Ресей және Қазақстан кітапхана жүйелерінің автоматтандыру жағдайы мен негізгі даму бағыттары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. Қазақстан Республикасының кітапхана жүйелерінің автоматтандырылуы.

Қазіргі таңда Қазақстан кітапханаларының автоматтандырылуы ХХΙ ғасыр мәдениетінің ғылым мен білімнің ғасыры десек, оның ішінде кітапхананың автоматтандырылған жаңа технологиялармен жұмыс істеуіміз біздің тікелей міндетіміз. Өйткені ақпарат кеңістігі мен мүмкіндігі қандай шексіз болса, кітап өорын пайдаланушылардың оған деген мұқтажы мен сұранысы да орасан зор.

Қазіргі таңда ақпарат қоғамындағы кітапханалардың көрсететін басты қызметтерінің бірі ақпарат кеңістігіне жол ашу, білімді қалыптастыру, озық тәжірибелермен алмасу болып отыр. Осы қызметке жаңа мазмұнмен толықтырса, кітапхананың көрсететін қызметтеріне деген әлемдік сұраныс, талап деңгейіне қол жеткізе аламыз. Қазіргі кезде Қазақстан кітапханалары қиын, бірақ қызық кезеңді бастарынан өткізіп жатыр. Олар қалыптасқан, уақытша кітап беру мен айналысатын мекемеден жаңа технологиямен жабдықталған ақпарат орталықтарына айналып отыр.Қазақстандық кітапзаналарды РАБИС, ИРБИС, АБИС, КАБИС, КОРБИС бағдармаларымен жұмыс істеуі ,әриене кітапханаларымыздың жаңа мүмкіндіктерге, жаңа табыстарға қол жеткізіп отыр.

РАБИС  бағдарламасымен біздің Ұлттық кітапхана жұмыс істеп отыр.Оқырмандар дәстүрлі каталогтармен қатар, электронды, электрондық картотеканы кеңінен қолдана алады. РАБИС жоспары Visual FoxPro Windows ортасында жасалды. Бұл жүйе кез келген кітапханада оның қай тармаққа жатантынына қарамай қолдануға болады. Қазақстан кітапханаларын автоматтандыру әрине мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп отырады.  Еліміздегі көптеген кітапханалар РАБИС бағдарламасымен жұмыс істеп отырғандықтан, бұл бағдарлама жайында қысқаша мағлұмат беріп өтсем.    РАБИС бағдарламасының құрылымы:

• РАБИС каталогизатор
• РАБИС тіркеу
• РАБИС ізденіс
• РАБИС кітап беру
• РАБИС әкімшілік

        РАБИС каталогизатор  кітапхананың кітап қорын толықтыру  және ғылыми өңдеу бөлімінде  кеңінен қолданылады. Онда келіп түскен кітаптарды тіркеуге алып электрондық каталогқа енгізіледі. Қазақстандағы кітапханалар интернет желісін, электрондық почта, электрондық каталог және көптеген электронды қызмет көрсету серверлерілерін пайдалану арқылы жұмыс істейді.

        РАБИС жоспары Visual FoxPro Windows ортасында жасалды. Бұл жүйе кез келген кітапханада оның қай тармаққа жататынына қарамай қолдануға болады.

               КАБИС жүйесін (Қазақстандық автоматтандырылған  кітапханалық-ақпараттық жүйе) «Kazakh Soft» компаниясы жасаған және Қазақстанның кейбір кітапханаларында қолданылады. Жүйенің негізгі ерекшелік анықтамалары ретінде мыналарды айтуға болады: тез ұғыну мүмкіндігі; интерфейс ыңғайлылығы; қазақ тілінде қолданылуы;код сенімділігі;құрудың қарапайымдылығы.

             КАБИС. Catalog - әкімшілік, каталогтандыру, толықтыру, іздеу модульдерін құрайды;

 КАБИС. Full – барлық модульдерді  құрайды.

 КАБИС. Әкімшілік – жүйені  және берілгендер базасын әкімшіліктендіру  модулі.

               Берілгендер базасын құру, көшіру, архивтеу қызметтерінен тұрады; библиографиялық жазбаларды импорттау және экспорттау

      ИРБИС пен жоғарғы  оқу орындарының кітапханалары  жұмыс істейді. дәстүрлі түрде  оқытушылардың еңбектерінің көрсетішін  шығарады, 2006 жылдан оны шығару  ИРБИС көмегімен жүзеге асырылуда. Қазіргі уақытта ақпараттық техникалық қамтамасыз етуі бойынша ИРБИС ресейдегі ең динамикалық дамып жатқан кітапханалық жүйелердің бірі болып табылады.                  ИРБИС бағдарламасының негізгі сипаттамаларының бірі берілгендер базасының өндірістік санын құру үмкіндігі болып табылады. Бұл мүмкіндікті пайдалана отырып кітапханада электрондық каталогтың негізгі берілгендер базасынан басқа тағы да базалар құрылады.

