Лютаўская і Кастрычніцкая рэвалюцыі 1917 г

     У той жа дзень у Мінску адкрыўся III з'езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай  і Віленскай губерняў. На ім прысутнічала 335 дэлегатаў, большасць з якіх былі прадстаўнікамі беднаты і сераднякоў. Склад з'езда сведчыў аб вялікім зруху ўлева. Старшыня выканкома, абраны II з'ездам, правы эсэр Несцераў, кандыдатура якога была вылучана на пост старшыні з'езда, пры выбарах атрымаў 8 галасоў. Старшынёй з'езда быў абраны бальшавік М. I. Крывашэін.

     З'езд  сялянскіх дэпутатаў прызнаў  савецкую ўладу і абавязаўся праводзіць у жыццё яе дэкрэты, а таксама  заклікаў усіх, хто вагаўся, не выступаць  супраць Кастрычніцкай рэвалюцыі, падпарадкавацца волі рабоча-сялянскіх  і салдацкіх мас. У мэтах найбольш паслядоўнага ажыццяўлення Дэкрэта аб зямлі з'езд вырашыў перавыбраць усе валасныя камітэты, валасныя земскія ўправы, міліцыю. Зямельным камітэтам было рэкамендавана выдзеліць камісіі для ўзяцця на ўлік усіх зямель, іншых угоддзяў, інвентару і размеркавання іх сярод бяднейшых сялян.

     З'езд  абраў 35 чалавек у склад Выканкома  сялянскіх дэпутатаў Мінскай  і Віленскай губерняў і прыняў рашэнне аб аб'яднанні Выканаўчага  камітэта Савета сялянскіх дэпутатаў  з Выканаўчым камітэтам Савета рабочых  і салдацкіх дэпутатаў.

     20 лістапада адкрыўся II з'езд армій Заходняга фронту. У яго рабоце ўдзельнічала 714 дэлегатаў. У ліку дэлегатаў было бальшавікоў 473, левых эсэраў — 74, меншавікоў — 24, беспартыйных — 103. Астатнія дэлегаты былі прадстаўнікамі розных дробных партый і арганізацый. Па пытанню аб сучасным моманце выступілі: дакладчык ад бальшавікоў — Валадарскі, садакладчыкі — Злобін ад эсэраў і Горын ад меншавікоў. «Наша рэвалюцыя, — гаварыў Валадарскі, — выставіла 4 лозунгі: зямлі — міру — хлеба — волі». У прынятай рэзалюцыі з'езд вітаў петраградскіх рабочых і салдат, якія ажыццявілі пераможнае паўстанне. Быў выказаны поўны давер Савету Народных Камісараў і абяцана яму ўся магчымая падтрымка. «Заходні фронт, — гаварылася ў рэзалюцыі, — будзе адной з апор народнай улады». За гэту рэзалюцыю прагаласавала 500 дэлегатаў з'езда. Прадстаўнікі меншавікоў прапанавалі стварыць урад на падставе аб'яднання ўсіх дэмакратычных партый, але іх праект рэзалюцыі не быў падтрыманы з'ездам; ён сабраў толькі 73 галасы.

     З'езд  распрацаваў сістэму арганізацыі савецкай улады на Заходнім фронце і ў вобласці. У вобласці, губернях, паветах, валасцях ствараліся Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў, Саветы сялянскіх дэпутатаў, Саветы батрацкіх дэпутатаў. У выніку іх аб'яднання з прадстаўнікамі арміі, прафесійных саюзаў, чыгуначнага саюза, паштова-тэлеграфных служачых былі створаны Саветы рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў, якія з'яўляліся дзяржаўнай уладай у вобласці, губерні, арміі.

     Для кіравання рознымі галінамі гаспадарча-палітычнага  і культурнага жыцця Саветы стваралі галіновыя аддзелы (ваенны, харчовы, працы, фінансавы, асветы, агульнага кіравання і г. д.). Узначальвалі апдзелы народныя камісары. Гарадскія і земскія самаўправы, харчовыя камітэты і іншыя арганізацыі падпарадкоўваліся Савету. У штабах, банках, казначэйствах камісары ўтваралі самаўправы з ліку служачых, якія ажыццяўлялі кіраўніцтва дадзенымі ўстановамі. У мясцовыя самаўправы пасылаліся прадстаўнікі Саветаў для сувязі.

