Асноўныя вехі з біяграфіі Алаізы Пашкевіч

Пецярбургскі перыяд сыграў у лёсе і светапоглядзе Цёткі выключна рэвалюцыйную ролю. Менавіта ў гэты час яе нацыянальны дух мацнее. Студэнцкія дэманстрацыі, дыспуты і адкрытыя выступленні супраць рэжыму, ідэалагічныя спрэчкі, сходкі паступова фарміравалі больш моцную натуру, якая адпавядала часу.

А атмасфера, якая панавала на курсах Лесгафта, была выніка агульнага ўздыму рэвалюцыйнага руху ва ўсёй Расіі. Алаіза прымала ўдзел у сходах, мітынгах, якія наладжвалі пецярбургскія студэнты і слухачкі курсаў Лесгафта. Усё мацней усталёўвалася ў яе вера, што сацыяльны лад у Расіі павінны быць знішчаны, што рэвалюцыя непазбежна.

Рэвалюцыя 1905 – 1907 гадоў абудзіла народныя масы Беларусі не толькі да барацьбы за палітычнае і эканамічнае вызваленне, але і да барацьбы за росквіт сваёй нацыянальнай культуры і літаратуры.

Цётка з’явілася сведкай і ўдзельнікам рэвалюцыйных падзей. Рэчаіснасць, поўная пафасу вызваленчай барацьбы, стала крыніцай яе паэтычнага натхнення.

Гнеў народа, выкліканы стагоддзямі самай жорсткай эксплуатацыі, выліўся ў справядлівейшую з бітваў, і Цётка апела подзвіг народа, зрабіўшы яго героем сваіх паэтычных твораў. Цётка апела самаахвярнасць прадстаўнікоў працоўных мас, якія ішлі на смерць у імя шчасця чалавека. Рэвалюцыйная рэчаіснасць стала аб’ектам паэтычнага асэнсавання Цёткі, напоўніла яе вершы пафасам барацьбы.

Усё глыбей асэнсоўваючы рэчаіснасць, прыслухоўваючыся да голасу перадавых людзей, паэтэса прыходзіла да ўсведамлення, што існуючы грамадска – палітычны лад трэба знішчыць. Таму, калі ў Расіі пачалася рэвалюцыя, Цётка з радасцю сустрэла яе і стала не толькі яе песняром, але і актыўным удзельнікам.

Увогуле, на характар Алаізы моцна ўплывала эпоха, нелегальная літаратура, размовы ў гуртках, на сходках, дзе адкрыта гаварылася, што трэба знішчыць самаўладства. Уплывалі размовы знаёмых і незнаёмых людзей, якія ганілі існуючы парадак. Да таго ж яна сама бачыла, як жыве селянін. Усё гэта збіралася, вярэдзіла душу, клікала на барацьбу.

Сёння з упэўненасцю можна сказаць, што паэтка ўключылася ў тагачасную рэвалюцыйную дзейнасць найперш таму, што спадзявалася на рэалізацыю галоўнай ідэі ўсяго свайго жыцця. І гэта ідэя – вызваленне Беларусі і пашырэнне беларускай культуры і асветы.

 

 

      ПУБЛІЦЫСТЫЧНАЯ ЛІРЫКА ПАЭТКІ

 

 

Як рэвалюцыйны дэмакрат пачатку XX стагоддзя, Цётка вырашала праблемы, якія хвалявалі ўсё прагрэсіўнае грамадства Расіі, з баявых, рэвалюцыйных пазіцый. У гэтым плане яна зрабіла значны крок уперад у параўнанні з Багушэвічам.

Аднак, ідучы далей свайго папярэдніка, паэтэса абапіралася на здабыткі творчасці Багушэвіча. Працягваючы яго традыцыі, Цётка стварае вобраз чалавека працы, які пакутуе ад эксплуатацыі. Яна выступае супраць нацыянальнага прыгнёту, у абарону беларускай мовы, за развіццё нацыянальнай культуры і літаратуры.

Сваімі вершамі Цётка імкнецца абудзіць працоўны народ да свядомага палітычнага жыцця. Яна хоча, каб яе вершы з’явіліся вялікай дзейснаю сілаю, якая б клікала народ на гераічныя подзвігі, на змаганне ўвогуле:

 

          Ах, браце, крэпка сіла ў народзе!

          Добрыя весці зусюль ідуць,

          Бо то мільёны разам у згодзе

         Да лепшай долі смела ідуць.

                    (№ 3, с.66)

 

У гэтым вершы паэтка заклікае народ  узняцца на бой, каб скінуць ланцугі рабства.

                   Ці напіўся крыві,

          Ці накрыўдзіўся нас?

         Мы з штандарам прыйшлі:

         Расплаціцца ўжо час.

                  (№3 , с.68)

 

        Мора злуе, крэпнуць хвілі,

         З дзікім шумам бераг рвуць,

         Гром грыміць за вёрсты – мілі,

        З мора брызгі ў неба б’юць.

