ж. 30 қыркүйегі Қытай Халық  Республикасы

ҚХР (тарихы және қазіргі заман)

1949-1956 КСРО көмегімен өндірістің  негізгі салалары салынды, өндірісті  ұлттандыру және ауыл шаруашылығын  коллективизацияландыру жүргізілді, жаппай социалистік құрылыс басталды.

1956 жылы ҚКП 8 съезінде Мао  Джетуң идеяларының жеңісімен,  «үлкен адым» саясатымен, «коммунизацияландырумен»  аяқталған жаңа бағыт жарияланды. Одан кейін негізгі ұраны болған  социализм құру кезіндегі класстық  күресті күшейту және Қытайдың  мемлекет пен қоғам құрудағы  «ерекше жолы» екі жақтың теке-тіресінен  «мәдени революция» жарияланды (тауарлық-ақшалай  қатынастарды мойындамау, мемлекеттік  емес жекешелендірудің болмауы,  сыртқы экономикалық қатынастарды  болдырмау, адалсыз саясаткерлерді  жұрт алдында соттау, хунбэйбиндер  және т.б.)

Бұл саясат кейін «төрт банданы» құлатқаннан соң, кейін билік  басына келген Дэн Сяопинмен әшкереленді. Қытай Коммунистік Партиясының  Орталық Комитетінің 11 шақырылымымен  өткен ІІІ Пленум (1978 жылдың желтоқсаны): жоспарлы-тарату және күллі шетелдік инвестицияны кірістіру, ұйымның кеңірек  шаруашылық қарекет етуіне рұқсат беру, ауылдарда жанұялық тәртіпті енгізу, экономикадағы мемлекеттік сектордың  пайызын кеміту, ашық экономикалық аумақты ашу, кедейшілікпен күресу, ғылым мен техниканы дамыту сияқты нарықтық болатын екі жүйенің  біріктіруі арқылы социалистік нарықтық экономикаға курс жарияланды.

Қытайды хаостан, артқа қалудан  және кедейшіліктен алып қалып, қалыпты  әлеуметтік-экономикалық даму жолына салға Дэн Сяопин болатын. 1980 жылдың аяғы мен1990 жылдың бастарында Қытай  толықтай халықты тамақтандыру мәселесін, ЖІӨ (Жалпы ішкі өнім) және өндірісті  жылдам түрде ұлғайтуын дамуын, халықтың өмір деңгейін көтеру мәселесін шешті.

Бұл түбегейлі жаңартулар одан кейінгі  келген Цзян Цземинмен және Ху Джинтаомен жалғастырылды.

2002-2005 жылдары Ху Цзинтао(қыт.  胡锦涛) өзінің қолына жоғары партиялық, мемлекеттік және әскери лауазымдарды алды (ҚКП ОК жоғарғы төрағасы, ҚХР председателі, ҚХБА бас қолбасшысы).

ЖІӨ-нің орташа өсуі 1990-1999 жылдары — 10,3%, 1998-2001 жылдары— 10%, 2002-2005 жылдары— 9% құрады. ЖІӨ көлемі бойынша, Қытай АҚШ-тан кейінгі екінші орынды иеленіп жатыр. Валюталық резервтері жылдам өсті. Сыртқы сауда көлемі 2004 жылға қарай 850 млрд. доллардан асып кетті.Бірақ Қытайдың орасан зор экономикалық өсуі өсіп келе жатқан саяси және әлеуметтік тұрақсыздықпен тіресті. Жасалған реформалар елдің тек жағажайдағы шығыс провинцияларға септігін тигізсе, өзге аймақтағы халық жағдайы өте төмен болып табылады, сонымен қатар әр аймақтың экономикалық жағдайының айырмашылығы ұлғаюда.Қытай басшылығы

бұрынғы КСРО аумағында болып өткен  «түрлі-түсті революцияларға» күдікпен қарады, әлеуметтік ашынудың Қытайға  келуінен сақтау үшін мемлекеттік бақылауды  күшейту жолында үлкен жұмыстарға кірісіп, шетелдік Қытай басшылығы бұрынғы КСРО аумағында болып өткен «түрлі-түсті революцияларға» күдікпен қарады , әлеуметтік ашынудың Қытайға келуінен сақтау үшін мемлекеттік бақылауды күшейту жолында үлкен жұмыстарға кірісіп , шетелдік ықпалды шектетті.

