Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі Орталық Азия мемлекеттерінің мәдени үрдістері

Ғылымды дамытудың мемлекеттік  бағдарламасында ғылым саласын  одан әрі жаңартудың 2007—2012 жылдарға арналған стратегиясы белгіленді.

Білім беру жүйесі

Қазақстандық ғылымның ертеңі республикадағы білім жүйесіне де тікелей байланысты. Қазақстанда басқарудың тікелей негізгі қағидаларына сүйенген, әрі қаржыландыру жағынан мемлекеттік және мемлекеттік емес болып есептелетін еуропалық типтегі білім беру жүйесі қанат жайып келеді.

1995 жылғы Конституция бойынша (30-бап) баршаға бірдей міндетті болып есептелетін толық орта білім алуды мемлекет тегін жүргізеді. Әйткенмен, мектеп бітірген жас жеткіншектің одан әрі қандай оқуға түсуі (мемлекеттік немесе жеке) өз еркі мен қалауына байланысты. Этностық ерекшеліктердің есепке алынуына орай, республикада оқу, білім алу 7 тілде жүргізіледі.

1997—1998 оқу жылынан бастап жалпы білім беретін мекемелерде ақпараттандыру мен компьютерлендіру бағдарламасын орындау міидеттелінді. 2001жылы мектептерді компьютерлендіру толығымен аяқталды.

Республика мектептерінде аталған  барлық тілдер бойынша керекті оқулықтар  мен әдістемелік әдебиеттерді басып  шығару баяғысынша ең маңызды мәселенің  бірі ретінде күн төртібінде тұрды.

Бүгінгі таңда республика аумағында  жеке меншік және мемлекеттік көптеген оқу орындары білім беру жүйесін  сыбайлас жүргізуде. 1995—1998 жылдар аралығында жеке меншік оқу орындары 41-ден 88-ге дейін өсті.

2001 жылы жеке меншік мектептер  мен олардағы оқушылар саны 1996 жылғымен салыстырғанда үш есеге артты.

Мектептер мен жоғары оқу орнындағы  жастардың білімін жетілдіру  мақсатында республика көлемінде әр түрлі деңгей- дәрежедегі оқу орындарын лицензиялау мен аттестациялаудың нормативі белгіленді.

Мамандар даярлауды жаңарту  мен жақсарту үшін «Дарын» мемлекеттік бағдарламасы іске асырылу үстінде. Бұл бағдарлама жасөспірімдер мен жеткіншектерге тәрбие мен білім берудегі білім органдарының негізгі стратегиялық іс-шараларын белгілейтін болады. Ерекше дарынды балаларды шетел оқу орындарына жіберіп отыру мақсатында 1993 жылдан бастап «Болашақ» бағдарламасы жұмыс істеп келеді.

Бүгінгі таңда шетелге барып  білім алу мәселесімен басқа  да мемлекеттік емес білім ұйымдары, орталықтар, қорлар айналысуда. Тәуелсіздік  алған жылдар ішінде білім берудің  қыры мен сыры, мазмұны айқындала  түсіп, оларды қаржыландыру мен басқару  негізі едәуір өзгерді. Бұл салада жаңаша құқықтық-нормативтік база құрылып, қалыптасты. Білім берудің қосымша  және баламалық мекемелері өмірге келді. Осыған орай мемлекеттік оқу орындарын  қолдап-қуаттаудың мүлдем жаңа мүмкіндіктері  ашылды. Білім алу мен білім  берудің ықпалдастық дәрежедегі әлемдік кеңістігі ұлғайды.

XXI ғасырда білім адамзаттың даңғыл даму жолын анықтайды, сондықтан республикада білім беру жүйесін дамытудың өзекті мәселелеріне баса көңіл бөлінеді. Ең бастысы, білім беруді ұлттық экономика мен қоғамның әлеуметтік сұраныстары талаптарына сай дамытуды қамтамасыз ету қажет.

Бұл талаптарға сай бүгінде Қазақстан  Республикасы білім беру саласында  халықаралық ақпарат кеңістігі  жүйесіне қосылу әрекеті жүзеге асырылуда. Республиканың оқу орындары, қаржыландыру формаларына қарамастан, бүгінде  халықаралық кәсіптік білім беру саласының коммерциялық және инновациялық қызметін қабылдауда.

Дүниежүзілік білім беру үдерісіне  сәйкес Қазақстанда үздіксіз білім  беру жүйесі енгізілуде. Бұл бүгінде  кадрларды даярлау, қайта даярлау  және мамандығын жетілдіру жүйесін  құрудан көрініс табуда, жекелеген  жағдайларда бұл жүйе тұрғындарды  еңбекпен қамту қызметімен бірлікте әрекет етеді. Нарықтық экономика маман кадрлар даярлаудың әр түрлі жүйесін талап етуде.