 

        Месцам хваля стогнам рыкне,

       Месцам плач сарвецца з губ,

       Месцам бераг болем ікне,

       Гром грыміць у тысяч труб.

 

        Мора зробіцца палкамі,

        Шум русалак разбудзіў,

        Запаліўся смок агнямі,

        Неба чорны гнеў пакрыў.

                (№ 3, с.65)

 

У алегарычным вобразе мора Цётка ўвасабляе магутны рэвалюцыйны ўздым народных мас. Яна захапляецца вялікаю сілаю народа, гнеў якога выліўся з берагоў людскога цярпення і штурхнуў народныя масы на справядлівую бітву супраць эксплуататараў.

         У гэтым вершы Цётка з запалам і ўзнёсласцю вітае прыход рэвалюцыі і выказвае гатоўнасць аддаць усе свае сілы, а калі спатрэбіцца, і жыццё, для канчатковай яе перамогі.

 

Цётка не толькі заклікала народ на барацьбу, але яшчэ і гаварыла аб неабходнасці народнай асветы. Паэтэса ў вершы ”Наш палетак” гаворыць аб гэтым. Адзначаючы, што беларускі селянін жыве ў цемнаце, што ён пазбаўлены здабыткаў чалавечай культуры, яна звяртаецца да інтэлінента з запытаннем:

 

                       Ці то глеба да нічога?

                      Ці то рукі ў нас слабыя,

                     Што не маем зерня свайго,

                    Што мы ходзім, як сляпыя?

                             (№3 , с.79)

 

Паэтэса заяўляе, што беларуская глеба такая ж урадлівая, як і ў іншых краінах, толькі беларуская інтэлігенцыя не хоча працаваць на ніве асветы ў сваёй краіне. Тое карыснае, што мог бы адукаваны даць свайму народу, ёе нясе за межы сваёй краіны, а на палях Беларусі расце палын, ды ляжаць каменні.

 

                 Глеба чорна, у руках сіла,

                Толькі нашых гаратаеў

                Некась мара ўсё звадзіла

                Гэн за межы да выраяў…

               Наш сявец не раз там кідаў

              Залатое зерне з жмені;

              Ёе не раз там плёны выдаў,

              А ў нас раслі каменні.

                    (№ 3, с. 79)

 

Цётк азаканчвае верш “Наш палетак” заклікам узяцца за працу на ніве роднай. Заклікаючы апрацоўваць свае палі, хто да якой работы больш здатны – ці гароды садзіць, ці сеяць, ці араць, - Цётка ў алегарычнай форме кліча людзей усебакова развіваць беларускую культуру.

 

               Хто араці добра зможа,

               Хто разоры скора ладзіць,

              Хто шчасліва сее збожжа,

              Хто гароды добра садзіць, -

             Жыва, жыва за работу!

                     (№3 , с.79)

 

У паэзіі Цёткі гучаць і адраджэнскія матывы. Адным з галоўных матываў яе творчасці быў заклік да барацьбы за беларускую нацыянальную ідэю. Да рашучасці клікала і надзея перавесці рэвалюцыйныя падзеі на шлях нацыянальна-вызваленчага змагання. Менавіта беларуская ідэя незалежнасці і стала самым трывалым грунтам і Цётчынай грамадскай дзейнасці, і яе творчасці.

Менавіта Цётка ўпершыню асэнсавалаі велізарнае значэнне палітычна – асветніцкай працы ў асяродку жанчын, зразумела вызначальную ролю жаночай грамадскасці ў справе барацьбы за незалежнасць роднага краю.

Цётка да таго ж разглядала пытанне ўзаемаадносін паэта і народа, паэзіі і працоўных мас. У некаторых сваіх вершах яна заяўляе, што асноўная місія паэта – быць слугою свайго народа, абараняць яго інтарэсы. Выказваючы гэту думку, Цётка гаворыць аб сваім жаданні стаць то зярном пшаніцы, каб накарміць галоднага селяніна, то быстраю рэчкаю, каб напаіць свій родны край.

Паэтэса хоча:

 

               Прыгарнуць ўсё ў дарозе,

              Каплю шчасця, долі ўліць,

              Думаць усюды аб народзе,

             Родны край усюды сніць…

                        (№ 3 , с.53)

 

Цётка выказвае жаданне жыць у адзінстве з народам, быць хаця б невялікай, але часцінкай яго, ніколі не губляць цеснай сувязі з ім. А таксама ёй бы вельмі хацелася:

 

                 То рассыпацца расою

                Па галінках, па лісткох,

                То абняцца так з зямлёю,

                       Каб ніхто разняць не мог!

                        (№ 3, с.53)

 

Паэтэса ў сваёй творчасці выяўляе класавы падыход да грамадства і выступае ў абарону прыгнечаных. Гэта відаць з вершаў “Лета”, “Музыкант беларускі”, “Вам, суседзі”, “Мае думкі”, “На магіле”, “Скрыпка”, “Грайка”.

 

 

               На магіле ўзыду дубам,

              Пачну шаптаць братнім губам

             Аб іх долі, аб свабодзе,

            Стану песняй у народзе!