     Абласны і франтавы Савет рабочых, салдацкіх  і сялянскіх дэпутатаў складаўся: па 35 дэпутатаў ад з'езда рабочых і салдацкіх дэпутатаў і ад з'езда сялянскіх дэпутатаў, 100 дэпутатаў ад франтавога з'езда, 11 — ад прафсаюзаў, 4 — ад чыгуначнага саюза, 2 — ад паштова-тэлеграфнага саюза. Названы Савет з'яўляўся вышэйшым органам заканадаўчай улады ў вобласці і на фронце.

     Другі з'езд армій Заходняга фронту абраў 20 прадстаўнікоў у ЦВК (18 бальшавікоў, два левыя эсэры), 100 чалавек у  Франтавы камітэт (80 бальшавікоў, 10 левых  эсэраў, 4 меншавікі, 6 правых эсэраў). Галоўнакамандуючым войскамі Заходняга фронту з'езд абраў А. Ф. Мяснікова.

     З нагоды завяршэння работы трох з'ездаў  у Мінску 25 лістапада адбылася шматтысячная маніфестацыя рабочых, салдат і сялян  у падтрымку савецкай улады. Праходзіла яна без прадстаўнікоў ліберальных  і памяркоўных сацыялістычных партый, без той стракатасці ў лозунгах, якая мела месца вясной. На гэты раз калоны ішлі пад бальшавіцкімі лозунгамі. Маніфестацыя завяршылася мітынгам, на якім выступілі К. I. Ландар, М. I. Крывашэін.

     У снежні 1917 г. завяршылася работа па арганізацыі савецкай улады ў Віцебскай і Магілёўскай губернях. Віцебскі губернскі з'езд Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў (11 — 17 снежня) праходзіў пад бальшавіцкім уплывам. 3 500 дэлегатаў з'езда каля 70 % былі бальшавікі. Прызнаўшы ўладу, устаноўленую II Усерасійскім з'ездам Саветаў, і ўтвораны ім урад — Савет Народных Камісараў, з'езд аднадушна заявіў аб сваім імкненні ўсімі сіламі праводзіць у жыццё дэкрэты новай улады і энергічна змагацца з усімі спробамі супрацьдзеяння гэтай уладзе з боку звергнутых класаў. У сувязі з гэтым з'езд вызначыў сваю пазіцыю ў адносінах да Устаноўчага сходу. Яна прадугледжвала яго падтрымку толькі ў тым выпадку, калі апошні «будзе выконваць волю народа і будзе дзейнічаць у згодзе з ЦВК Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў».

     У галіне эканомікі з'езд прапанаваў нацыяналізацыю ваенных дзяржаўных пазык, банкаў, канфіскацыю прыбыткаў  акцыянерных кампаній, увядзенне  ўсеагульнай працоўнай павіннасці, узяцце справы забеспячэння харчаваннем  насельніцтва ў свае рукі. З'езд лічыў неабходным утварэнне спецыяльнага органа па кіраванню гаспадаркай у мэтах правядзення ў жыццё рабочага кантролю над прамысловасцю губерні, ажыццяўленне дэкрэта аб адмене прыватнай уласнасці на зямлю і гарадскую нерухомую маёмасць, адкрыццё і пуск усіх прадпрыемстваў па вытворчасці патрэбных насельніцтву тавараў, якія былі закрыты і не дзейнічалі.

     З'езд  прызнаў неабходным справядлівае размеркаванне  зямлі і ў мэтах павышэння  ўзроўню агратэхнікі рэкамендаваў стварыць новыя і падтрымаць існуючыя буйныя гаспадаркі, забяспечваць іх сельскагаспадарчай тэхнікай і агранамічнымі кадрамі. Кіраванне работай па ажыццяўленню Дэкрэта аб зямлі з'езд усклаў на мясцовыя Саветы сялянскіх і батрацкіх дэпутатаў і адначасова прыняў рашэнне аб роспуску губернскага і гіавятовага зямельных камітэтаў, паколькі яны не стаялі на ахове інтарэсаў працоўных. Валасныя зямельныя камітэты прапанавалася пераабраць і ўзмацніць кантроль за іх дзейнасцю з боку працоўных сялян. Павятовыя Саветы абавязваліся правесці канфіскацыю зазначаных у законе аб зямлі плошчаў і размеркаваць іх паміж беззямельнымі і малазямельнымі сялянамі.