 

Мәдениет

Қазақстанның дамудың жаңа жолына түсуі өз кезегінде білім алу  жүйесіне ғана емес, мәдениет саласына да үлкен өзгерістер әкелді. Кеңестік кезеңде мәдениет пен білім мемлекеттің қосымша көмегін пайдаланатын.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында бұл екі салаға көңіл аз бөлінді. Мемлекеттің бюджеттік саясаты адамдардың рухани сұранысымен есептеспеді. Әсіресе бұл республиканың рухани-мәдени өмірінде көбірек көрініс тапты. Экономиканың ырыққа көнбеуі, оның жылдан-жылға төмендеуі адамдар психологиясын мәдени дамудан гөрі материалдық байлыққа итермелей, икемдей түсті.

Қазақстанның әлемдік кеңістікке бет алуы өзінің құнын жоғалтқан  идеологиялық мәдениеттен гөрі әсіреқызыл батыстық үлгіге айқара есік ашып берді. Батыстық мәдениетпен қосарланып түрліше  діни секталар мен ағымдар да ағылды.

Бұл келеңсіздік өз дәрежесінде  республика көлемінде мәдени-рухани саланы басқарудың басқаша жолдарын қарастыруға мәжбүр етті. Олар, түптеп келгенде, мыналар:

• Қазақстан халқының мәдени-ұлттық сана-сезімінің жаңаруына ықпал ету;
• этномәдени және конфессионалдық шектеулікте мәдени әр алуандылықты қалыптастыру;
• менеджменттіктің мейлінше пайдалы моделін таңдау.

Қазақстан Республикасы «Мәдениет туралы» (1996) Заңының 3-бабында мәдениет саласындағы мемлекеттік саясат қағидалары былайша көрініс тапқан:

• азаматтардың шығармашылық қызметінің еркіндігі;
• мәдени байлықты жасауда, оны пайдалану мен таратуда барлық азаматтардың құқығы бірдей;
• тарихи-мәдени мұраны қорғау;
• ұлттық және әлемдік мәдениет құндылықтарын қатар игеру аясында тәрбие мен білім беру жүйесін дамыту;
• мәдениет саласында монополиялық пиғыл-әрекетті болдырмау;
• мәдениетті қаржыландыруда бюджеттік, коммерциялық және қайырымдылық бастамаларды қолдап-қуаттау;
• мәдени қызметті ұйымдастыруда мемлекеттік және қоғамдық бастамаларды бірдей пайдалану.

90-жылдары республика мемлекеттік  мәдениет мекемелерінің жүйесі  мәдени-демалыс орындарын, кітапханаларды, мұражайларды, театрларды, концерттік ұйымдарды, кино өнері мекемелерін, мәдениет және демалыс парктерін, т.б. қамтыды.

Бұлардың бәрі дерлік мемлекеттік  баланста тұрды. Бұдан кейінгі жылдарда, яғни онжылдық кезеңде мәдени саланы қаржыландыру мәселесі едәуір өзгеріске  ұшырады:

• ұлттық маңызға ие мемлекеттік мәдениет мекемелерін мемлекеттік тұрғыдан қаржыландыру сол күйінде сақталып қалды;
• нақты мәдени жобалар мен бағдарламаларды жүзеге асыру үшін түрліше қаржы көздерін тарту мүмкіндігі ашыла түсті;
• меншік формасының өзгеруіне байланысты мәдени мекемелердід көпшілік бөлігі, атап айтқанда, кинематография, туризм, спорт, шоу, теледидар, концерттік ұйымдар, т.б. өзін-өзі қаржыландыруға көшірілді.

Мәдени саладағы жеке меншіктің  түрліше формалары өз кезегінде  сөз еркіндігіне, Қазақстанның дербес шығармашылығына жол ашты. Аталған  мемлекеттік емес мәдени мекемелердің жұмыстарын ретке келтіріп отыру  барысында қайсыбіреулердің адамзатқа, ұлтқа, мемлекетке қарсы идеяларды  насихаттап, таратуына жол бермеу үшін тіркеуден өткізу тәртібі қатаң  сақталуы тиіс болды.

