Роль перамогі СССР у Вялікай Айчыннай вайне

У склад БЦС уваходзіла 14 чалавек, у тым ліку Астроўскі (прэзідэнт ), Шкелёнак ( 1-й віцэ-прэзідэнт ), Сабалеўскі ( 2-й віцэ-прэзідэнт ). Было створана 13 аддзелаў :  фінансавы, культурны, сельскай і лясной гаспадаркі, прафесійных спраў, вайсковы і іншыя. У падначаленне БЦС акупанты перадалі раней створаныя арганізацыі: Беларускую самапомач, Беларускае навуковае таварыства, Саюз беларускай моладзі і іншыя.

Паміж тым гітлераўцы не спяшаліся дзяліць уладу. Фармальна  яны перадалі БЦС толькі кіраванне адукацыяй, культурай, сацыяльнай апекай і пытаннямі забеспячэння  арміі харчаваннем. Але на месцах гэтыя  функцыі заставаліся пад кантролем нямецкіх акруговых камісараў. БЦС развіла бурную дзейнасць. У акругах ствараліся намесніцтвы або аддзелы БЦС. Яны ўсяляк дапамагалі гітлераўцам весці барацьбу супраць партызан, выконваць пастаўкі для арміі.

"Да лета 1944 г. Чырвоная  Армія вызваліла амаль 3/4 акупіраванай тэрыторыі. Яе перамогі на савецка-германскім фронце, узмацненне нацыянальна-вызваленчага руху ў краінах Заходняй Еўропы вымусілі кіруючыя кругі ЗША і Англіі паспяшацца з адкрыццём другога фронту. Аднак і пасля высаджвання англійска-амерыканскіх войскаў на поўначы Францыі ў чэрвені 1944 г. савецка-германскі фронт заставаўся вырашальным. Чырвоная Армія трывала ўтрымлівала стратэгічную ініцыятыву ў сваіх руках."[1,306]

Улетку 1944 г. савецкія войскі ажыццявілі Беларускую наступальную аперацыю, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай "Баграціён". Лінія фронту да пачатку яе праходзіла на ўсход ад Полацка, Віцебску, Оршы, Магілёва, Жлобіна,  заходней Мазыра, уздоўж Прыпяці да Ковеля, утвараючы так званы Беларускі выступ.

  2. Барацьба з захопнікамі на акупіраванай тэрыторыі

                             а) Партызанскі рух у 1943-1944 гг.

   "У тыле ворага быў створаны як бы  другі народны фронт. Супраць яго гітлераўцы вымушаны  былі пастаянна трымаць рэгулярныя войскі, значныя сілы карнікаў. Ужо на 3-й дзень вайны створаны ў Пінску партызанскі атрад пад камандаваннем легендарнага В.З.Коржа даў бой фашыстам, тым самым паклаўшы пачатак партызанскага руху ў Беларусі”[3,19]

  У 1943-1944 гг. партызанскі рух у Брэсцкай вобласці перарос ва ўсенародную барацьбу. У брэсцкім, пінскім, баранавіцкім партызанскіх злучэннях налічвалася звыш 50 тысяч партызан. Толькі ў брэсцкім партызанскім злучэнні было 49 партызанскіх атрадаў, аб'яднаных у 11 брыгад. Варта асоба падкрэсліць, што гэта быў не проста стыхійны выбух народнага гневу, а настойлівая, упартая , добраарганізаваная вайна супраць акупантаў. Сапраўднымі байцамі , арганізатарамі партызанскага руху на Брэстчыне сталі В.З.Харужая, З.Г.Карнілаў, П.У.Пранягін, З.Х.Арзуманян, Н.У.Бобак, Н.У.Сенькін, З.З.Шіканоў, М.Н.Чернак, Е.Г.Макарэвіч, І.М.Калілец, У.Манахаў, А.П.Чарткоў, І.І.Арлоў, Н.Трында, Д.З.Зміцераў, А.У.Фідрын і шмат іншых іх паплечнікаў па вызваленчай барацьбе з фашыстамі.