     Па  пытанню аб мясцовых органах самакіравання  з'езд прызнаў паўнаўладнымі органамі Саветы. Гарадскія і земскія самакіраванні  павінны былі пад кіраўніцтвам Саветаў займацца гаспадарчымі справамі. З'езд выказаўся за поўнае знішчэнне старога суда, за неадкладнае стварэнне народных судоў і рэвалюцыйных трыбуналаў.

     Па  сутнасці рашэнні з'езда ўтрымлівалі  ў сабе тыя элементы, якія ў хуткім часе разаўюцца ў сістэму, названую сістэмай «ваеннага камунізму». Гэтак жа рашэнні з'езда закладвалі элементы рэпрэсіўнага механізма, заснаванага не на праве, а, зноў жа, на прынцыпе рэвалюцыйнай мэтазгоднасці. Назваць Саветы гэтага часу органамі сапраўднага народнага самакіравання не выпадае. Іх пераважна бальшавіцкі склад не адлюстроўваў настроі ўсіх слаёў насельніцтва.

     З'езд  прыняў «Палажэнне аб кіраванні губерняй»  і абраў выканаўчы орган —  Губернскі Савет дэпутатаў у  складзе 65 чалавек, у тым ліку: бальшавікоў  — 55, левых эсэраў — 5.

     16 — 18 снежня 1917 г. адбыўся першы  з'езд Саветаў рабочых і салдацкіх  дэпутатаў Магілёўскай губерні.  Але, паколькі на з'ездзе не  былі прадстаўлены многія Саветы, было вырашана склікаць 5 студзеня 1918 г. агульнагубернскі II з'езд Саветаў. Да яго склікання было абрана бюро з сямі дэлегатаў для арганізацыі савецкай улады ў губерні. Неўзабаве гэтае бюро папоўнілася прадстаўнікамі з'езда сялянскіх дэпутатаў і працавала як вышэйшы орган савецкай улады ў Магілёўскай губерні.

     У перыяд з 5 па 10 студзеня 1918 г. паасобна адбыліся III з'езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў і IV з'езд сялянскіх дэпутатаў Магілёўскай губерні. З 23 Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў на III з'ездзе былі прадстаўлены 15. Па пытаннях арганізацыі ўлады, гарадскога і земскага самакіравання, аб судзе, бягучым моманце былі прыняты рэзалюцыі ў духу рашэнняў Усерасійскага з'езда Саветаў. У адносінах да Устаноўчага сходу з'езд лічыў, што калі ён пойдзе супраць заваёў Кастрычніцкай рэвалюцыі, то тым самым супрацьпаставіць сябе працоўным. У барацьбе паміж Устаноўчым сходам і Саветамі з'езд заявіў, што ён будзе на баку Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. Папярэджанне гучала пагрозліва. З'езд выказэўся за аб'яднанне Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў з Саветамі сялянскіх дэпутатаў.

     IV губернскі з'езд сялянскіх дэпутатаў  падтрымаў савецкую ўладу, заклікаў  на яе абарону ўсіх працоўных.  Спробы змагацца супраць савецкай  улады, непадпарадкаванне яе пастановам  з'езд аб'явіў контррэвалюцыйнымі, якія павінны спыняцца рашучымі мерамі. З'езд прыняў рашэнне аб стварэнні Чырвонай гвардыі.

     З'езд  выказаўся за правядзенне зямельнай  рэформы на наступных падставах: адмена права ўласнасці на зямлю, якая з усімі нетрамі павінна  быць усенародным здабыткам і  давацца працоўным на правах землекарыстання. Размеркаванне зямлі павінна праводзіцца ўраўняльна па працоўнай, спажывецкай і вытворчай норме, зямлёй павінен карыстацца толькі той, хто яе апрацоўвае. Непасрэдна распараджэнне зямельнымі багаццямі ажыццяўляюць губернскі і павятовы зямельныя камітэты, зямлёй у першую чаргу надзяляюцца беззямельныя і малазямельныя.

     З'езд  прызнаў неабходным неадкладна прыступіць да ўзбраення сялянства і раззбраення  буржуазіі. Узбраенне павінна было праводзіцца павятовымі Саветамі сялянскіх  дэпутатаў толькі тых сялян, якія былі абраны валаснымі і сялянскімі сходамі і з'яўляліся людзьмі сумленнымі, гатовымі не шкадаваць свайго жыцця для абароны рэвалюцыі. Узброеныя фарміраванні з сялян павінны знаходзіцца ў распараджэнні павятовых Саветаў.

