Басқару ұғымы, мазмұны және түрлері

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Басқару ұғымы, мазмұны және түрлері

 

Әкімшілік құқықтық оқуға кіріспестен бұрын, Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінің саласы ретінде оның  қалыптасушылық тәсілінің негізін анықтап алу қажет. Ол объективті түрде байланысты әлеуметтік құбылыс  ретінде таралған басқару, ал оның құрамдас бөлігі  болып әлеуметтік басқару саналады.

Сонымен , латын тілінен шыққан «administratio» (әкімшілік басқару) термині белгілі қызмет түрін сипаттайтын құрал болып саналады,  яғни қоғамдық  мақсатқа жету үшін  жасалынатын әрекеттер жиынтығын кең мағынада басқару, неге (немесе біреуге) басшылық жасауды білдіреді.

Қазіргі кезде жалпы танылған келесі басқару түрлерін атауға болады, олар: механикалық, техникалық (машиналарды, технологиялық процестерді басқару), биологиялық (тірі организмдердегі процестерді басқару), әлеуметтік (адамдардың және олардың ұжымдарының мінез-құлқын басқару).  Басқару кең мағыналы ұғым:

1. Басқару – әр түрлі табиғат жүйелерінің биологиялық, техникалық, әлеуметтік ұйымдасқан бүтіндігін қамтамасыз ететін функциясы, яғни алдарында  тұрған міндеттерге жету, олардың құрылымын сақтау, олардың қызметінің жағдайын  тиімді қалыпта ұстау.
2. Басқару- қандай да бір жүйенің элементтерін құрайтын өзара әрекеттік мүддесіне  қызмет етеді.
3. Басқару – бүтін жүйенің ішкі саласы, оның негізгі ісін ұйымдастыру (өзін басқару) бастауында, өзара әрекеттік ететін элементтері  субъект (басқару элементі) және нысан  (басқарылатын элемент) болып саналады.
4. Басқару – қызмет, әкімшілік-бұл қызметтің негізі субъектісі, билік-оны жүзеге асырудың  негізгі құралы, атқарушы билікті жүзеге асыратын субъект. Бұл өзіне үш негізгі белгіні құрайтын  түсінікпен байланысты. Басқару (атқарушы,әкімшілік), аппарат (қызметкерлер, органдар жиынтығы),  атқаратын қызметі (басқарушылық, атқарушы, әкімшілік) және осыған байланысты қолданатын басқару (атқарушы өкімді билік).

Басқару анықтамасының ең дәл түсінігін ресейлік ғалым  Г.В.Атаманчук беріп отыр: басқару-бұл адамдардың қоғамдық өмір тіршілігіне  мақсатты, жасампаз, ойластырылған, ұйымдастырылған және реттелінген әсер ету, ол  нақты (өзін-өзі басқару нысанында) және  де арнаулы құрылған органдар  мен құрылымдар (мемлекеттік органдар, саяси партиялар, қоғамдық бірлестіктер, кәсіпорындар, қоғамдар, кеңестер және т.б) арқылы жүзеге асырады.  Басқару мәні  көптеген жылдар бойы өзгеріссіз келе жатқандығын  атап өтуге болады. «Басқару» анықтамасы түсінігін анықтай отырып, менеджмент классигі А.Файоль мынаны түсіндірді: «Басқару-алдын ала  болжау, ұйымдастыру, басқару, үйлестіру және бақылау»;

• Алдын ала болжау, яғни кәсіпорын организмінің  материалдық және әлеуметтік құрылысын жасау;
• Басқару,  яғни қызметкерлер құрамын тиімді жұмыс істеуге мәжбүрлеу;
• Үйлестіру, яғни барлық әрекеттер мен барлық күшті байланыстыру, біріктіру,үндестіру;
• Бақылау, яғни  барлық  іс-әрекеттер белгіленген ережелер мен берілген өкімдерге сәйкестікте істелуінің қамын ойлау.

                                                                                    

Әлеуметтік және мемлекеттік басқару ұғымы

Әлеуметтік басқару-жалпы типтерінің бір түрі, оны зерттеумен кибернетика айналысады. Басқару –біріншіден, күрделі жүйеге маұсатты бағытталған әсерлі әрекет ету, екіншіден, әр түрлі  табиғи жүйелердің (биологиялық,технологиялық,әлеуметтік) бүтіндгін қамтамасыз ететін ұйымдастырылған функциясы, яғни  алдарында тұрған мақсаттарға қол жеткізу, олардың құрылымын сақтау, олардың қызметінің қолайлы режимін ұстап тұру.

«Мемлекеттік басқару» ұғымының анықтамасын, әр түрлі көзқарастармен белгілеуге болады. Кейде басқару сөт төрелігі  не заң шығарушылық юолып саналмайтын мемлекеттік қызмет ретінде анықталады.

Сонымен, мемлекеттік билік органдары мемлекеттік және қоғамдық өмірдің айрықша  маңызды  сұрақтарын заңдар (заңдар жасау) түрінде шешеді. Мемлекеттік басқару органдары негізінде заңның жүзеге асырылуын (олардың орындалуын) атқарады.

Мемлекеттік басқару субъектілері ретінде  мынандай мемлекет органдар: заң шығарушы, атқарушы, сот орындаушы органдары саналады.

Мемлекет  билікті басқару, сонымен бірге біркелкі жүйенің  табиғи  құрамдас бөлігін  құра отырып, жергілікті мемлекеттік басқару органдары мәслихаттар  мен әкімдіктер де жүзеге асырылады.

Мемлекеттік аппарат   осындай негіздегі  мағынада құрылады, осыған сәйкес аппарат шеңберінде мемлекеттік мәндеттер мен функцияларда  жүзеге асырумен байланысты, еңбекті бө