Мамыр-Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні

                            31 мамыр-Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні

Тақырыбы: 31 мамыр-Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні

Мақсаты: Ашаршылық жылдары қазақ халқының миллиондаған адамдарының нақақтан-нақақ зардап шегіп өлгендігін,Қазақстандағы халық саны екі есеге кеміп,Тәуелсіздік жылдары «Аза кітабі» қалай шыққандығы туралы түсінік беру.

Ашаршылық-ХХғасырдың қазақ халқына көрсеткен ең ауыр соққысы болды.1930 жылдардағы нәубет кезінде мыңдаған адамдар нақақтан-нақақ зардап шекті.Осы ашаршылық пен қуғын-сүргінге қатысты дүниелер сол кездегі КГБ-ның,НКВД-ның кейінгі ҰҚК-нің архивтерінде әлі күнге дейін ашылмай,том-том болып қапталып жатыр.Миллиондаған адамды орны толмас қайғы-қасіретке ұшыратқан ХХғасырдағы осынау зұмлатты кезеңді әрбір қазақтың баласы ұмытпауы керек.Осы мақсатты 31 мамырды « Ашаршылық және репрессия құрбандарын еске алу күні » деп белгілеп,1997 жылы Елбасымыз жарлыққа қол қойды.Ашаршылық нәубеті және Жаппай  саяси қуғын-сүргінге қатысты деректер мен дәйектер:

-Қазақ тарихындағы қасіретті  кезеңдердің бірі (1931 мен 1933 жылдар) Кеңес үкіметінің  қылышынан қан  тамып тұрған дәуірде 6 миллионнан  астам қазақ қыршыннан қиылды.

-Кеңестік биліктің алғашқы 1920-1930 жылдарында 4 миллионға жуық  адамынан айырылды,олай ддейтініміз 1921-1922 жылдардағы аштық кезінде 1миллион 700 мың адам,1932-1933 жылдары 2 миллион 300 мыңға жуық адам көз жұмғанын айғақтайтын деректер бар.

-1920-1930 жылдары ақиқатты алдымен шетелдік басылымдарда жарық көрді.Британдық тарихшы Роберт Конквестің 1986 жылы шыққан « Жатва скорби: Советская коллективизация и террор голодом »(ағылшынша Robert Conguest.The Harvest of Sorrow:Soviet Collectivisation and the Terror Famine) еңбегінде « қазақтардың шығыны 4 миллиондай » делінген.

-Қазақ демографы Мақаш  Тәтімовтың дерегіне сүйенсек: «ХХ  ғасырда болған азамат соғысы,қолдан  жасалған ашаршылық,қуғын-сүргін кездерінде,екінші дүниежүзілік соғыста бас-аяғы 3 миллион 850 мыңға жуық қазақ қырғынға ұшырады ».

-Ашаршылық жылдары қаза  тауып,елден ауып кеткен адамдардың  санына қатысты статистика әр  қилы.Десе де ,отандық тарихшылардың  есебі бойынша,1930-1933 жылдар аралығында 3 миллион 379 500 қазақ ашаршылық құрбаны болған.Оның ішінде 2 миллион 200 мың адам аштан қырылып,1 миллионнан астамы Қытай,Монғолия,Ирак пен Ауғанстанға босып кеткен.Қазақстандағы халық саны екі есеге кеміген.1932 жылдың зобалаңындағы ресми деректерге қарағанда,ашаршылық жылдары емшектегі сәбилердің 72 пайызы жеті жасқа дейінгі балалардың 60 пайызы қырылып қалған.

-1932 жылы балалар үйіне 68617 жетім алынса,1933 жылғы 1 қаңтарда 45100 бала панасыз қалып,оның 1682-сі  аштан өлген.Бірақ бұл кездегі  ресми мәліметтердің барлығы  саналы түрде кемітіліп,өзгертілгенінде  ұмытуға болмайды.

-Қазақстан халқының саны1930 жылы 5,9миллион адамнан,1933 жылы 2,5миллионға дейін азайды.

-Алапат ашаршылық жылдары Қазақстан шекарасынан шығу,босқыншылыққа ұшыраған шаруалар саны-1 миллион 31 мың.Олардың 165 мыңы бұрынғы Кеңестер Одағының шекарасынан әрі асып,Қытайға,Моңғолияға,Ауғанстанға,Иранға,Түркияға өтіп кеткен.Сөйтіп туған жеріне орала алмаған.

