Қазіргі кездегі әлемдегі Қазақстан бейнесі

Мұстафа Шоқай (25 желтоқсан, 1890 жыл, Сырдария губерниясы, Ақмешіт уезі, Наршоқы — 27 желтоқсан, 1941 жыл, Берлин) - көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, Түркістан Автономиясының жетекшісі.

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев: “Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді. Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шоқай. Ол – Алаш қозғалысының төл перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шоқай дүниетанымының қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин), екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының, Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа  Петербургте оқып жүрген түркі  жастарының патша өкіметінің  ислам діні жөніндегі саясатына  байланысты баспасөз бетінде  жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері  қол қояды. Мұның өзі Мұстафаның  саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде жолындағы күрескерлер  қатарынан берік орын алғандығын  көрсетеді. Түркі халықтары тарапынан  сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар  мен басылымдарды ұйымдастыру  арқылы патша өкіметінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде өз пікірін ашық білдіруі, М.Шоқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала түскендігінің куәсі еді.

Ауыл молдасынан хат танығаннан кейін 1902 жылы Ташкенттегі ерлер гимназиясына оқуға қабылданады. 1912 жылы Санкт-Петербург Императорлық университетінің заң факультетін бітірген. Ағылшын, француз, түрік, өзбек, орыс тілдерін білген. Студенттік жылдары империя астанасындағы демократиялық қозғалыстарға қатысады.

Ақпан төңкерісіне дейін Алаш көшбасшысы Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарады. 1916 жылғы дүрбелең кезінде Түркістан және жалпы қазақ жеріндегі бассыздықтарды әшкерелеп, Мемлекеттік Думаға арнайы құжатты мәліметтер ұсынады. Сөйтіп, осыған байланысты комиссия құруға себепші болады. 1917 жылы төңкерістер тұсында мықты Түркістан мемлекетін құру идеясын ұстанады. Ташкентте «Бірлік туы» газетін ашады. Орынбордағы Алаш қайраткерлерімен тығыз байланыс ұстайды. Алаш партиясы құрылатын бірінші жалпықазақ сиезінің де, Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің де ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. Алғашқы сиезде «Шора-и-ислам» жұмысына қатысатын 8 қазақ өкілінің бірі болып сайланады. Екінші сиезде Алашорда үкіметі - Ұлт кеңесіне Сырдария атынан кіреді. 1917 жылы Жаңа Марғұланда өткен өлкелік мұсылмандар кеңесінде қайраткер Бүкілтүркістандық мұсылмандардың құрылтайын Қоқан қаласына шақыру туралы бастама көтереді. Қарашада Қоқанда Түркістан автономиясын жариялау шарасына бастан-аяқ қатысады.

Түркістан аймағы үшін осы ерекше жиын - 1917 жылы 26 қараша күні Қоқанға шақырылған өлке мұсылмандарының IV төтенше құрылтайы еді. Аталған құрылтай 26-27 қараша аралығында өтті (жаңаша ресейлік жыл санау бойынша 9-10 желтоқсан). Бұған Сырдария, Закаспий, Самарқан, Фергана, Жетісу облыстарынан 200-ден аса делегат қатысты. Олардың ұлттық құрамы да айрықша: қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз, әзірбайжан, тәжік, орыс, украин, поляк, еврей т.б. Бұл оның халық деген ұғымды Түркістанның тарихи тағдырымен байланыста қарағанын көрсетеді.

Осы жиын делегаттары 27 қараша күні «Түркістан территориялық автономиясын» жақтап, дауыс берді. Өз атымен айтсақ - Түркістан мұхтарияты. Аталған IV құрылтай Түркістан автономиясының немесе Түркістан мұхтариятының «Халық кеңесін» (мұны бүгінгі парламентпен салыстыруға болады) сайлады. Оған 36 түркістандық (Түркістанның жергілікті халқынан шыққандар) және 18 өзге ұлт өкілдері енді. Халық кеңесінің төрағалығына - Серәлі Лапин, кеңес басшылығы құрамына - Мұстафа Шоқай, Убайдулла Хожаев, Махмұтқожа Бехбуди сайланады.

