Көне Түркі (ХIII-ХIV ғасыр) жазба ескерткіштерінің зерттелуі

Қазiргi қазақ тiлiнiң қалыптасуы мен дамуындағы тарихи процестердi ашып-айқындау – бүгiнгi күннiң өзектi мәселесi.  Орта ғасыр ескерткiштер тiлi мен жаңа тiлдiң сабақтастығын айқындауда және оларға лингвистикалық тұрғыдан баға беруде ХIII-ХIV ғасыр жазба ескерткiштерiнiң маңызы зор.

Қазақ әдеби тiлiнiң бастау көзi ретiнде ХIII-ХIV ғасыр жазба ескерткiштерiнің мәнін зерттегенде ондағы құбылыстарды диахрондық тұрғыдан да, синхрондық тұрғыдан да қарастыру қажет. Осы мақсатта ХIII-ХIV ғасырдағы жазба ескерткiштер тiлiндегi есiм сөздердiң жасалуы жан-жақты қарастырылды. Жазба ескерткіштердегі есім сөздердің өзіндік жасалу тәсілдері сипатталды. Жазба мұрағаттар тілінде синтетикалық тәсіл арқылы есім сөздердің жасалуы  ең негізгі әдістердің бірі екендігі дәлелденді.

Еңбекте ғалымдар тарапынан есім сөздерге берілген анықтамалар көрсетілді. Есім сөздердің жасалуы, грамматикалық тұлғасы, өзіне тән белгілері ерекшеленеді. «Кодекс куманикус», «Мухаббат-наме», «Хұсрау уа Шырын», «Нахдж - ал – фарадис», «Гулистан бит-түрки» ескерткіштер тілінің сөздік қоры жалпы түркі тілдеріне ортақ сөздерден тұрады. Оларды қазіргі қазақ тіліндегі баламаларымен салыстырғанда формалық жағынан аздап ерекшеліктері болғанымен, мағыналық жақтан басым көпшілігі үйлесіп келеді және туыстас түркі тілдерінде де өз мағынасын сақтай алған.

Қорыта келгенде, қазiргi түркi тiлдерiндегi есiм сөздердiң өзiне тән мағынасы, морфологиялық көрсеткiштерi, сөзжасамдық тәсiлдерi мен синтаксистiк қызметi жағынан дараланған, тiлдiк жүйеде өзiндiк орны бар. Бiздiң зертеу жұмысымызда, Алтын Орда дәуiрiндегi жазба ескерткiштердегi есiм сөздердiң жасалу жолдарын анықталып отыр.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Қашқари М., Түрік сөздігі. А., Хан – І том, 1997-590 б.
2. Құрышжанұлы Ә. Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер. 1975. 44-65 б..
3. Сауранбаев Н.Т. Некоторые черты древнекипчакского языка // Сб. Сауранбаев Н.Т. Проблемы казахского языкознания. –Алма-Ата. Ғылым, 1982. –С.254 //Сб. Вестник АН Каз. -1948. № 12.
4. Наджип Э.Н. Исследование по историй тюркских языков ХI-ХV в.в. Москва: Наука. 1989. –120 с.
5. Наджип Э.Н. О новонайденных арабописьменных списках “Мухаббат - наме” Хорезми / Советская тюркология. 1973, № 3. –94-100 с.
6. Сүйіншәлиев Х. VІІІ-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. –Алматы: Мектеп, 1989. -223 б.
7. Құрышжанов Ә., Ибатов Ә. Ескi түркi жазба ескерткiштерi хақында. Кiт.: Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы мен даму жолдары. Алматы: Ғылым, 1981 ж. 97-124 б.
8. Қоңыратбаев Ә. Хорезми “Мухаббат-наме”. Қолжазба, ҚР ҰҒА Орталық ғылыми кiтапханасы, 1937.Благова Г.Р. Два издания рукописей “Мухаббат-наме” // Народы Азии и Африки, 1963, -209-212 с.
9. Айдаров Ғ., Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. А., 1986
10. Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). Алматы: Қазақ университетi, 1999. –309 б.
11. Тектiғұл Ж. “Қазақ тiлiндегi түркi негiздi аффикстердiң эвалюциясы” А. “Ғылым” 2002, 302 б.
12. Томанов М., Қордабаев Т. Тарихи грамматика мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1975. – 176 б.
13. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. М., 1952. С. 225.
14. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957. 20 б.
15. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 403 б.
16. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. Л., 1948. С. 90.
17. Керімұлы Ә. Түркі әдебиеті ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын жұрнақтар (ХІV ғасыр), А.,1999.
18. . Гулямов А.Г. Проблемы исторического словообразования узбекского языка (автореферат). Ташкент, 1955, стр. 15.
19. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі есім сөздердің жасалуы. Алматы. Мектеп. 1973. -112 б.
20. Аханов К. Грамматика теориясының негiздерi. Алматы: Ғылым. 1972. –239 б. 
21. Севортян Э.В. Аффиксы именного словооброзования в азербайджанском языке. –М.:Наука. -1966. -437 с.
22. Древнетюркский словарь. – Ленинград: Наука, 1969. -375 с.
23. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века. Алма-Ата, 1971. С. 157.
24. Шәкенов Ж. Қазiргi қазақ тiлiндегi сын есiм категориясы. Алматы: Қазмемоқупедбас. 1961. -79 б.
25. Қазақ тiлiнiң грамматикасы. Алматы: Ғылым. 1967. -47-48 б.
26. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957. 23 б.
27. Исаев С.М. Қазақ тiлiндегi қосымшаларды жiктеу мәселесi. Қазақ ССР ҒА Хабарлары, Алматы. 1982, №2.
28. Исаев С. Қазiргi қазақ тiлiндегi сөздердiң грамматикалық сипаты. Алматы: Рауан. 1998. –138 б.
29. Исаев С.М. Қазақ әдеби тiлiнiң тарихы. Алматы: Мектеп, 1989 –83 б.
30. Құрышжанұлы Ә., Ескі түркі жазба ескерткіштері. Алматы: Қайнар, 2001 – 469 б.

ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР:

1. Мн -             Хорезми «Мухаббат – наме» ескерткіші

2. ХШ -             Құтб «Хұсрау уа Шырын» ескерткіші

3. Г -                  С.Сарай «Гүлстан бит – түрки»  ескерткіші

4. КК -               Кодекс Куманикус ескерткіші

5. НФ -              Махмуд бин Әли  «Нахдж-әл-фарадис» ескерткіші