Прокурорлық қадағалау

1995 жылдың 30 тамызындағы  республикалық референдумда қабылданған  Қазақстан Республикасының Конституциясына  және 1995 жылдың 21 желтоқсандағы Қазақстан  Республикасының «Прокуратура туралы»  Заңына сәйкес, заңдардың біркелкі  және дәлме-дәл қолдануын прокурорлық  қадағалау мемлекеттік қыз-меттің  өзінше жеке саласы болып саналады.

Қазақстан Республикасының  Конституциясының 83 бабы «Республика  Прокуратурасы төменгі прокурорларды  жоғарғы тұрған прокурорларға және Республика Бас Прокурорына бағындыра  отырып, бірыңғай орталықтандырылған жүйе құ-райды. Ол өз өкілеттілігін  басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және Республика Президентіне ғана есеп беретінін» анықтады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының қағида есебімен Қазақстан Республикасының  «Прокуратура туралы» Заңы, «Қазақстан Республикасының Прокуратурасы  — Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Пре-зиденті  жарлықтарының және өзге де нормативтік-құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолдануына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, Қазақстан Республикасының  Президентіне ғана есеп беретін мемлекеттік  орган» екендігін айқындады.

Заңға сәйкес прокуратура  өзге де міндеттерді атқарады. Сайып  келгенде, прокуратура органына негізгі  әрі басты жүктелген міндет –  ол заңның қолданылуына қадағалауды  жүзеге асыру. Қазақстан Республикасының  «Прокуратура туралы» Заңы прокуратура  туралы жалпы жағдайын береді, оның қызметінің ұстанымдарын қарастырады, прокурорлық қадағалауды жүзеге асырғанда араласуды болдырмауды  және прокурордың талаптарын орындау  міндетін жария етеді, Қазақстан  Республикасы прокуратурасының жүйесін  және құрылымын, сондай-ақ прокурорлардың өкілеттілігін анықтайды.

Ең бастысы, заңның, тарихи қалыптасқан прокурорлық қадағалаудың барлық салаларын сақтап қалуында, бұл өз кезегінде прокуратура  органдарының алдағы дамуына маңызды.

Заңда заңдардың орындалуына  прокурорлық қадағалауға регламент  белгіленген, азамат пен адамның  бостандығы мен құқығы сақталуына қадағалау  туралы жаңа бөлім енгізілген. Анықтау  және алдын ала тергеу, жедел іздестіру  қызметін жүзеге асыратын органдарға;  мәжбүр түріндегі сотпен шығарылған шараларды және жазаларды атқарушы органдар мен мекемелердің әкімшіліктері заңды орындауына прокурорлық қадағалауды, сотпен істерді қарастыруда прокурордың қатысуына регламент белгілейді. Осы сұрақтарды қарастыру барысында заң қадағалау затын, прокурорлардың өкілеттілігін анықтайды, прокурорлық іс әрекет ету шараларын және прокурорлық ықпал ету құжаттарын қарастыру тәртібін орнатады.

Прокурорлық қадағалау мәнін  қарастыра отырып, міндетті түрде  «прокуратура» және «прокурор» деген  түсініктерді анықтау керек. Прокуратура (прокуроро) сөзінің түсінігі латын  тілінен шыққан – қамтамасыз етемін, қамқорлық етемін және жол бермеймін  деген мағынаны білдіреді.

Осылайша, прокуратура –  сотта мемлекеттің мүдесін ұсынатын, айыптауды қолдайтын, қылмыстық  істерді қозғайтын өкілетті арнайы мемлекеттік орган. Прокуратураға  сонымен қатар, Республиканың аумағында  заңдардың, Қазақстан Республикасының  Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолдануына қадағалау міндеті жатады.

Прокурор – өзінің құзыретінің  аясында заңдардың, Қазақстан Республикасының  Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел іздестіру қызметінің, анықтау  мен тергеудің, әкімшілік және орын-даушылық іс жүргізудің заң-дылығын жоғары қадағалауды  жүзеге асыратын, сотта мемлекет мүддесін білдіретін, сондай-ақ, заңмен белгіленген  жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық  қуғындауды жүзеге асыратын прокуратура  органының лауазымды тұлғасы.

Прокурорлық қадағалау –  демократияның, заңдылықтың, мемлекеттіліктің маңызды тұт-қаларының бірі болып  табылады.