Түркістан автономиясының Халық кеңесі үкімет жасақтауды қолға алды. Мұны олар «уақытша үкімет» деп белгіледі. Сонымен Түркістан үкіметінің мүшелері мына тұлғалар: Мұхаметжан Тынышбайұлы - Үкімет төрағасы және ішкі істер министрі; Мұстафа Шоқай - Ұлттық кеңес төрағасы және сыртқы істер министрі; Шаһислам Шахиахметов Үкімет төрағасының орынбасары және қаржы министрі; Әбдірахман Оразайұлы - кейінгі ішкі істер министрі; Үбайдулла Хожаев - әскери істер министрі; Насырхан төре - халық ағарту министрі; Мірәділ Мырзахметов - әлеуметтік істер министрі; Хидаятбек Юрғули Ағаев - ауылшаруашылығы министрі; Әбитжан Махмұт - азық-түлік министрі; Саломон Гердфельд - азшылық ұлт өкілдерінің министрі. Осы кезде М.Шоқай бастаған зиялылар азшылық ұлт өкілдері көшбасшыларына ғасырлар бойы азаптанған Түркістан тағдырына және шөре-шөре болып қалған өз тағдырына ақыл көзімен қарауды сұрады. Осыған байланысты кейін бір еңбегінде Мұстафа 1917 жылы Петерборда болған бір пікірталасты есіне алыпты. Мәселе мынада екен, Уақытша үкімет Түркістанға жұмыс күшін апару жайын қарайды. Сонда түркістандықтар жағдайды ушықтырмау үшін алдағы 25 жылда өлкеге жұмысшыларды әкелуді сұраған. М.Шоқай ондай күш қажет болса, «орыстардың орнына татар мен башқұртты жіберу» мәселесін күн тәртібіне қояды...

Ал енді М.Шоқай түркістандықтардан тек жақсылық көрді деу де ақылға сыйымсыз. «Бірлік туы» газетіне 1918 жылы 18 наурызда жарияланған «тау арасынан» жасырын жолданған әйгілі хатында оны Гаухана, Маймүбәрак, Құмбаста сарттары қалай өлтіре жаздағаны жазылған. Түркістан автономиясын қырған большевиктік қара күш пен жергілікті бағдарсыз оспадар күштің айырмасы шамалы еді.

1918 жылы қаңтарда Түркістан автономиясының  алғашқы үкімет басшысы М.Тынышбаев  өз еркімен жұмыстан босағанда, М.Шоқай осы қызметке сайланады. Большевиктер бұл автономияны  ақпанда қанды қырғынмен таратты. 1918 жылы қыркүйекте қайраткер  Самарада бас қосқан Ресейдің  азаттық жолындағы күрескерлерінің  Құрушы мәжілісіне (Комуч) қатысады. 1919 жылы ақпанда Түркістан мемлекеті бағдарын одан әрі қозғау үшін Бұхар әмірлігі мен Закаспийдегі ағылшын корпусы басшылығымен келіссөзге Ашхабатқа келеді. Сол жылы Баку мен Тифлисте сәл аялдап, (гүржі жерінде «Яни дүния», «Шафак» атты газеттер шығарысып, «Вольный горец» басылымына атсалысады) Ыстамбұлга аттанады.

Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы болғаны үшін атылды. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.

 Мұстафаның 1886 жылы 7 қаңтарда  Сыр бойында Сұлутөбе секілді  ауылда, кірпіштен салған қазақы  үйде дүниеге келіп, саясаттың  биік тұғырына көтерілуі көбіміз  үшін таңғаларлық жағдай. Бала  күнінен киіз қазақтың тәрбиесін алады. Осылайша он төртке толар-толмас жасөспірім бейшараның көзіндегі жасты сүртіп, әділеттің ауылын нұсқауға жарап қалады. Ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздіктерді танып біле бастайды. Түркістан халқының қамында бір қасиет пен кесапатты өмірге тоқиды. Өмірден осы кезде алған екінші сабағы – орыс өктемдігі.

 Ташкенттегі орыс ұлты  мен  жергілікті халық арасындағы  әлеуметтік теңсіздікті, келіспеушілікті  көзімен көрді. Ұлтжандылық сезімін  оянуына алдымен орыс шовинизмі  ықпал етті. Алғашында  орыс алпауыттары  мен патшаның Ресейдің отаршылық  саясатына саналы түрде қарсы  шыққан, интеллект түрінде қорғанды. Ауыл қазағының арыз-шағымын жазып, дауына араласу гимназиядағы  сабағына көп кедергісін келтірді. Ауыл баласы әлеуметтік мәселемен  генерал Самсонов алдына бірнеше  мәрте барды. Ол барған сайын  орыс озбырлығын Самсоновтың  көзіне шығып көрсеткісі келеді. Алайда Самсоновтың жан дүниесі  адалдық ауылынан алыс жатыр еді.

