Гормондар және адаптациялық процесстер

   Эндокринді бездер өзгешелік және өзгешелік емес адаптациялық процестердің күрделі комплексінің ұйымдастығын қамтамасыз етеді. Г.Селье және басқа авторлардың көптеген зерттеулері көрсеткендей, стрестің әртүрлі формалары кезінде жалпы адаптациялық синдромның жүзеге асуының маңызды ұйымдастырушыларының бірі – гипоталамо-гипофизарлық бүйрек үсті жүйесі болып табылады, онда глюкокортикоидтар басты катаболитикалық әсер көрсетеді.Егер ағзада глюкокортикоидтар типтес катаболитикалық қабынуға қарсы гормондар көбейсе, онда стресс кезінде мұндай ағзада стрептикалық жағдайға, жара және дистрофиялық процестерге бейімділік байқалады.

Адаптацияның өзгешелік реакциялары  сапалық белгілі бір стимулдарға  жауап ретінде таңдаулы түрде  іске қосылады, олардың зақымдалуын  алмасу процестерін реттеушілердің  реттеуші механизмдерінің өзгерістері  тудыруы мүмкін, яғни эндокринді  бездер мен олар өндіретін  гормондар қызметінің бұзылуы. Қанда  глюкоза концентрациясының көбеюі  кері байланыс бойынша инсулиннің  бөлінуін ынталандыра отыра, глюкагон  мен адреналиннің бөлінуін тежейді.Гормондардың  бөлінуіне май қышқылдары да  адаптивті бақылау жасайды.

• Физикалық жүктеме кезінде де пептидті гормондардың айтарлықтай өзгеруі туындайды. Бұлшық еттің жұмысы кезінде глюкогонның мөлшері қанда біртіндеп жоғарылап, макс мөлшерге жетеді. Глюкозаның қандағы жоғары мөлшері глюкогон секрециясын жоғарылатады. Қандағы глюкоза деңгейі глюкогон секрециясына жүктеме мөлшеріне байланысты адреналин дәрежесін өзгерту арқылы әсер ете алады. Қанда катехоламиндердің жоғары деңгейі ұйқы безінің а-жасушаларымен глюкогон секрециясын ынталандырады. Содан физикалық жүктеме сонымен қоса инсулин синтезін тежейді.
• Соған қоса физикалық жүктеме кезінде соматотропиннің мөлшері жоғарылайды.. Ол адамның жаттыққандығына да байланысты. Жаттыққан адамда соматотропин мөлшері жоғарылауы үшін жүктеме де көп болуы керек. Физикалық жүктеме стероидты гормондардың мөлшеріне де әсер етеді. Жаттықпаған адамдарда қысқа уақытты жаттығулар тестестерон мөлшерін жоғарылатуын тудырады, ал ұзақ уақытты жаттығулар – оны төмендетеді. Ал жаттыққан адамдарда ұзақ уақытты жаттығулар кезінде де тестестерон мөлшерінің төмендеуі болмайды.

Жүктеме кезіндегі гормондардың  түзілуінің өзгеруі

 

Гормон

 

Концентрация өзгерісі

 

Адреналин

 

Жоғарылайды

 

Норадреналин

 

Жоғарылайды

 

Соматотропин

 

Жоғарылайды

 

АКТГ

 

Жоғарылайды

 

Инсулин

 

Төмендейді

 

Гидрокортизон

 

Жоғарылайды

 

Экстродиол

 

Төмендейді

 

Тестостерон

 

Жоғарылайды

 

Альдостерон

 

Жоғарылайды

  Гормондардың адаптивті қызметі тек өтпелі метаболизмді реттеуде емес, сонымен қатар ағзаның жылу алмасуын реттеуде де көрінеді. Ағзада жылу алмасуы энергетикалық алмасуды құраушы жылуды өндіру және жылу беру процестерінен тұрады. Жылудың түзілу процестері әрқашан жылуды бөлу процестерімен тепе-теңдікте болады, яғни дененің сырт қабатынан сыртқы ортаға жылудың шығарылуы. Дене температурасын бақылайтын орталық механизмдер жүйке-өткізгіштік механизмдердің көмегімен, соның ішінде адрено-тиреоидты жүйе қатысатын нейрогуморальды механизмдер арқылы іске қосылады.

Гормондардың адаптивті қызметі  су-тұзды алмасуды, лактацияны, пигменттік  алмасуды, иммунитетті, жыныстық мінез-қылықты, эмоционалдық және мінез-қылық  реакцияларын, есте сақтау қабілетін  реттеуде жақсы көрініс береді. Ағзада вазопрессин, альдостерон, паратгормон, тиреокальцитонин, СТГ және басқа  гормондардың деңгейінің өзгеруі  заттар алмасуының сәйкес өзгерістеріне, ағзаның тканьдері мен мүшелерінің  адаптациялық реакциялары мен  физиологиялық қызметтердің бұзылуына  әкеледі. 

Ағзаның физиологиялық қызметтері  мен метаболизмінің эндокринді  бақылау күрделі ұйымдасқан өзгешелік  гормональды комплекстердің көмегімен  іске асырылады. Әр функционалды  комлекстегі гормондардың өзара  әсер етуі және комплекстер  арасындағы әсер ету әр деңгейде  тепе-теңдікте және ортаның жүйке  жүйесінің қызметімен тығыз байланысты  болады. Олай болса, функциональды  гормоналды комплекстің кез-келген  бөлігіндегі зақымдалу метаболизмнің  бұзылуына, патологияға әкеп соғады.

 

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

 

• Интернет желісі