       Жүйе бастапқы  кезде кең профильді орта және  шағын кітапханаларға арналған болатын. 1995 жылдың ортасында жасалынған жүйенің соңғы версиясы бұл шектеуді жояды және бұл жүйені кітапхананың кез келген түріне қолдана беруге мүмкіндік жасады.Ол өзара байланысты автоматтандырылған жұмыс орындарының  (АРМ) төрт түрінің жиынтығынан тұрады:

• АРМ «Әкімшілік» - берілгендер базасында жүйелік операциялар орындайтын маманның жұмыс орны;
• АРМ«Каталогизатор» - электронды каталогтың берілгендер базасын қалыптастыру бойынша (толықтыру, реттеу) барлық қызметті орындайтын кітапхана қызметкерлерінің жұмыс орны;
• АРМ «Оқырман» - электрондық каталогты соңғы пайдаланушының жұмыс орны және электрондық каталогта барлық көлемде іздеуге, табылған ақпаратты көруге/ басып шығаруға және табылған әдебиетті алуға тапсырысты қалыптастыруға арналған;
• АРМ «Кітап беру» - қалыптасқан базаларға сәйкес әдебиеттерді беру қызметін(және оны қайтару) қызметін орындайтын кітапхана қызметкерлерінің жұмыс орны.

                2002 жылы мамырда каталогтаукорпоративінің  Қазақстан орталығы ұйымдастырылды. Орталықтың алғашқы мүшелері облыстың әмбебап ғылыми кітапханалар болды. Олар Атырауда, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Шымкент кітапханалары. Кейіннен Шығыс Қазақстан ұлттық кітапхана мәдениет орталығының Президенттік кітапханасы кірді. Барлық қатысушылар қазақстан туралы электронды мәліметтер құрып аймақтық ақпарат штатын жасады.  Қазіргі кезде кітапхана тұтынушыға ақпарат көзінің  барлық түріне оның қайда және қандай түрде екеніне қарамай шексіз жол ашып қоюы керек. Қазіргі өркениеттін дамуы барлық ақпараттың интернет арқылы өтуіне әкеліп отыр. Сондықтан кітапхананың дамуының стратегиялық бағыты қашықтықпен қызмет көрсету технологиясының дамуымен байланысты. Қазіргі кезде көптеген оқырмандар кітапхана қызметін қашықтықтан пайдаланып отыр. Бұл оқырмандарға қызмет құжатты электронды жеткізу арқылы жүргізіледі.

                 Электронды жеткізу қызметі, технологиясын  сәтті ендіру сұранысты жылдам  орындауға кез –келген сұранысты  қанағаттанлыруға мүмкіндік береді.

 Құжатты  Электронды жеткізу  қызметін талқылай келе автоматтандырылған кітапханалар бөлімі оларды жақсы меңгеріп падаланып жатыр. Құжатты электронды жеткізу технологиясын жүзеге асыруда бірнеше операциялардан тұрады:

• сұраныс көзінің орнын белгілеу;
• сканерлеу құжатты тану және редактірлеу;
• калькуляциялар құру;
• тапсырушыға көшірмені жеткізу механизмі тапсырыс берушінің техникалық мүмкіндігіне байланысты болады.

       Бұл электронды  почтамен құжатты жіберу немесе FTP  серверді пайдаланып электронды  көшірмені өз компьютерлеріне  өткізіп алады. Қызмет төлемі  де үлкен маңызға ие. Оның алдын  – ала немесе келішім шарт құрғанда төлеуге болады.

                Қазақстаннның автоматтандырылған  кітапханалары баспа басылымдарын  интернет арқылы алғанда және  кітапхана желісінде ақпаратты  серверде мәтінді файл түрінде  сақтағанда кездесетін жетіспеушіліктерді толықтырады. Кітапханада интернетті пайдалану тиімділігі – Виртуальды дүкендер арқылы кітап қорын біріктіру. Әриен ол ұшін белгілі бір талаптар: жеткізуші мен келісім шарт түзу, валюта есебінен болуы және тағы басқа талаптарды орындау қажет. Интернеттің ақпараттық ресустары қажетті ақпаратты уақытқа және аумаққа бағынбай кез – келген мезетте алуға мүмкінлдік береді. Оқырмандарға үлкен көмек беретін кітапханалық WEB – сайт кең көлемді жүйемен жұмыс атқарады. Ең бағалы ақпарат көзі WEB – сайтта әр екі күнде жаңарып отыратын электронды каталог болып табылады.