 Ғалым  Ә.Тәкенов пен  М.Қойгелдиев жазғандай «Генерал  іске тыңғылықты, орысша сауатты  қазақ жігітін өз кеңесіне  тілмаш етіп алмақшы  болады». Бұл мәселенің бір қыры. Екіншісі  – тіпті тереңде. Орыс өкілдері  отарлау мен саясат ісінде  өте тәжірибелі, жергілікті халық  өкілдерінен шыққан талантты  ноқталаудың сырт көз аңдамайтын  нәзік жолдарын біледі. Тілмаштық  Мұстафаға қимастық берген қызмет  емес, дарынды жастың келешегін  кесу еді. Себебі, ел арасындағы  тілмаштар қоғамдық теңсіздікке  араша түспей, ақша-пара жолымен  азғындап, адамдық қасиеттерінен  айырылып жатқанын сол кезде  өмірдің өзі көрсетті.  Сондықтан, Самсонов бұрқылдып шыққан қайнардың  көзін көміп тастағысы келді. Өзара қырқысып жатқан орыс  чиновниктері осы мәселеде  бірауызды  болатын. Генерал Самсонов сезімтал  кісі екен, ол Мұстафаның келешегінен  орыс отаршылдарына келер бір  залалды сезді. Мұстафа Шоқайұлы  Петербургке барып, оқуын жалғастырғысы  келетінін айтып, - Заң факульетін  қалаймын, - дегенде ішін тартып  қалды. Петербургтегі заң университеті  қазақтың баласы түгілі, орыстың  қолына түспейтін оқу.² Орыс  отаршылары сауатысыз халыққа  әділетті көрінуге ынталы, саналы, талантты қазақтың адамына аша  таяқ қояды. «Тілмаш боласың ба?» - деп қамқорсыған Самсонов ақыры  айтқаны болмағасын М.Шоқайға  гимназиядан тиесілі алтын медалды, Зопрометов есімді орыс балаға  бергізіп, бұған күміс медаль  бермекші болады. Әділет жеңеді, адал азаматтар қолдауымен алтын  медальін алған М.Шоқай орыс  генералы қойған тосқауылмен  өзі бетпе-бет кездеседі. Демек,  Ташкенттің тұтқасын ұстап отырған  генерал Самсоновтың Түркістан  халықтарына деген пиғылы таза  емес. Ал генерал орыс патшалығының  өкілі. Бұдан Түркістанға Ресей  жүргізіп отырған саясаттың күнгейі  мен көлеңкесін бірдей аңғаруға  болатын еді.

 М.Шоқайдың Петербург  университетінің заң факультетіне  түсуі сол кез үшін үлкен  дәреже. Бұған Орынбор генералы  – губернаторы Перовскийдің ұсыныс  хаты көмек болады. Бәрі бір  реакцияшыл көзқарастағы губернатор  ішікі саясаттағы ерекшеліктерді  есепке алды. Әділет үшін айту  керек орыс мемлекетінің билеуші  топтары Түркістан тұрғысындағы  отарлық саясат жүргізсе де, Петербургтың  ғылым төңірегіндегі зиялы қауымы  таланттарды бағалай білді.

 М.Шоқай университетті 1917 жылы ақпан төңкерісіне бұрын  бітірді. Зеректілігі арқылы универсиет  қабырғасынан 7 тілді меңгеріп шықты. Оның ішінде қазақ, орыс, түрік, ағылшын, француз, неміс және поляк тілдері  бар еді.  Мұндай жетістік М.Шоқайдың  мәдени көкжиегін кеңейте түскені  мәлім. Ал, өмір тәжірибесінен, ұлтаралық  саясаттың аса салмағын 1914 жылы  думада Мұсылман фракциясына  хатшы  бола жүріп үйренді. Фракция  Дума депутаты Әлихан Бөкейхановтың  ұсынысымен келіп, А.Байтұрсынов, Ш.Кәрі  секілді қазақ зиялыларымен жақын  танысады. Мұндағы қызметі де  өз жерлестерін отаршылардың  зорлық-зомбылығынан қорғау болады. Жазықсызды жаладан сақтау, әлсізді  қорғау Мұстафаның мақсатына айналады.