Да 1944 году партызаны Брэстчыны кантралявалі або трывала ўтрымлівалі больш паловы захопленых гітлераўцамі тэрыторый." [6,102]

Паспяховым баям Чырвонага  Войска на тэрыторыі Беларусі садзейнічалі партызанскія фармаванні. 19 верасня 1943 гады яны пачалі правядзенне на чыгуначных камунікацыях 2-го этапу "рэйкавай вайны", які насіў назву "Канцэрт". Да 25 верасня дзеяннямі партызан было ахоплена 46 буйных чыгуначных участкаў і перагонаў. За час правядзення 2-х этапаў "рэйкавай вайны" у жніўні-верасні 1943 г. беларускія партызаны падарвалі звыш 200 тысяч рэек, што склала 1323 км аднакалейнага чыгуначнага шляху. У выніку варожыя перавозкі скараціліся амаль на 40 %. Важную ролю адыграла дапамога савецкага тылу, рэгулярная радыё- і авіясувязь са ўсімі партызанскімі злучэннямі.[гл 6, 97]

Задачы партызан у гэты перыяд былі выразна вызначаны ў дырэктыўным лісце ЦК КП(б)Б ад 21 верасня 1943 гады і ў звароце Прэзідыўма Вярхоўнага Савета БССР, СНК БССР і ЦК КП(б)Б да беларускага народа ад 28 верасня 1943 гады. Перад падпольнымі арганізацыямі і партызанскімі атрадамі былі пастаўлены задачы ўзмацніць удары па тылах нямецка-фашысцкіх войскаў, перакрываць засадамі ўсе магістралі і шляхі адступлення ворага, ратаваць насельніцтва, захоўваць народнае дабро.гл.[3,38]

Для аказання дапамогі партызанам і адраджэння на вызваленай тэрыторыі партыйных, савецкіх органаў і гаспадарчых арганізацый былі створаны Магілёўская, Віцебская, Гомельская, Палеская абласныя і шэраг

раённых аператыўных груп, якія знаходзіліся пры Вайскоўцах радах франтоў і войскаў. Былі створаныя прадстаўніцтвы Беларускага штаба партызанскага руху на Калінінскім, а снежні - на Заходнім і Беларускім франтах. гл.[3,47]

З восені 1943 гады ўсталявалася цеснае баявое ўзаемадзеянне партызан з часткамі Чырвонай Арміі непасрэдна на тэрыторыі рэспублікі. Партызаны Гомельскай вобласці па заданні ваеннага камандавання перарэзалі шляхі адступу праціўніка з Горваля на Шацілкі, разграмілі іх і ўтрымлівалі Горваль з 19 лістапада 1943 гады да падыходу савецкіх войскаў. У гэтых баях партызаны знішчылі больш 150 гітлераўцаў, захапілі 110 аўтамашын з вайсковымі грузамі. З пачатку верасня да канца лістапада 1943 г.  партызаны дзейнічалі  на тэрыторыі Мінскай, Пінскай, Брэсцкай, Баранавіцкай і Беластоцкай абласцей, перарэзалі пяць буйных чыгуначных магістраляў, фарсіравалі рэкі Ясельду, Шчару, Нёман, Котур, Агінскі канал, неаднаразова ўступалі ў бой. гл. [4,35]

Партызанскі рух і падпольная дзейнасць ўзімку 1943-1944 г. развіваліся ў цяжкім становішчы, выкліканым узмацненнем карных дзеянняў акупантаў. На  знішчэнне партызан і ахову камунікацый і іншых вайсковых аб'ектаў на тэрыторыі Беларусі нямецкае камандаванне кінула 9 ахоўных дывізій і больш 100 ахоўных батальёнаў, прыцягваліся асобныя  паліцайфармаванні , шматлікія часткі групы войскаў "Цэнтр" і вайсковых тылоў.

У пачатку студзеня 1944 г. гітлераўцы засяродзілі вялікія сілы вакол Ушацка-Лепельскай партызанскай зоны. Яе ахоўвалі 16 брыгад агульнай колькасцю звыш 17 тысяч чалавек, дзейнасць якіх каардынавала аператыўная група ЦК КП(б)Б і БШПР на чале з Героем Савецкага Саюза  У.Е.Лобанком. У красавіку 1944 г нямецка-фашысцкае камандаванне кінула буйныя сілы карнікаў супраць брыгад, якія баранілі зону. У аперацыі ўдзельнічала 60-тысячная групоўка праціўніка, падтрыманая танкамі і самалётамі. 25 сутак народныя мсціўцы, заняўшы кругавую абарону працягласцю больш 200 км. , адбівалі лютыя напады карнікаў. Вялікую дапамогу ім аказалі ЦК КП(б)Б , БШПР і Ваенны савет 1-га Прыбалтыйскага фронту, перакінуўшыя з дапамогай франтавой авіяцыі звыш 250 т. грузаў. У ноч на 5-е красавіка партызаны прарвалі кольца акружэння ў раёне населеных пунктаў Паперына і Новае Сяло, вышлі ў лясны масіў на ўсход ад Ушачаў. З блакады былі выведзеныя тысячы жыхароў. Гэтая карная экспедыцыя была самой буйнай за ўвесь час вайны. Гітлераўцам, як у папярэдніх і наступных аперацыях, не атрымалася разграміць партызан.