              Электондық каталог құрамына  кітаптар, басылымдар, нормативті құжаттар  кіреді. Каталог кез келген ақпаратты  іздеудік барлық нұсқасын қарастырған. Электронды каталогтың интернет желісіне қлсылуының бірінші қадамы ( Виртуальды кітапхана ) жобасына ену мен даму болды, оның таралуы қашықтық арқылы толық мәтінді құжаттарды санауға мүмкіндік береді.

              Құжаттарды электронды жеткізу  сәтті меңгерілген қызметке жатады. Қазақстандағы филиал жұмыс тәжірибесінен осы бағытта көрсеткендей. Құжаттарды электронды жеткізу технологиясын енгізу маңызды дәрежеге кітапхана беделін көтеріп қана қоймай өзгерістер мен ақпараттың қызметке келісім шартқа отыруға басты дәлел болып саналады.Қазақстан кітапханаларының – ақпараттық процестерді сектор немесе комптютерлік техника және бағдарламамен жабдықтау тобы, интернет жүйесінің жұмысын ұйымдастыру, электрондық база мәліметтерін, автоматтандырылған локальды кітапхана желілерін ұйымдастыру жұмыстары функциональды түрде жүзеге асырып келеді. Қазргі кітапхана жұмысын жаңа технологияларсыз автоматтандыру, байланыс, орг техника, жаңа ақпараттық технологияларсыз көру мүмкін емес деуге болады. Себебі бұлар кітапханалардың заман талабына сай жаңа бағытта жұмыс жасауына көмектеседі. Кітапханалардың жаңа ақпараттық технологияларға көшуі тек қана олардың ақпараттық және электронды база мәліметтерімен және техника жетістіктерімен ғана қамтамасыздандырып қоймай, сонымен қатар кітапхана қызметкерлерінің де кәсіби шеберліктерінің, тәжірибелерінің жан – жақты дамуына септігін тигізеді. Кітапханаларда бағдарламалар жеткілікті түрде толығымен ИРБИС дың көмегімен жасалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ΙΙ – тарау. Ресей мен Қазақстан ірі кітапханаларында кітапханалық және ақпараттық процестерді автоматтандырудың жүзеге асырылуы.

   2.1  ҚР Ұлттық кітапхансы  –  еліміздің ақпататтық

                

Қазақстан  Республикасының Ұлттық кітапханасы 1989 жылы USMABS форматына негізделген АБИС  жоспарына кірісті, ол қазақстанның кітапханалар технологиясын басшылыққа алып ұлттық стандартқа, дәстүрмен тілге негізделенеді. Мамандардың бұл отандық жүйесіне сәйкес келіп барлық талапқа жауап бере алады.

• Жазба  салдарының үнемі өсіп және дамуын ескере отырып мәліметтер базасын қолдау;
• Кирилица коды мен автоматтық қайта кодтауды қолдау;
• Жұмысты толық мәтінмен сызбалық бейнелеумен қамтамасыз ету;
• Өзіндік веб – серверді қолдау және жоспардың болуы;
• Лингвистика және сөздік – тезаурустық жүйені құру және қолдау жүйесін;
• Автоматтық идентификация жүйесін штрих кодтау базасында пайдалану мүмкіндігі;
• Үнемі жаңару, жаңа болжаммен техникалық қолданыс.

 

      1992 жылдан Қазақстан  Республикасының Ұлттық кітапханасында  АБИС ті  енгізу басталды. Бірмезетте  РАБИС жұмысы жүргізілді.

      Жоспар жасаушылар  алдында тек жеке кітапханаларды  автоматтау ғана емес олардың  бірегей жүйесінде жұмыс істеу  мүмкіндігі тұрды. Осының өзі  библиографиялық жазбалар туралы  айтқанда жұмыста қайталауды  болдырмайды.

        Қазіргі кезде  РАБИС бағдарламасы 3 одан аса ел кітапханаларына енгізілді. Олардың арасында мәдениет министірлігі, мәдениет комитетінің кітапханалары жатады.

         Қазақстан  республикасының ақпараты мен  қоғамдық келісім, республикамыздың  балалар және жасөспірімдер, мәдениет  президент орталығы, негізінен барлық облыстық әмбебап ғылым орталықтары, Семипалатинск орталық кітапханалары, республиканың ірі оқу орындарындағы кітапханаларға РАБИС енгізілген, сондай-ақ Аль – Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік Ұлттық университетінде, Қазақ ұлттық техникалық университеттте  транспорт және коммуникациясының Қазақ академиясы. Гумилев атындағы Евразия университеті.