 Ресей патшалығының  көзге көрініп тұрған бір зорлығы  – қоныс аударған орыстарға  көшпелі қазақтың жайылымы мен  қыстауларын күшпен  тартып алып  бергені. Мұстафа мәселені сенатқа  дейін апаратын. «Бастықтың пиғылы  түзу болмаса, заңнан қайран жоқ»  деп Бисмарк айтқандай, орыс мемлекетінің  отарлау саясатына қарсы тұратын  күш жоқ еді.  Халық орыс  патшасынан осы кезде күдер  үзеді. кейін Марияға жазған хатында  бала кезін еске алып: «Теміржол  біздің ауылдан біраз қашық  болатын. Жол басы телеграф бағаналары  менжарысатынбыз. Үлкендер бізге  осы сымдар арқылы орыс патшасы  Николай тұратын қаламен сөйлесуге  болатынын әңгіме қылып айтатын. Бар қолымыздан  келетіні –  бағаналарды қамшыларымызбен осып-осып  жіберіп, патшаны сөгу ғана еді»,  - деп бала кездегі түйсігінің  кейіннен расқа шыққанына таңданады. 1917 жылы университет бітіріп, кейбір  тарихшылар «Ақпан төңкерісін  қуаттап, ол еліне бостандық алып  келеді деп түсінді. Эсерлер партиясына  мүше болды» - деп жазғандай, Мұстафа  Шоқай ұлттық саяси өмірдің  тоқсан тарау айрығында тұр  еді. эсерлер партиясына мүше  болғаны, болмағаны мұрағаттық деректер  арқылы әлі ашылады. Бірақ патшалық  Ресейдің аз санды ұлттарға  қатысты саясатына М.Шоқай үзілді кесілді қарсы болды.

 Тарихшы-ғалымдар М. Қойгелдиев  пен А. Нүсіпханның «М.Шоқай және  Түркістан» мақаласында: «1916 жылы  Түркістандағы ұлт азаттық қозғалысты  аяусыз басып жаншыған кезде  демократиялық топтар үкіметке  қарсы оппозиция құрып талқылады. Осы мәселе бойынша  ресми баяндама  дайындау үшін Түркістанға арнайы  сапармен келген депутат эсер  А.Ф. Керенский және фракция жетекшісі  К.М.Тевкеловпен бірге мұсылман  фракциясының хатшысы М.Шоқай  да  болады» - деп жазады.

 Бұл М.Шоқайдың өз  ұлтына араша түсудің бірден-бір  жолы – түрлі партия, уақытша  үкімет және эсер жұмысшы солдат  кеңесімен түсінісу керек болады.Осының  бәрі Орта Азияда өз тағдырын  өзі шешетін Түркістан автономиясын  құру мақсатында жасалған еді.

Құрылтайшылары Түркістан автономиясы деп, оған Сырдария, Ферғана, Самарқан уәлияты толығымен қатысса да, орыс большевиктер кемсітіп, «Қоқан автономиясы» деп атаған аз күндік жаңа құрылым М. Шоқай идеясының түпкі мақсаты болатын.

М.Шоқай Түркістан жамиғатының келешек өз тағдырын өзі анықтайтын жеке мемлекет болуын мақсат етіп қойды. Осы мақсатта ептеп уақытша үкіметтің аз айлық билігін пайдаланып қалғысы келді. Бірақ «ұлттың өзін-өзі билеу мүмкіндігін береміз» деген бірде бір орыс демократтарына сенген жоқ. «Олар үкімет басына келген соң сөзсіз айнып» кетеді деген пікірін сөз арасында түсіндірумен болды. Сондықтан Ресейден енші алуды қызбалыққа, үстірттікке, асығыстыққа ұрынбай жан жақты ойластырылған саясат жүргізу керек еді. Ресейдің «демократ» билеушілері іш тартып алмас үшін М. Шоқай «ұлттардың өз өзін билеуін», Ресеймен шекаралық, қаржылық және сыртқы саясатта бірлігін жоққа шығармайтынын дәлелдеп береді [1].