Саяси партиялар жөне партиялық жүйе

1) Бұл ең алдымен партияның  көздеген мақсатында көрініс  табады. Сонымен қатар партия  сайлауда өздерін жақтап дауыс  берген жақтастарының мүдделерін  қоғауға айрықша мән береді.

2) Саяси партиялардың  мәні оның қызметінде таңбаланады:  а) партияның саяси бағдарын  белгілейтін бағдарламасын жасау;  б) партияның мақсаты, міндеттері, стратегиясы, тактикасы, сайлаушылар  арасындағы іс жүзіндегі нәтижелері  жөніндегі ақпараттар тарату, сондай-ақ  партияға жаңа мүшелер тарту;  в) мемлекеттік өкімет органдарын  құруға партияның араласуы және  олардың қызметтеріне бақылау  жасау; г) қоғамдық түрлі әлеуметтік  кикілжіңдерді шешуде, елде азаматтық  бітім мен келісімге келуге  мемлекеттік органдарға жәрдем  беру; д) қоғамның белсенді дамуына,  прогреске жеткізетін әлеуметтік-психологиялық  ахуал орнауына атсалысу; е) өзара  қарым-қатынастарда келісімге жету  үшін мемлекеттік құрылымдар  мен азаматтар арасындағы «тура»  және «кері» байланыстардың дамуына  араласу; и) елдің халықаралық  беделінің артуына және халықаралық  қарым-қатынастарының дамуына жәрдем  беру; ж) партия мүшелері арасындағы  белсенді жұмыстар және т.б.Мемлекеттік  өкімет органдарына сайлауға  ұсынылған кандидаттарға дауыс  беруші партия жақтастары оның  электоратын құрайды. Саяси партиялардың ұйымдық құрылымдары өз кезегінде бірқатар факторларға тәуелді болады. Партиялардың өзіндік ерекшеліктері, олардың тарихи және ұлттық ерекшеліктері де бар. Ұйымдық құрылымдарына қарай партиялар: ұйымдық қалыптасқан және ұйымдық қалыптаспаған партиялар болып екіге бөлінеді. Бірінші топқа жататын партиялар әдетте сан жағынан аса үлкен емес. Мұндай партия мен мүшелері арасында ұйымдық байланыс бар, партия нақты ұйымдастырылуымен және тәртібімен ерекшеленеді. Партияның әрбір мүшесі партия билетіне ие болып, мүшелік жараналарын уақыттында төлейді, партия жарғысында қарастырылған барлық тәртіп талаптарына қатаң түрде бағынады. Мұнай партияларды «кадрлық партиялар» деп те атайды. Олардың кәсіби орталық аппараты бар. Бұл партияның жекелей де ұжымдық та мүшелері бар. Ұйымдық қалыптасқан партияларға әртүрлі қоғамдық бірлестіктер – кәсіподақтар, жастар, әйелдер және басқа да қоғамдық ұйымдар қосылуы немесе құрамына кіруі мүмкін. Мысалы, француз коммунистік партиясына Жалпыға ортақ еңбек конфедерациялық кәсіподақтар бірлестігі қосылса, Британ лейбористік партиясының құрамына британ тредюниондары (кәсіподақтар) енеді. Аталған партиялар тобына, сондай-ақ Австрия халықаралық партиясы. Үндістан ұлттық конгресі (И), ГФР-дың христиандық-демократиялық одағы, Швеция орталық партиясы, Жапония либералдық-демократиялық партиясы және басқалар кіреді. Ұйымдық қалыптаспаған партиялардың басты ерекшелігі оларда ресми мүшелік болмайды. Мұндай партияға мүше болып табылатындардың партиямен ұйымдық байланысы жоқ, оларда партбилет жоқ, өту және мүшелік жарнасын төлемейді, партиялық ортақ тәртіпке бағынышты емес. Мұндай партиялардың мүшелері сайлауларда әлгі партияға дауыс берушілер болып табылады. Сонымен қатар ұйымдық қалыптаспаған партияларда ресми мүшелердің орнын осы партияның саясатын жүзеге асыруда басты рөл атқаратын кәсібилер мен белсенділердің құралған аумақтық ақпарат басады. Аталмыш партиялардың қызметі ең алымен сайлау күресіне, сайлаушылар дауысын қармап қалауға бағытталады.