1991 жылғы 6 желтоқсандағы  Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің  «Қазақ КСР прокуратурасы органдарының  бірыңғай жүйесін құру, оның дербестігі  мен тәуелсіздігін қамтамасыз  ету туралы» Қаулысымен Қазақстанның  Бас прокурорына бағынатын бірыңғай  прокуратура органдарының жүйесі  құрылды.

Заңдылықты қамтамасыз ету  органы ретінде прокуратураның қалыптасуы мен дамуын келесі кезең бойынша  бөлуге болады.

Бірінші кезең — егемендігімізді  жария еткен күннен бастап, 1995 жылдың тамыз айына дейін. Бұл кезеңде 1992 жылдың 17 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен ҚР «Қазақстан Республикасының Прокуратурасы  туралы» Заңы іске енгізілді, соған  сәйкес, прокуратура тек Жоғарғы  Кеңеске ғана есеп беретін, заңдардың  орындалуына жоғары қадағалайтын орган  ретінде айқындалды.

Екінші кезең – прокуратура тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі деп, 1995 жылдың тамыз айынан 2002 жылдың тамыз айына дейінгі уақытты белгілеуге болады. Бұл кезең нақты прокуратура органдарының ілгері реформалаумен есте қалады. Бұл жоғарыда аталғандай, 1995 жылдың 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында және 1995 жылдың 21 желтоқсанындағы «Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы» Заңының күшін иемденген, Қазақстан Республикасы Президентінің Бұйрығында өз орынын тапты.

Прокуратура дамуының Үшінші кезеңі 2002 жылдың тамыз айынан бастау алып, қазіргі күнге дейін жалғасуда. Сол кезеңде, 2002 жылдың 9 тамыз күні Елбасымен Қазақстан Республикасының «Прокурорлық қадағалау мәселелері бойынша Қазақ-стан Республикасының кейбір 
заңнамалық актілерге толық-тырулар мен өзгерістерді енгізу туралы» Заңына қол қойылған болатын. Заңға прокурордың құқық қорғау міндеттерін күшейтуге бағытталған, тұжырымдама түріндегі өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

Прокурорлық қадағалаудың жалпы тапсырмалары Қазақ-стан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Рес-публикасының «Прокуратура туралы» Заңымен, және басқа да бірқатар нормативтік құқықтық актілермен анықталады.

Прокурорлық қадағалаудың жалпы тапсырмалары жоғары қадағалауды жүзеге асырумен түйінделеді, олардың қатарына келесілерді қатыстыруға болады:

– Республиканың аумағында  заңдардың, Қазақстан Респуб-ликасының  Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық акті-лердің дәлме-дәл біркелкі қолданылуына қадағалау;

– жедел — іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің заңдылығына қадағалау;

– әкімшілік және орындаушылық іс жүргізудің заңдылығына қадағалау;

– Республика Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен басқа да құқықтық актілерге наразылық білдіру;

– сотта мемлекет мүддесін білдіру және сот актілерінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асыру;

– заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асыру;

– мемлекеттік-құқықтық статистикасын қалыптастыру.

Прокуратура қандай бағытта  жұмыс істемесін, оның басты да негізгі міндеті – азаматтардың бостандықтары мен құқықтарын қорғау. Прокуратура ең алдымен, құқық қорғау органы. Адам, оның өмірі, құқығы мен бостандығы іспетті құндылықтарды Конституция негізінде қорғайтын мемлекеттік жоғары қадағалау органы ретінде айтылады.

 

Осы мәселеге Т. В. Аверьянова, Р. С. Белкин, В. П. Басков, В. И. Божьев. А Д. Бойков, С. В. Бородин, Л. А. Воскобитова, И. М. Гальперин, И. М. Гуткин, С. П. Ефимичев, Н. Г. Жогин, В. В. Зажицкий, В. К. Звирбуль, Л. Д. Калинкина, А. С. Каретников, Л. М. Корнеева, А. М. Ларин, В. 3. және басқа да процессуалист-ғалымдардың ғылыми-теориялық еңбектері арналды.

Дипломдық жұмысты  орындау кезінде А. Ф. Әубәкіров, А. Н. Акианов, С. К. Байбатыров, Ж. Н. Бәйішев, К. А. Бегалиев, P. М. Жамиева, А. А. Исаев, К. В. Ким, М. Ч. Коғамов, А. А. Касимов, М. С. Нәрікбаев, А. С. Нұрәлиева, М. С. Сапарғалиев, Б. А. Сембин, Б. X. Төлеубекова, К. X. Халиков, Р. Н. Юрченко сиякты және басқа даказакстандық ғылым өкілдерінің еңбектері зерттеліп, пайдаланылды.