2005 жылдың қазан айында ең  ірі ұялы байланыс операторларының  қызметін мемлекеттік бақылауға  алу науқаны басталды. Жаппай  сыбайластығы үшін жиі сыналатын  Гуандун провинциясында партиялық  және мемлекеттік басшылығын  соттау басталды.

ҚКП ОК пленумы 2005 жылдың қазанында  «Қытайда үйлесімді қоғамды құруды стратегиялық мақсат ететін» 11-інші бесжылдық  жоспар қабылдады.

2006 жылдың 5 наурызында ВСНП кезекті  отырысында бағдарламалық баяндамамен  Вэнь Цзябао шығып, елдің экономикалық  өсуінің тежеуді, ал босатылған  ақшаны шаруалардың өмір деңгейін  көтерумен қатар әскері шығындарды  өсіруді ұсынды.

Үкімет Қытайдың ЖІӨ-ін қазіргі  жылына 10%-дан 7,5%-ға тежеуді жоспарлауда. Босатылған қаржы қаланың тұрғындары мен шаруалардың арасындағы өмір деңгейінің айырмасын жабуға жұмсалады (елдегі шаруалар саны шамамен 900 млн., немесе халықтың 75%-ы). ҚХР-да «түрлі-түсті революцияның» алдын алу мақсатында 2006 жылы аграрлық секторға шамамен 340 млрд. юань жұмсау көзделіп отыр (2005 жылғыдан 14 пайызға көп).

Әскери шығындар да көбейеді. Ресми  әскери қаражат 2006 жылы 14,7%-ға көбейіп, 284 млрд. юаньды құрайды (35,5 млрд. доллар). Жоспарланып

отырған ауыл шаруашылыққа және әскерге  жұмсалатын қаржының көбейюі жағажайдағы  бай провинцияларды пайдаланады.

Сондықтан, бұл саясаттың өткізілуі бұрынғы басқарушы Цзян Цзэмин шыққан Шанхай тайпасының қарсы әрекетіне кезігуі мүмкін.

Саясат жайғасы

1949 жылдың желтоқсанында ҚХР  құрылғалы елде төрт Конституция  қабылданды(1954, 1975, 1978 и 1982). Қытай  Халық Республикасының Конституциясы  бойынша (1982 жылдың желтоқсаны), ҚХР  — халықтың демократиялық өктемдігі  бар социалистік мемлекет.

Мемлекеттік биліктің жоғарғы органы — жергілікті жиналыста 5 жылға сайланатын халық қалаулыларынан тұратын 2979 депутаттан тұратын бір палаталы Бүкіл Қытай  халық қалаулыларының жиналысы (БҚХҚЖ). БҚХҚЖ сессиясы жыл сайынғы тәртіппен  шақырылады.

Депутаттарының санының көптігінен БҚХҚЖ функцияларын сессия мерзімдерінің  арасында делегаттардан сайланған  тұрақты комитет атқарады (шамамен 150 адам).

Сайлауға тек қана Қытай Коммунистік  партиясы мен Халықтың саяси кеңес  Советіне кіретін сегіз демократиялық  партия қатысады.

Шәңғаңда және Макаода өз заң  шығару жүйелері бар.

БҚХҚЖ барлық депутаттары коммунистер  және демократтар блогінен тұрады.

 

 

 

 

Дереккөздер

1 Қазақстан тарихы. Очерк. 149-174-бб.

2 Қазақстан тарихы. 5-томдық 2-том., 2-бөлім, 1-2 тараулар

3 Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы, 4-бөлім

4 Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан, 119-146-беттер.

5 Абусейтова М.Х. Казахское ханство во второй половине XVI-века. А., 1985

6 Левшин А.И. Описание киргиз-казачъих, или киргиз-кайсацких орд и степей. А., 1996.