Ұйымдық қалыптаспаған партияның  айқын мысалы ретінде АҚШ-тың  республикалық және демократиялық  партияларын алуға болады. Екеуі  де үлкен ұйымдар. Тиісті партиялар  тізіміне сайлауларда дауыс беруші барлық сайлаушылар әлгі партияның  мүшесі болып есептелінеді. Партия мен оның мүшелері арасында ұйымдық  байланыс болмайды. Бұл партиялардың аппарттарының ұйымдық құрылымы аса күрделі де қым-қуат. Тұтастай алғанада ол ең алдымен сайлаудағы күрестерге лайықталған. Аумақтық партиялық  құрылымдардың сайлау округтері  орналасуымен сәйкес келуі де осыдан. Ресми партиялық тетік жеке әрекеттік ұйымдармен толығып жатады. Бұларға, мысал үшін, Калифорния республикалық ассамблеясы, Калифорния демократиялық кеңесі жатады. Президент сайлау кезінде «Тәуелсіздер Никсон үшін», «Заңгерлер Хемфри үшін», «Бизнесмендер Кеннеди үшін» және т.б. ұйымдар құрылған. Шетелдердегі саяси партиялардың әркелкілігі. Әлемдік іс-тәжірибе көрсетіп отырғандай, саяси партиялардың орнығуы, жетілуі тоқтаусыз жүріп жатыр. Егер ХІХ ғасырдағы конституцияларда қоғамдық-саяси және мемлекет өмірінде елеулі ықпал бола тұра саяси партияларға пәлендей мән берілмесе, ал қазір олар толыққанды конституциялық-құқылық институттар құрып отыр. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі шетелдерде қабылданған барлық конституциялардың барлығында дерлік саяси партиялар жөнінде ережелер бар.

Шетелдерде саяси партяларды заңды инстиуализациялау әдетте саяси партиялар мәртебесіне  төмендегі маңызды элементтерді қамтиды:

1) Саяси партиялар түсінігі, саяси жүйе мен мемлекеттік  механизмдегі оның орны мен  рөлін белгілеу;

2) Партия қызметін құру  мен тоқтату тәртібі мен шарты;

3) Партия идеологиясы  мен бағдарламалық тәртібіне  қойылатын талаптар;

4) Партияның ұйымдық құрылымы  мен қызмет тәртібіне талаптар; 5) Партияның қаржылық – экономикалық  базасы;

6) Бұқаралық өкіметпен  қарым – қатынастары;

7) Сайлауға қатынасуы;

8) Мемлекеттік және жергілікті  өзін-өзі басқарудағы өкілетті  органдар қызметіне қатынасуы.

Егер ұйым ұлттық саяси  партия ретінде тіркелгісі келсе, онда міндетті түрде қызметінің принциптер жиынтығын, бағдарламасы мен жарғысын тапсыруы қажет. Декларацияда конституция  мен мемлекет заңдылығын сақтауға: саяси, экономикалық және әлеуметтік салаларда  идеологиялық негіздер, халықаралық  ұйымдар мен шетелдік мекемелер  немесе саяси партиялар ықпалына түсіп кетпеуге; бейбіт және демокартиялық  жолдармен қызмет жасауға міндеттіліктер қамтылған. Қызмет бағдарламасына принциптерді жүзеге асыру және көздеген нысанаға жету, ұлттық проблемаларды шешудегі саяси ұсыныстар, сондай-ақ партия мүшелеріне идеологиялық басшылық жасау әдістері, оларға саяси білім беру, сайлауға қатынасуға жұмылдыру енеді. Жарғыда бірқатар міндетті реквизиттерді, соның ішінде кандидаттарды сайланбалы мемлекеттік органдарға ашық ұсынуды қарастыруы керек. Заң сондай-ақ жарғыда партия органдарының жүйесін ашық көрсетуді көздейді. Заңға сәйкес саяси партия Федеральдық сайлау комиссиясында тіркеледі. Партиялардың айталық: радио мен теледидарға тұрақты шығуы, басылымдарға жариялануы үшін қаржысы, сайлау науқанына қаржысы, алым-салықтардан босатылуы, байланыс-телеграфқа жеңілдіктері сияқты құқықтар мен міндеттерді заңда айқын белгіленеді. Ұлттық саяси қауымдастықтар идеялары талқыланып, идеологияны таратуға лайықталған азаматтық бірлестіктер болып табылады. Алайда, олар сайлауларға тек партиялармен блок құру арқылы ғана қатынаса алады.Шетелдерде партиялар аумақтық принцип бойынша құрылады, партия ұйымдарының құрылымдары сайлау округтерімен және елдің саяси-аумақтық бөлінуімен белгіленеді. Сонымен қатар аумақты-өндірістік үрдістің де кездесіп қалатыны бар. Әдетте, бұл коммунистік партияларға тән. Бірқатар елдерде сайлау науқанында тең жағдайды қамтамасыз ету үшін партиялардың мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатыны да болады. Мысалы, Дания, Германия, Италия, Швеция, Норвегия, Финляндия және т.б. елдерде сондай. Бірқатар елдердің (Ұлыбритания, Германия, Франция, Үндістан) заңдарында радио мен теледидарды кеңінен пайдалануға зор құқық белгіленген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