Қылмыстық іс жүргізу  құкықтық қатынастары саласындағы  Қазақстан Республикасынын конституциялык және озге де заңдары, Қазақстан Республикасы Жогарғы Сотының нормативтік қаулылары зерттеліп және жүйелі түрде талданды.

Сонымен бірге  айта кететін бір жай, жарияланған  еңбектердің көбісі ресейлік заңдылыктарға  негізделген, ал казақстандық авторлардың осы бағыттағы ғылыми ізденістік еңбектері концептуальдык аспектілерге немесе қылмыстык іс жүргізудің ескірген заңнамаларына, не болмаса қолданысқа ие бола алмаған дау туғызатын дәлелдемелерге непзделген.

Қазақстан Республикасы қылмыстык іс жүргізу кодексінің нормаларын колдануға негізделген сот және тергеу практикасының сұраныстары прокурордың қылмыстык істерді қосымша тергеуге қайтару саласындағы ғылыми біліктілік пен түсініктердің аздығынан деп болжанса керек.

Дипломдық жұмыстың мақсаты прокурордың атқаратын қызметі мен оның құзыретін қарастырады.

 

 

 

 

 

 

 

11. Ұсынылатын әдебитттер тізімі      

Негізгі әдебиеттер

1.  Журсимбаев  С.К. Прокурорский надзор в  Казахстане.Алматы- ИК-НАS», 2004 ж

2. Басков  В.И. Прокурорский надзор: Учебник   для вузов. М., 1995

3. Нарикбаев  М.С., Утибаев Г.К., Алиев М.М. Прокурорский  надзор в Республике Казахстан.  Алматы, 2002

Қосымша әдебиеттер

1. Акпарова Р.Н. Органы прокуратуры Республики  Казахстан. Алматы ,2000.
2. Бактыбаев И.Ж. Констиуционный надзор прокуратуры Республики Казахстан. Алматы, 1997
3. Алексеев А.И., Ястребов В.Г. Профессия-пркурор. М., 1998
4. Вицин С. Прокуратура в правовом государстве. М., 1997
5. Сапаргалиев Г.С. Место и роль  прокуратурыц в механизме государства Казахстан. Астана, 1999
6. Сысалов  М.П. Оперативно- розыскная деятельность в Республике  Казахстан. Данекер: Алматы, 2002.
7. Туякбаев Ж.А. Развитие  прокуратуры Казахстана в период государственно-правовой реформы. Алматы,1997
8. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики  Казахстан. Алматы, 1998
9. Прокурорский надзор в Российский  Федерации/ Под. Ред. А.А. Чувилева. М., 2000
10. Прокурорский надзор в Российский  Федерации/ Под. Ред. Ю.Е. Винокурова  М., 2001
11. Сухарев А.Я. Проблемы совершенствования  прокурорского надзора.М., 1997 
12. Прокуратура правовом государстве. М., 1997

Анықтамалық әдебиеттер

1. Кобзорев Ф.М.  Прововые  и организационные основы координации деятельности правоохранительных органов по борьбе с преступностью. М., 1999.
2. Мыцыков А. Прокуратура. 2003
3. Кубеев Е.К. Роль прокуратуры  в обеспечении прав  и свобод человека  и гажданина. Астана ,1999
4. Тусупбеков Р.Т. Защитить права и свободы граждан// Каз. Правда. 2003. 28 февраль.
5. Темирбулатов С.Г. Роль и место прокуратуры в системе обеспечения конституционной законности// Проблемы совершенствования  прокурорского надзора на современном этапе. Астана, 1999.
6. Хитрин Ю.А. Проблемы совершенствования прокурорского надзора на современном этапе. Астана, 1999.
7. Борчашвили И.Ш. Некоторые  вопросы повышения эффективности прокурорского надзора// Проблемы совершенствования прокурорского надзора на современном этапе. Астана, 1999.
8. Чувилев А.А. Оперативно-розыскное право. НОРМА-ИНФРА-М., 1999

Нормативті әдебиеттер

1. ҚР Коституциясы .1995 ж
2. ҚР  Қылмыстық іс жүргізу кодексі.1997ж.
3. ҚР Прокуратура туралы заңы .1995 ж
4. ҚР Бас прокурорының   бұйрығы №113 2001 ж 8 қазан.
5. ҚР Бас прокурорының  бұйрығы . Әкімшілік іс бойынша соттың актілерін қадағалау . 2001ж ,   №136