-1937 жылғы  репрессияға  байланысты сол жылдары шығып  тұрған газеттерде күзде егінде  орып болғаннан кейін қалған  масақты тергені үшін сотталып, тіпті халық жауы аталған адамдар  туралы  ақпарат бар.Мысалы, « Еңбекші қазақ » газетінде « Қызыл тақта » және « Қара тақта » деген айдарлар болды.Осы екі айдардың арасында,қызыл тақтада  қуғын-сүргін,ашаршылыққа қарамастан,шолақ белсенділік танытып жүрген мекемелер,ұйымдар,калхоз-софхоздардың басшылары туралы мақтау-мадақтау материялдар болатын болса,қара тақтада масақ теріп халық жауы атанған қарапайым кінәсіз адамдардың есіме тізімге ілінді.Қара тақтаға ілінгендер ату жазасына кесіліп отырды.Голощекиннің солақай саясатының кесірінен елдің қырылған халғының орныны Украйнада,Ресейден,Волга жағалауынан немістерді кейінірек  қоныс аударған халықтарды:корейлерді,түріктерді,ингуштердің,шешендерді және басқаларды арнайы қоныс аударушыларды айдап әкелді.Сондай-ақ,Қазақстан халқы ГУЛАК-тың,КАРЛАГ-тың,АЛЖИР-дың тұтқындармен және басқалармен толықтырып олардың дені Қазақстанда тұрып қалды.

-1937-1939 жылдар аралығындағы  қазақтың бас көтерген ұлдары  мен қыздарын қуғын-сүргінге ұшыратып,жазықсыз жазалады.Қазақтың аса зиялы,бетке ұстар азаматтарын « Халық жауы », «Алашордашылар »деген айыппен жазықсыз айыптап,жер аударып,ату жазасына кесіп,жаппай мал,дүние-мүліктерін тәркілеп,саяси қуғын-сүргінге ұшыратып,құртып жіберді.Олар кеңестік саяси жүйенің құрбандары болды.

-Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау КСРО-да 1954 жылы басталды,бірақ 1960 жылдары бұл жұмыс  тежеліп,тек қана қайта құрудың нағыз қызған кезінде 1980 жылдардың соңында қайта басталды.

-1937-38 жылдар-қазақ халқын ұлт зиялылырынан айырған аяар жылдар.Репрессия салдарынан 25 мыңнан аса Қазақстандық қазаға ұыраған.103 мың адам саяси айып тағылып сотталды.Оның төрттен бірі атылды.Қызыл қырғында қазақтың қаймағы «халық жауы» атанып,түрмеге тоғытылды.

-Дерек бойынша елімізде  1937-38 жылдары,яғни бас-аяғы бір жылдың ішінде 125 мың адам тоталитарлық  режимнің құрбаны болған екен.Солардың 22мыңы өлім жазасына кесіліпті.Жалпы 1921 жыл мен 1954 жылдар аралығында бұрынғы КСРО-да 3 миллион 777 мың адам жазықсыз сотталып,оның 642 мыңы атылды.Дәл осы тұста Тұрар Рысқұлов,Әлихан Бөкейханов,Бейімбет Майлин,Мағжан Жұмабаев,Ахмет Байтұрсынов,Абдулла Розыбакиев,Мағауин Масаншы,Ілияс Жансүгіров,Левон Мирзоян,Сәкен Сейфуллин,Санжар Асфендряров Халел Досмұхамедтов пен Жаһанша Досмұхамедтов қатарлы қазақ зиялылары,мәдениет қайраткерлері жазықсыз атылды.

-Тарихқа көз жүгіртсек,1929 жылдан 1953 жылға дейін,дәл Сталин  билік еткен тұста, 100 мыңнан астам қазақ солақай саясатының құрбаны болған.Ақыр соңында 25 мың адам ату жазасына кесіліп,қалғандары 20-30 жылды арқалап темір тордың арғы жағына кете барды.Бұл сол замандағы ашаршылық уақытын қосқанда Алаш санын 42 пайызға кеміткен ең қасіретті кезең болды.Сондай-ақ 1,5 миллион қандасымыз жер ауыстырылды.

-Тәуелсіздік жылдары аралығында 146,5 мың кінәсіз жазғырылған «Аза  кітабі» жарыққа шықты.Заңнамаға  сәйкес,340мыңнан астам заңсыз  қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтар  ақталды.

-1993 жылы Жаппай саяси  қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау  туралы ҚР-ның  1993 жылғы 14 сәуірдегі  №2200 заңы шықты.Осы заңда «Ашаршылық»  сөзі түсіп қалуына байланысты,біздің  санамызда тек саяси қуғын-сүргін  құрбандарын еске алу күні  қалды.