"Вялікае значэнне для  поспеху наступальнай аперацыі мелі ўдары па нямецкім тылам, якія наносілі ў тыя дні партызаны Беларусі. Масавы партызанскі ўдар па камунікацыі і лініях сувязі захопнікаў быў ажыццёўлены перад самым наступам савецкіх войскаў. Так у ноч на 20 чэрвеня партызаны атакавалі апорныя пункты ворага на чыгуначнай магістралі Мінск-Барысаў. Лінія была разбурана  больш чым ў 200 месцах. Усяго за тую ноч партызаны Беларусі падарвалі больш 40 тысяч рэек. Гэтая аперацыя паклала пачатак 3-му этапу "рэйкавай вайны" у Беларусі. Удар быў настолькі магутным, што ў выніку яго шматлікія чыгуначныя магістралі гітлераўцы не змаглі адрамантаваць да канца аперацыі "Баграціён". Цалкам спыніўся рух на лініях Орша-Магілёў, Маладзечна-Полацак, Ліда-Маладзечна, Брэст-Баранавічы-Мінск, Баранавічы-Лунінец і інш…"[6,427]

Партызаны разам з часткамі Чырвонай Арміі ўдзельнічалі ў штурме і вызваленні гарадоў Мінск, Червень, Слуцак, Клічаў, Лунінец, Асіповічы, Слупкі, Маладзечна, Вілейка, Лагойск, Пінск, Браслаў і іншых.

                      б) Барацьба мясцовага насельніцтва з акупантамі

Актыўную дапамогу і падтрымку  надыходзячым савецкім войскам аказвала насельніцтва Беларусі. Жыхары перакопвалі дарогі, руйнавалі масты, уладкоўвалі лясныя завалы. Пры падыходзе савецкіх войскаў яны дапамагалі выявіць варожыя засады, мінныя палі, фарсіраваць водныя перашкоды. Так, усё насельніцтва вёскі Чачэвічы Быхаўскага раёна Магілёўскай вобласці прыняло ўдзел у будаўніцтве маста праз раку Друць, падарванага  адыходзячымі гітлераўцамі. Жыхары вёскі Прусы Глускага раёна Палескай вобласці хутка аднавілі пераправу, дапамаглі савецкім войскам адрамантаваць дарогі. Калі адыходзячыя гітлераўцы падышлі да вёскі Саболькі Поразаўскага раёна Брэсцкай вобласці, іх сустрэлі дружным агнём узброеныя сяляне, якія аб'ядналіся ў атрад самаабароны.

У вызваленых раёнах насельніцтва рэспублікі абкружыла клопатам і ўвагай інвалідаў вайны, актыўна ўдзельнічала ў зборы сродкаў у фонд Чырвонай  Арміі.

"Дзякуй, родныя, за дапамогу  нашым войскам, - гаварылася ў тэлеграме камандавання 3-га Беларускага фронту працаўнікам рэспублікі. - Дзякуй ад усіх байцоў, сяржантаў, афіцэраў, генералаў 3-га Беларускага фронту, за цёплы, сардэчны прыём, за бацькоўскі і матчын клопат, якой вы акружылі нас у дні цяжкіх баёў на беларускай зямлі"[3,55].

Працаўнікі Беларусі ўступалі ў рады  Чырвонай  Арміі, каб працягваць змагацца з акупантамі. На вызваленай тэрыторыі было заклікана ў войска звыш 600 тысяч чалавек, у тым ліку 180 тысяч партызан.

Усенародная  барацьба супраць нямецка-фашысцкіх акупантаў у Беларусі, якая доўжылася з першага дня вайны да поўнага вызвалення рэспублікі, з'явілася сур'ёзным укладам  у Перамогу. Беларусь па праву заслужыла назву партызанскай рэспублікі. На яе тэрыторыі ў гады вайны актыўна дзейнічала 213 партызанскіх брыгад, у склад якіх уваходзіла 997 атрадаў. 258 атрадаў з'яўляліся асобнадзейснымі. У шэрагах партызан знаходзілася звыш 373 тысяч чалавек. У гарадах і іншых населеных пунктах змаганне з ворагам  вялі больш 70 тысяч падпольшчыкаў.

Кіраўніцтва барацьбой у тыле ворага ажыццяўляла кампартыя Беларусі. Былі створаны і актыўна дзейнічалі 10 падпольных абкамаў, 193 межрайкама, гаркама і райкама партыі, больш 1200 першасных партарганізацый у партызанскіх атрадах і брыгадах, 184 тэрытарыяльныя партыйныя арганізацыі, у шэрагах якіх налічалася звыш 35 тысяч камуністаў.