                     (№ 3, с.56)

 

Тэма мастака і мастацтва ў класавым грамадстве таксама хвалюе яе:

 

              Заграю на дудцы,

              Вытну па гармоні,

             Заплачу на скрыпцы

            Аб мужыцкай долі,

                   (№ 3, с.78)

 

Цётка адкрыта заяўляе аб сваіх класавых пазіцыях. Яна гаворыць, што будзе іграць толькі для беднага мужыка. Гукі яе песні “Сыты не пачуе”, а калі і пачуе, то з пагардай паставіцца да іх:

 

              Скрыпка хутка плача –

              Аж лес лемантуе,

              Толькі яе ноты

             Сыты не пачуе.

 

             Хаця ж і пачуе –

            Музыканта злае:

          “Глядзі, ён, хамула,

            Аб роўнасці бае”.

               (№ 3, с.78)

 

Накіроўваючы сваю песню ў курныя мужыцкія хаты, Цётка ішла рука аб руку з выдатным беларускім паэтам Янкам Купалам, які таксама голасна заявіў аб тым, да каго звернута яго паэтычнае слова і ад каго ён чакае водгуку на сваю песню.

 

              

               Я не для вас, паны, о, не,

               А я для бедных і загнаных,

              Я з імі мучуся ў раўне,

             У адных закут з імі кайданах…

            …Я – для тых цёмных, нешчаслівых,

            Ад іх і водгаласак мне

            Прымчыцца па палях, па нівах…

                        (№ 3, с. 86)

 

Сцвярджаючы ў сваіх творах неабходнасць такога мастацва, якое служыла б працоўнаму народу, і заяўляючы, што яе творы ставяць перад сабою менавіта гэтую мэту, Цётка ў сваіх творах выступала супраць тэорыі “мастацтва для мастацтва” і “чыстага мастацтва”.

У цэнтры першай рускай буржуазна–дэмакратычнай рэвалюцыі стаяла аграрнае пытанне. Адсталае землекарыстанне, рэшткі прыгону былі тормазам для развіцця капіталізму.

Цётка як мастак асэнсавала тое становішча, у якім апынулася краіна напярэдадні рэвалюцыі і ў мастацкіх вобразах давяла неабходнасць вырашэння аграрнага пытання. Уся зямля знаходзіцца ў руках памешчыкаў. Мужыку “вузка”, “цесна”, на яго мізэрным зямельным надзеле – з горыччу заяўляе пісьменніца.

У вершы “Мужыцкая доля”, які быў напісаны Цёткай яшчэ напярэдадні рэвалюцыі паэтэса намаляваля краіну галоднага, жабрацкага жыцця беларускага селяніна, які задыхаецца ад малазямелля:

 

                Цяжка жыць, трудзіцца,

                Калі няма долі,

               Жыта не радзіцца

               На мужыцкім полі.

 

                З капы умалоту

               Не болей асміны,

               І еш за работу

              Чорны хлеб з мякіны.

                   (№ 3, с.75)

 

           Цётка, паказвала шлях беззямельнаму сялянству, ідучы па якім, яно здабудзе сабе зямлю і волю. Разам з Янкам Купалам і Якубам Коласам паэтэса сцвярджала рэвалюцыю як адзіны шлях да здабыцця зямлі.

У гэтым плане вельмі важным з’яўляецца празаічны твор Цёткі “Прысяга над крывавымі разорамі”.

У ім намалявана праўдзівая карціна з жыцця беларускай вёскі ў пачатку XX стагоддзя, паказаны тыя факты, якія абумовілі сабою актыўны ўдзел сялянства ў рэвалюцыі. Вобраз Мацея, створаны ў гэтым апавяданні, тыповы вобраз беднага беларускага селяніна, які пакутуе ад малазямелля, ад рэшткаў прыгону, ад кулацкай кабалы.

У яго разважаннях гучыць вялікая туга беззямельнага селяніна, які ўсё жыццё працуе на адработках, апрацоўвае палі паноў.

 

 

ІДЭЙНАЯ І АСВЕТНІЦКАЯ РОЛЯ

ПУБЛІЦЫСТЫЧНАЙ СПАДЧЫНЫ ЦЁТКІ

 

 

          Публіцыстычная спадчына Цёткі налічвае шэраг артыкулаў, нарысаў, зваротаў, заклікаў, лістоў да пэўных асоб. Вось некаторыя з іх: артыкулы “Як нам вучыцца”, “Збірайце матэрыялы аб батлейцы”, зварот “Да вясковай молодзі беларускай”, “Шануйце роднае слова”, “Газа”, аб душы маладжёжы”, зварот “Да дзяўчатак”, “Наша народная беларуская песня”, “Пералётныя птушкі”, зварот “Да школьнай моладзі”, “Папараць – кветка”, “Беларуская вечарынка ў Пецярбургу”. Шэраг лістоў да Браніслава Эпімаха – Шыпілы, К.Студзінскага, Браніслава Тарашкевіча.