Ал қолда бар мәліметтерге жүгінсек, қосақ арасында босқа кеткендерде аз емес.   1917 жылы Қазан ревалюциясынан басталған, азамат соғысы,ұжымдастыру,индустрияландыру кезеңдерінде одан әрі жалғасқан,Сталиннің жеке басына табынумен қарқын алған сүргін жолындағы патша заманындағы ақсүйектерді,дін өкілдерін, ревалюция жауларын алашордашыларды,кеңес үкіметін құқрған белсенділерді, сүт бетіндегі қаймағы іс беттес таңдауларымыз ғана емес,малшы-шаруаларды,нәпақасын маңдай терден тапқан қарапайым еңбек адамдарында ала кеткені белгілі.Алжир, Степлаг,Карлаг сияқты лагерлерге мыңдаған адамдар жазықсыз қамалды. Кейбір деректерде зұлмат жылдары Қазақстан түрмелерінде 5 миллиондай адам болғандығы айтылады. Ал соңғы келтірілген мәліметтерде жазаланғандар саны бұдан да көп екендігі өз болып жүр.Дерек көздері-1921-1954жылдар аралығында Қазақстанда 110мың адам қуғын-сүргінге ұшырағандығын оның ішінде 25мың адамның ату жазасына кесілгендігін келтіреді. Ішкі істер халық комиссариаты қызметі арқылы 183 партия ұйымдар «әшкереленіп»,3720 «агент»ұсталған. А.Бөгейхан, А. Байтұрсын, М. Дулатұлы, Х. Досмұхмедов, М. Тынышбаев, М. Жұмабаев, Алашорда партиясының басқада көп деген белсенділері сталиндік зұламаттың құрбаны болды. 1937-38 жылдары Т. Рысқұлов, О. Исаев, О. Жандосов, А. Досов, А. Асылбеков, Ж. Садуақасов, Т. Жүргенов, С. Суфуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин сияқты ардақтыларымыз да жазадан құтыла алмады – аймақтың оқшаулына, тұрғындар санының аздығына қарамастан Маңғыстау өлкесі жазалаудан аман қалған жоқ,-деді баяндамасында облыстық мемлекеттік мұрағаттың қызметкері Шолпан Арипова. –3 обалаң жылдары бұл  өлкеде 950-ден астам адам саяси қуғын – сүргінге ұшыраған. Олар халық жауы ретінде атылды,  3, 5, 10, 25жылға бас бостандығынан айрылды,жер аударылды репресия жүргізу үшін арнайы орган құрылып, жергілікті жерлерде оның бөлімдерімен өкілдіктері жұмыс жасады. Соттан бөлек заңдастырылған «үштіктер», «бестіктер», «екіліктер»адамдарды өлім жазасына кесті, концлагерге айдады,қоғамнан аластады. Мұрағат қызметкерлері қуғын-сүргін тарихына қатысты құжаттарды жинақтауда белсенділік танытып келеді. Бұқаралық ақпарат құралдарында жазықсыз жазаланған 206 маңғыстаулықтың тізімі жарияаланды. Бірталай материялдар  1998 жарық көрген «Азалы кітапқа» енді.  1994 жылы облыстық мұрағат  1930 адайлар көтерілісін бастаған Құрмаш Қошанов туралы «Тоқабай Құрмаш», 1929 Маңғышлақ революциялық комитетінің басшысы Тобанияз Әлниязұлы жайында «Тобанияз» еңбегін жарыққа шығарды . Форт-Шевченко қаласының  150 жылдығына арналған «Қара шаңырақ»кітабына тарихи очерктер, репрессия тақырыбындағы материалдар енгізілді. Сонымен бірге Зияда Есщанованың «Қосшы»одағы жөнінде жазылған  «Ащы шындықтар» кітабының қолжазбасы әзірленді. Деректерге сүйенсек,зұлмат жылдары елімізге 800 мың неміс, 102мың поляк, 507мың кавказ  халықтардың өкілдері, 19 мың корей отбасы жер аударылған.Қалмақтар, түріктер,барлығы-1миллион 500мыңдай адам Қазақстанға әкелінген.Ресейден қуылған аталарымыз алғаш Атырауға тоқтады, жеркепелерде тұрды.Сәбилердің қысқы суыққа шыдай алмай қырылған әке-шешелерімізкөздерінен жас алып отырып айтатын.   Қазақтардың қамқорлығы, мейірім-шапарапатымен аман қалдық.Олар үйлеріне паналатты,  қолындағы бір тілім нанын бөліп берді,-деп қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары атынан сөз алған Ю.Н.Хван жасчтарға ой сала сөйледі. Кездесуге қатысушылар « Алжирдің бет шыдатпас аязы»    атты фильмді көрді.Нақты деректерге негізделген,Бухарин,Тухачевский сияқты тарихи тұлғалардың әйелдерінің естеліктеліктері қамтылған құнды картина сол жылдардың шындығын шынайы жеткізе білуімен есте қалды.

Қорытынды:31 мамырды қаралы күн деп қана атап өту азат тәуелсіз мемлекеттің әр перзенті,ол нәубетті толық түсініп сабақ алуы тиіс.Ел тарихында бұл қасірет халық жадында ешқашан өшпейді. Өткеннің қателігінен сабақ алсақ, кәне! Ештеңе де, еш нәрсе де ұмыт болуға тиіс емес.  Ұлтын сүйген азаматтардың есімдерін жаңғарту,еңбектерін зерделеу,отаршыл жүйенің қарапайым халыққа салған ауыртпалығын таразылау - парыз.