                в)  Уклад народаў Заходняй Еўропы ў вызваленне рэспублікі

   На тэрыторыі Беларусі пад адным сцягам з народамі СССР ваявалі супраць гітлераўскіх захопнікаў патрыёты-інтэрнацыяналісты з розных замежных краін, у тым ліку палякі, славакі, чэхі, сербы, вугорцы, аўстрыйцы, французы, бельгійцы, нямецкія антыфашысты, уцекачы ў партызанскія атрады з нямецка-фашысцкіх гарнізонаў. У шматлікіх партызанскіх злучэннях Беларусі з ліку замежных антыфашыстаў, у прыватнасці з палякаў і славакаў, ствараліся самастойныя нацыянальныя падраздзяленні.

Прыкладам іх гераічнай барацьбы на баку Чырвонай Арміі могуць паслужыць лётчыкі легендарнай эскадрыллі "Нармандыя-Нёман". "За паспяховыя дзеянні пры фарсіраванні найважнай воднай магістралі Беларусі - ракі Нёман, іх полк атрымаў найменне "Нёманскі". Тады слава аб "нормандцах" разнеслася па ўсім фронце. Толькі з 16 па 26 кастрычніка французскія лётчыкі здзейснілі больш 1000 баявых вылетаў, збілі 105 і пашкодзілі 8 самалётаў праціўніка". [6,14]

Шмат цягнікоў з танкамі, прыладамі, боепрыпасамі пусціла пад адхон чэхаславацкая дыверсійная група, якая ўваходзіла ў склад атрада Героя савецкага Саюза  Рыгора Токуева. Яна падрывала чыгуначныя масты і рэйкі, удзельнічала ў партызанскіх засадах. Байцы чэхаславацкіх падраздзяленняў брыгады "Дзядзькі Колі" Мінскай вобласці, ведаючы размяшчэнне падземнага кабеля, ідучага з стаўкі Гітлера да фронту, і падыходы да яго шмат рабілі для выхаду са строю гэтай лініі сувязі.

"Беларускі народ ніколі не забудзе баявыя справы нямецкіх антыфашыстаў Героя Савецкага Саюза Фрыца Шменкеля, Карла Лінка, Фелікса Шеффлера, чэхаславацкіх патрыётаў Героя Савецкага Саюза Яна Налепкі, Уладзіслава Дынды, польскіх патрыётаў Зігмунда Касецкага, Кароля Лесека, Яна Далгоўскага і шматлікіх іншых".[3,41]

За тры года гераічнай  барацьбы ў тыле ворага партызаны і падпольшчыкі Беларусі забілі і ранілі звыш 500 тысяч фашысцкіх салдатаў і афіцэраў, у тым ліку 47 генералаў і вышэйшых вайсковых чыноў, пусцілі пад адхон звыш 11 тысяч эшалонаў, разбурылі 47 вадапомпавікаў і воданапорных вежаў, падарвалі звыш 300 тысяч рэек. Разграмілі 29 чыгуначных станцый, каля тысячы штабоў і гарнізонаў ворага, знішчылі звыш 18 тысяч аўтамашын, 1355 танкаў і бронемашын, 305 самалётаў, шмат прылад, вайсковых складоў, мастоў, тысячы кіламетраў ліній сувязі. Удары партызан саслаблялі не толькі ваенную моц гітлераўцаў, але падрывалі яго маральны дух.

Партызанскія злучэнні ажыццяўлялі  буйныя ўзгодненыя баявыя аперацыі, узаемадзейнічалі з часткамі Чырвонай  Арміі, асабліва ў перыяд іх наступальных дзеянняў. Па сваіх маштабах, ваенных і палітычных выніках партызанскі  рух набыў стратэгічнае значэнне, ператварыўся ў адзін з буйных фактараў разгрому ворага.

                                  г)   Армія Краёва ў Беларусі.

У 1943-44 гг. у некаторых раёнах заходняй Беларусі пашырылася дзейнасць польскага нацыяналістычнага падполля і асабліва Арміі Краявай (АК),  якія кіраваліся ўказаннямі польскага эміграцыйнага ўрада ў Лондане і ставілі сваёй мэтай адраджэнне Польшчы ў межах да верасня 1939 г.. Парыў савецкім урадам з польскім кіраўніцтвам у Лондане ( красавік 1943 г.) прывёў да пагаршэння адносін паміж АК і партызанскім рухам Беларусі. 22 чэрвеня 1943 года  ЦК КП(б)Б разаслаў усім падпольным цэнтрам зачынены ліст (аб ваенна-палітычных задачах працы ў заходніх абласцях БССР), у якім выкладаліся прынцыповыя ўсталёўкі ў стаўленні да польскіх нацыяналістычных атрадаў і груп. Прапаноўвалася ўсімі сродкамі весці барацьбу з імі і ў той жа час арганізоўваць савецкія партызанскія атрады і групы з удзелам працоўных палякаў.