Бірыңғай мәдени-ақпараттық кеңістік құру — Қазақстанның мәдениет саласындағы  негізгі стратегиялық мақсаты. Тек  осы жолмен ғана елдің рухани қуатын анықтап, дербес ұлт ретінде әлемдік  қауымдастық қатарынан орын алуға  болады. Бұл мақсаттың үдесінен шығудың  бір жолы — қазақ халқының этномәдени тұрғыдан қайта жаңғыруы өте-мөте қажет. Бұдан бұрынғы идеологиялықжүйенің күйреуі рухани өмірдің дүр сілкінуіне, ұлттық салт-дәстүрдің табиғи жаңғыруына түрткі болды.

Республиканың бүгінгі өмірінде бұған мысал жеткілікті. XX ғасырдың 90-жылдарынан бастап «Наурыз мейрамы» қайтадан салтанат құрды. Ол республикада тұрып жатқан барлық ұлт-ұлыстардың ортақ мерекесіне айналды. Қазақ халқының ең көне ауызекі өнерінің бірі — айтыс жаңа дәуірге лайық қайта дамыды.

Этнопедагогика негіздерін өмірге етене енгізу нәтижесінде білім берудің барлық нүктелерінде жас ұрпақты халықтың салт-дәстүрлеріне сай тәрбиелеу жұмыстары жүргізілуде.

Әсіресе соңғы жылдары республикада ұлттық мәдениет пен өнердің озық үлгілерін әлемдік айналымға  шығару, сол арқылы Дүние жүзі қауымдастығына танылу жолдары қарастырылуда. Жамбылдың 150 жылдығының аталып өтуі, 1997 жылы М.Әуезовтің 100 жылдығының тойлануы, 1999 жылы Түркістанның 1500 жылдығы кең көлемде мерекеленуі тәуелсіз жас мемлекеттің бұл бағыттағы тарихи құтты қадамдары болса керек.

Ал 2000 жылдың республика көлемінде мәдениетті қолдау жылы болып өткені белгілі.

Еліміздің өткен тарихын ұрпақ  санасына сіңіру арқылы мәдениетті дамыту «Мәдени мұра» бағдарламасының ең басты алғышарты ретінде қарастырылып отыр.2004—2006 жылдары бұл бағдарламаның бірініші кезегі жүзеге асырылды.

 

 

3.2 Тәуелсіз Өзбекстанның  мәдени даму процесі 

 

Өзбекстан тәуелсіздік  алғаннан кейін оған өте айтарлықтай  шешім қабылдау керек болды. Ең бастысы  өз халықын уақытқа сай оқыту. Біріншіден оларға өз жерім, өз елім деп  рухты көтеретін идеология енгізу керек болды, ол халық пен мемлекетті бірдей алуға үлкен шара болып  есептелді. Рухани мұры ол біздің ата  бабамызбен қалдырған байлық, олар: саяси, философиялық, құқықтық, дінге  деген көз қарас және оқыту  болып табылады. Олардың бізде  күнделікті өмірде қолдануымыз, салт дәстүріміз де кіреді.Ол бізідң эфоллюциялық дамудың жолы. Өзбекстан елін көп деегн шапқыншылар жаулап алуға келседе өзіндік қалпын сақтап қалған халық. Кеңеңс Одағы кезінде көп деген тарихи мұралар жойылып немесе үлкен дауға алып келіп алынып тасталып отырды.

   Өзбекстан  мемлекетінің тәуеліздік алғаннан  кейінгі  рухани жанданудың басын алды,  шығарма жазып, ойын айтуға мүмкіншілік алды.

1991 жылы Өзбекістан  өзінің Алішер Навой-дің 550 жылдығын  мейрамдады. Сол кезде ол ақынның  танымал кітаптары, поэмалары  жарыққа шықты. 

 Кішігірім  уақыттың ішінде қоғамдық зерттеулерден  мәдениеттің даму жолын тауып,  көп деген ұйымдармен бірге  жұмыс істей отыра мәдениеттін  жандандыру процесін жүргізді.

  Өзбек  мәдениетінің дамуына үлкен ошақ  болған ол өзбек тілінің мемлекет  тілі болуы. Ол 1989 жылы 21Қазанда  қаулы қабылданды.

  Содан кейін өзбек тілі мемлекет ішіндегі жазба жұмыстарда, іс қағаздарда тек өзбекше тіліне көшті.  Ежелгі мекемелер, жерлер, сулар аттары қайтарылды. Мемлекеттегі бүкіл ғылыми, теледидар, кітаптар тек өзбек тілінде болды. Өзбек тілінің орнығуына Өзбек алфавиті көмегін көрсетті. Ол 1993 жылы 2 Қыркүйекті қабылданды.