     У адпаведнасці з рэзалюцыямі з'ездаў 14 студзеня адбылося аб'яднанне выканкомаў Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў і Саветаў сялянскіх дэпутатаў. Пасля аб'яднання быў выбраны прэзідыум і створаны галіновыя аддзелы (працы, асветы, фінансавы, сельскай гаспадаркі, гандлю і прамысловасці, харчовы, ваенны і інш.).

     Такім чынам, на гірацягу 8 тыдняў на ўсёй неакупаванай тэрыторыі Беларусі была ўсталявана савецкая ўлада. Нельга адмаўляць, што  менавіта Саветы дамагліся заключэння перамір'я на ўсім працягу Заходняга  фронту, разгарнулі актыўную работу па ажыццяўленню Дэкрэта аб зямлі, паляпшэнню харчовых спраў, стварэнню трывалага парадку ў краіне.

     Шчырасць  імкнення Саветаў на справе даказаць, што інтарэсы рабочых і працоўнага сялянства знаходзяцца ў цэнтры іх ўвагі, сумненню не падлягае. 27 лістапада 1917 г. выканаўчыя камітэты, абраныя з'ездамі Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці, Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў, Заходняга фронту, аб'ядналіся і ўтварылі Выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і фронту (Аблвыканкомзах). Яго старшынёй быў абраны бальшавік М. У. Рагазінскі. Для кіравання вобласцю і фронтам быў створаны абласны Савет Народных Камісараў на чале з бальшавіком К. I. Ландарам.

     У характары дзейнасці гэтых органаў  хутка выявілася вельмі непрыемная рыса, якая балюча адгукнецца на лёсе Беларусі: раўнадушныя, а потым і адмоўныя адносіны да пытанняў нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння беларускага народа, яго нацыянальна-культурнага адраджэння. У склад Аблвыканкомзаха ўвайшлі людзі немясцовыя, далёкія ад разумення нацыянальных патрэб краю.

     З'езды Савета рабочых, салдацкіх і сялянскіх  дэпутатаў Віцебскай і Магілёўскай  губерняў, якія адбыліся ў снежні 1917 г., не прымалі рашэнняў аб ўваходжанні  гэтых губерняў у склад Заходняй вобласці і аб зліцці абраных імі выканаўчых камітэтаў з Аблвыканкомзахам. Абраныя імі выканаўчыя камітэты дзейнічалі самастойна. Органы савецкай улады зазначаных вышэй губерняў не дэлегавалі сваіх прадстаўнікоў у склад Аблвыканкомзаха і СНК Заходняй вобласці. Магчыма, мелася на ўвазе, што заключнай фазай фарміравання абласных органаў улады і дзяржаўнага кіравання з'явіцца Заходні абласны з'езд Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў.

     У выніку таго, што ваенна-палітычныя абставіны ўскладніліся, фарміраванне органаў дзяржаўнай улады і кіравання ў Заходняй вобласці не было завершана. Акупацыя 3/4 тэрыторыі вобласці паставіла на першы план задачу арганізацыі барацьбы народа за яе вызваленне. Мерапрыемствы ў галіне дзяржаўнага будаўніцтва адкладваліся да больш спрыяльнага часу.

     Рэвалюцыя, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай Кастрычніцкай, адбылася. Яе патрэбна разглядаць як непасрэдны працяг і  заканчэнне першага этапу буржуазна-дэмакратычнага сацыяльнага перавароту. Уладу, устаноўленую ў выніку гэтай рэвалюцыі, можна  вызначыць ленінскім тэрмінам — рэвалюцыйна-дэмакратычная дыктатура рабочых і сялян. Кіруючая роля ў сістэме яе органаў належала партыі бальшавікоў. Але хутка выявілася, што рабочыя, салдаты, сяляне не падрыхтаваны да кіравання дзяржавай. У іх не было ні ведаў, ні агульнай, а тым больш палітычнай культуры, ні практычнага вопыту. Сярод іх абсалютная большасць была зусім непісьменнай. У такіх абставінах іх уладу стала ажыццяўляць партыя бальшавікоў. Рэвалюцыйна-дэмакратычная дыктатура рабочых і сялян на справе ператварылася ў дыктатуру адной партыі. Метады ж яе ўсталявання наогул нельга назваць дэмакратычнымі.