      Жүйе үшін басты  нәрсе:

• Кітапханаларға келген жаңа кітаптар туралы және ұлттық деңгейде бірегей репертуарды көрсететін адресті – библиографиялық хабарлама корпоративті каталог Базисін мәліметтер базасын құрды.
• Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының электронды каталогында шартты библиографиялық каталогтардың 90 000 нан астамы бар.
• « Қазақстан » мәліметтер базасы бұрынғы және қазіргі көлемі 160 мың шартты каталогтар.

      Әр кварталда 5000 ға  өседі.Ұлттық Кітапханада барлығы 40 қа жуық библиографиялық мәліметтер  базасы бар.  Олар 1,2 млн. Шартты  библиографиялық карточкалардан  тұрады.

Бұл базаларда Қазақстан туралы құжаттардың библиографиялық суреттемесі бар: кітаптар, ноталар, карталар, музыкалық жазбалар ( компакт  - дискілерде)  және винил пластикаларда ( үн таспаларда, электрондық бұйымдар, сондай – ақ, кітап бөліктерінің суреттемесі т.б.) Әлден мәліметтердің толық мәтінді базалары құрылып жатыр, оның өзі Қазақстанның бірегей кітапханалық компьютер желісін құруда маңызды. Әсіресе шалғайда орналасқан ауыл тұтынушыларына тиімді.

      Қазақстан республикасының  Ұлттық кітапханасы автоматтанған  кітапхананың бірі болып саналады. 100 ден аса ПЭВМ локальды желімен байланысты автоматтанған технологияларда кітапханалар талабын жүзеге асырады, библиограф орындары, каталог жасаушылар орындары автоматтанған каталог залында оқырмандар үшін

электронды каталогпен жұмыс атқаруға арналған  5 нүкте ашылған. Штрих кодтау  жүйеге енуіне байланысты мыңдаған оқырмандарға кітап беру, алу процестерін автоматтаоу мүмкіндігі туды. Штрихкод этикетасында қосымша мәтін хабарлмасымен сандық код жасады. Штрих код негізінде EAN нөмері алынды. Кітапханашылардың жұмыс жұмыс орындары штрихкддты есептеу үшін сканермен жабдықталды. Сонымен РАБИСтің  барлық моделін тарату және қолданысқа жіберу мүмкін  болды Ұлттық кітапхана осы технологияны басқа кітапханаларға бере алады. Толық мәтінді базаны құрудың алғашқы тәжірибесі кітапханалардың авторлық басылымдарымен мультимедия альбомдарының электронды көшірмелеріне жатады. Мультимедия технологиясын меңгеру ЮНЕСКО бағдарламасының шеңберінде басталды. Олар « Интернетке кіру желісі », « Орталық азия »,  « Қазақстанның музыкалық мұрасы » және  « Қазақ газеттеріндегі Қазақстан хроникасы ». 1913 жылда 1932 аралығында, басылып шықты ( араб сызбасымен)  « Мультимедиялық  баспа»,  « Қазақстан музыкалық мұрасы »,  «қазақстан Республикасының авторлық құқы» мен Агенттікте  тіркеліп еліміз тарихында бірінші рет басылып шықты. Баспа қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде шықты « Рисала», « А. Яссауи, Абылғазының », « Хандар генеалогиясы», « Шәкәрімнің», « Қалқаман – Мамыр », және басқа « Қазақстан » қазақстан баспа қорлары электрондыбасылымдар 700 сақтау бірлігін құрайды. Оларды пайдалану үшін электронды хабарламаны оқуға арналған  компьютер техникасымен жабдықталған оқырмендерға арналған автоматталған жұмыс орындары бар.

       Медиатека  ассортименті   энциклопедиялық   басылымдар, сөздіктер, анықтамалар, атластар, жол жілтемелер, мәліметтердің библиографиялық базалары, ЮНЕСКО   ЭБСКО халықаралық агенттік дискеттердегі қазақстан мемлекеттік институттарындағы реферат журналдар басылымы. Жоғарыда айтылған бірегей технология жалғасы ретінде   2001 жылдан бері қарай шалғайдағы оқырмендерға  құжаттардың электронды көшірмесін пайдаланушыларға жұмысында жаңа технологияларды пайдаланатын құжаттарды   электронды жеткізу қызметі қалыптасқан. Оқырмандарға Қызмет көрсету ірі ресей кітапханаларымен келісе отырып жүргізіледі. Олар арасында Ресей мемлекеттік кітапханасы, Санкт – Петербургтегі Ұлттық кітапхана, мемлекеттік     тарихи кітапхана, Қоғамжық ғылымдар бойынша ғылыми кітапханалардың институты.