1993 жылдан  бастап 1995 жылға дейін латын тілі  алфавиті жүйеге кіре бастады.  Ол біріншіден бүкіл кітап  пен білім саласының латын  алфавитіне көшуіне болды. 

Одан басқа мемлекеттік қызметкерлер өзбек тілін білуге тиіс болды. Ал алдыңғы жұмыс істеп жатқан мамандар орысша қызмет атқаруға рұқсат берілді.

 

 

 

 

 

II. Қорытынды

Бұл жобада Орталық Азия мемлекеттерінің Кеңес  Одағы ыдырағаннан кейінгі мәдениеттің  дамуы қаралды.

Тәуелсіз  Мемлекеттер Одақ институтының негізгі  мақсаты Кеңес Одағынан шыққан мемлекеттердің бірлесіп дамуының орнына керсінше  консервация болған. Алдыңғы Кеңес Одағына кірген елдерге шығу өміріне  өте  жарқын әсер етті. Кеңес Одағының ыдырауы Орталық Азия елдеріндегі аумаққа  үлкен әсер етті. Бұрынғы Кеңес Одағы мемлекеттерінен еркіндік алған 5 мемлекет шықты. Олар: Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікістан, Түркіменстан, Өзбекстан. Олар Кеңес Одағы құрамынан итеріліп шығарылған болатын. Себебі 1991 жылы Кеңес Одағының ыдырамай қалуына 93,7% Өзбекстан халықы, Қазақстанда  94,1%, Қырғызстанда  94,6% , Тәжікістанда 96,2%, Түркіменстанда 79,9%  болған.

  Осы бес мемлекет бір бірінен бірнеше көріністері бар, ол көріністер оларды бөлек аудандарда екенін көрсетеді. Олар әлеуметтік және экономикалық дамуынан әлемдік экономикада бірдей сатысын көрсетеді. Осы елдердің халық саны айтарлықтай көп емес, көбіне түрік халқы болып саналады. Орталық Азия халықтарының  басты көрінісі субэтникалық туыстық система, жүздер, таптар, клиенттік-патронтажды қарым қатынас, қоғамның ішінде элеуметтік және саяси процеске тікелей әсерін тигізеді.

Орталық Азия елдерінің бірінші сатысындағы  даму процесінде исламдану саясаты  жүрді. Дінге деген  саясаты көрінеердей  көрініс тапты, тура айтқанда Исламға  көрініс тапты. 

Орталық Азия елдерінің басты табыс көрінісі ауыл шаруашылығы болды. Әлемдік  экономикада бұл елдер так  шикі зат, мұнай, газ, түрлі түсті  темір сатушылары болды. 

Кеңес Одағының жетпіс жылдай болған тарихынан пайда  болған өркениеттік жүйе бүкіл іштік  идеологисының құртылғаны мен әр бір мемелкект өз шекараға бөлінгенімен, әлі күнге дейін өмірдің кейбір жақтарына әсерін тигізеді.  Орталық  Азия Кеңес Одағының ыдырауынан ең бірінші орында басқарушы ортақтың жойылуына, бүкіл өмірге қатысты  мәселелерді қадағалайтын органдардың, одан басқа экономика басқарудың, сыртқы істер саясатының, қорғаныс жүйесінің, идеологияның жойылыуна  әкелді. Кеңес Одағы құрамындағы  Орталық Азия елдері бүкіл басты  мәселелерді шешуге құқысы жоқ болған. Сондықтан Орталық Азия елдерінің  Кеңес Одағынан шығуы бүкіл проблемаға дайын емес болуымен үлкен экономикалық және әлеуметтік дағдарысқа алып келді. Әр бір мемлекет бостандық алған  соң дамудың жаңа түрлерін, мүмкіншілігін  қарастырды.  Ол сыртқы қарым қатынасқа  тікелей қатысы болды.

Әр бір  таңдаулы жол әр мемлекттің алдыңғы  болашағын болжау болды.

 

 

 

III. Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Авшаров С. Русское периодическая печать в Туркестане (1870 – 1917), Ташкент 1960.
2. Айни С. История Бухарской революции. Душанбе 1987.
3. Айтматов Ч. Жизненность и народность «Советская Киргизия» Фрунзе 1964
4. Айтмамбетов Д.С. Культура киргизского народа во второй половине XIX – начале XX века. Фрунзе 1967г.
5. Айтбаев М.Т. Историко–культурные связи киргизского и русского народов (поматериалом Иссык Кульской области Киргизской ССР) Ф., 1957г.
6. Айтбаев М.Т. Народные знания киргизов XIX – начале XХ века Изв. АН. Киргизской ССР, вып. 1, (история), Ф., 1959.
7. Абрамзон С.А. Очерки культуры киргизского народа. Фрунзе 1946.
8. Аминова История Узбекской ССР. Ташкент 1968г.
9. Аманалиев Б. Из истории Философской мысли киргизского народа. Фрунзе, 1963г.
10. Алтымышбаев А. Из истории развитие общественно политической и философской мысли киргизского народа в конце XIX – начале XX в. «Известия Академия науки» Киргизской ССР, вып. V, 1957г.
11. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана Л., 1927: М., 1997г.
12. Бичурин, Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в др. времена... Соч. монаха Иакинфа, СПб., 1851г. с. 11 – 12.
13. Валиханов Ч. Избранные произведения Алма–Ата, 1958г.
14. Валиханов Ч. Очерки Джунгарии СПб., 1861г.
15. Валиханов Ч. Соб. Сочинений, т.1, Алма –Ата, 1957 с. 520 – 24.
16. Виноградов В. Токтогул Сатылганов и Киргизские акыны М – Л, 1952г.
17. Гафуров Б.Г. Основные этапы историко–культурного развития народов Центральной Азии М., 1972г.
18. Гафуров Б.Г. Изучение цивилизаций Центр. Азии. М., 1957г.
19. Горький А.М. О литературе М., 1937г.
20. Горький А.М. Сбор. Соч., в 30 томах, т.24, М., 1953г.
21. Гумбольдт А. Центральная Азия. Исследования о целях гор и по сравнительной климатологии. М., 1915г.
22. Граменицский С. Очерк развитие народного образования в Туркестанском крае. Ташкент 1966г.
23. Данияров С. О прогрессивном значении русской культуры в развитии культуры киргизского народа в конце XIX и нач. XX в. Фрунзе 1964г.
24. Добросмыслов А. Ташкент в прошлом и настоящем. Ташкент, 1912г.
25. Дурдыев Т. Великий Октябрь и первые культурные преобразование в Туркменистане (1917 - 1920), Ашхабад, 1982г.
26. Каррыев К. История культуры Советского Туркменистана (1917 – 1970), Ашхабад, 1975г.
27. Кары – Ниязов. О культурномпоследии Узбекистана. Ташкент, 1960г.
28. Кляшторный С.Г. Восточный Туркестан глазами русских путешественников (II пол.XIX в.) Алматы, 1998г.
29. Колосов Г.А. О народном врачевании у сортов и киргизов Туркестана ч.1 СПБ., 1903г.
30. Кыдыров Ш. Записки и отчеты русских путешественников как источник по ист. Киргизии во второй половине XIX в. Ф., 1961г.
31. Керимжанова Неиссякаемый родник «Советская Киргизия» 1962г.
32. Наливкин В.П. туземцы раньше и теперь. Ташкент 1963г.
33. Рашидов И. Мырза – Ахмедов к изучение джадидского движения. Общественные науки в Узбекистане. Ташкент, 1990г.
34. Социально–экономическое и политическое положение Узбекистана. Ташкент, 1973г.
35. Таштемиров Д. ТоголокМолдонунчыгармачылыкжолу. Ф., 1958г.
36. Токтогул Избранное произведение М., 1940г.
37. Толстов Н. Народы Средней Азии и Казахстана. М., 1963г.
38. Взаимоотношение киргизов с кокандским ханством и Россией в 50- 70 годах XIX в. Ф., 1961г.
39. Взаимосвязи киргизского народа с народами России, Средней Азии и Казахстана (конец XVIII – XIX вв.) Ф., Илим, 1985г.
40. Киргизстан – Россия. История взаимоотношений, (XVIII – XIX вв.) Илим, 1998г.
41. История Туркменской ССР – Ашхабад, 1970г.
42. История Киргизской ССР – Фрунзе, 1986г.
43. Из истории Сред. Азии и Восточного Туркестана XV – XIX вв. Ташкент: 1987г.
44. Центральная Азия в XVIII – нач. XX вв. (политическая и соц. экономические аспекты) Алматы 1995г.
45. Хозяйственно – культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана М., 1975г.
46. Материалы по ист. Науки и культуры народов Средней Азии Ташкент. 1991г.
47. Политика России в Средней Азии (1857 – 1868) М., 1960г.
48. Перепелицына Л.А. Роль русской культуры в развитии культур народов Средней Азии М., 1966г.
49. Перепелицына Л.А. Влияние русской культуры народов Средней Азии Ташкент 1960г.
50. Киргиздар. Санжыра, Мурас, салт. 1 – 2 т. Б., 1990г.