 

     Саяси жүйенің жіктелуі жөнінде ғалымдар арасында ортақ пікір жоқ. Олар бүл мэселеге эр жақтан қарайды, әр түрлі өлшемді пайдаланады. Мысалы, марксизм формациялық көзқарасты басшылыққа алып оны қүлдық, феодалдық, капиталистІк жэне коммунистік саяси жүйе деп бөледі.Ал У. Ростоу жэне т.б. «экономикалық өсу сатысы» деген тұжырымдаманы алға тартады. Олардың ойынша, адамзаттыңдаму тарихы мынандай бес сатыдан түрады: 1)дәстүрлі қоғам; 2)өтпелі қоғам; 3)алға басу қоғамы; 4)индустриялдық және 5) индустрияланғаннан кейінгі қоғам. Француз саясаттанушысы Ж. Блондель саяси жүйені басқарудың мазмүны мен түрлеріне сай оны 5 түрге бөледі: 1)либералдық демократия. Ол саяси,мемлекеттік шешімдерді қабылдағанда меншікке иелік етуі,жекешілдік, еркіндік сияқты құндылықтарды басшылыққа алады; 2)коммунистік жүйе. Ол әлеуметтік игілікті тең бөлуге бағдар ұстайды; 3)дәстүрлі саяси жүйе. Ол ат төбеліндей ақсүйектердің саяси жэне экономикалық үстемдігіне негізделеді; 4)дамып келе жатқан елдерде қалыптаса бастаған саяси жүйе. Онда авторитарлық басқару белең алады; 5)авторитарлық-консервативтік жүйе. Онда әлеуметтік және экономикалық теңсіздік сақталады, халықтың саяси билікке қатысуына шек қойылады. Қазіргі саяси тәртіптерді демократиялық және демократияға қарсы (антидемократиялық) деп үлкен екі топақа бөлінеді. Демократилық тәртіпке халықты биліктің қайнар көзі деп санап, оған мемлекеттік істерді шешуге құқық берілген және ол үшін қажетті жағдайлар жасалған биліктің түрі, қоғамның мемлекеттік-саяси құрылысы жатады. Мұндай тәртіпте азаматтардың негізгі құқықтары мен еркіндіктеріне кепілдік беріледі, әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін көздеуші саяси партиялар, ұйымдар, мекемелер кедергісізжұмыс істейді. Саяси өмір демократиялық негізде кең өріс алады. Саясат мәселелері ашық талқыланады, биліктің шектен тыс шоғырлануына жол берілмейтіндей тетік жасалады, азаматтарға қолайлы құқықтар мен еркіндіктер, олардың саяси көңілін білдіру түрлері айқындалады, жалпыға бірдей сайлау құқығы орнатылады. Сонымен қатар демократиялық тәртіп мынандай белгілермен сипатталады:

1. Адал,шынайы сайыс арқылы,жүйелі түрде өткізілетін сайлау. Ол амал – айласыз қулық-сүмдықсыз жүргізілсе және оны шынайы өткізудің жолы табылғанда ғана адал болады.
2. Үкіметтің сайлау арқылы дүниеге келуі. Демократияны  қамтамасыз ету үшін сайлаудың жүйелі  жүйелі   түрде  жүргізілуі жеткіліксіз.
3. Демократия жеке тұлғалар мен аз ғана адамдардың да    құқығын    қорғайды.    Әдетте,    демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуын айтады.
4. Демократиялық тәртіп президенттік және парламенттік болып екіге бөлінеді.

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

 

 

 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған  э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006.

2. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
3. Чиркин В.Е. Нетипичные формы правления в современном государстве //Государство и право. –1994г. -№ 1.
4. Юдин Ю.А. Новое законодательство о политических партиях (Политико-правовой анализ) //Государство и право. –1992. -№ 7.