Әлеуметтену ұғымының мәні

- В.Г. Белинский: адам табиғаттан, бірақ  оны дамытып, жасайтын қоғамнан;

- Н.Г. Чернышевский: адамдарды бұзықтыққа  келтіретін келтіретін табиғат не олардың нәсілдік кемістігі емес, қолайсыз қоғамдық жағдайлар мен жаман тәрбие.

        Осы күнгі педагогикада жеке адам дамуы жөнінде қалыптасқан ой-пікірлер төмендегіше:

- Адамның қоғамдық тұлға ретінде  қалыптасуына, оның дамуға деген  табиғи

қабілеті аса маңызды. Әр адам іс-әрекеттің түріне негіз болар нышанмен дүниеге келеді, сондықтан да адамның биологиялық және әлеуметтік даму мүмкіншілігі бір-бірімен тығыз байланыста, бірақ әлеуметтік фактордың рөлі басымдау.

         Жеке адамдық дамудың ықпалды көзі – тәрбие, қоршаған орта, табиғи нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекші фактор. И.П. Подласый: “Тәрбие – қоғамға жеткілікті қалыптасып дамыған жеке адамды бере алатын негізгі күш” – деп баса айтады . Олай болса қоғамға қажет жеке адамды қалыптастырып, дамыту үшін тәрбие ісін дұрыс, мақсатты, ұйымдастыру керек деп ойлаймыз. Адам дамуында тәрбиенің ықпалды күш екенін айта отырып, оның қоршаған орта мен нәсілдік әсерлердің енжар объектісі деп тануға болмайды. Бұл үрдісте жеке адамның өз белсенділігі мен шығармашыл-жасампаздық іс-әрекетінің маңыздылығын ескеру қажет. Олай болса қазіргі күні тәрбие ісінде оқушыға, тәрбиеленушіге өзі дамушы субъект ретінде қарау аса маңызды.

           Жеке адам дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы әсерлер екі топқа бөлінеді: ішкі және сыртқы. Қоршаған орта және тәрбие – сыртқы әсерлер: табиғи икемділік пен құмарлықтар. Сыртқы тәрбие орта әсерлерінен пайда болатын сезімдер мен толғаныстардың жиынтығы – ішкі әсерлерге жатады. Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы осы екі фактордың байланысынан болады. Тәрбие адамның ішкі жан дүниесіне ұнамды қозғау салып, (өзіне бағдарланған) өзіндік өңдеу белсенділігін арттыра алса ғана, адам өз дамуындағы қызметін орындай алғаны.

        Балалар қабілеттілігі – тарих азығы. Көптеген іс-әрекеттің нәтижесінде адамдардың қабілеті қалыптасып, дамиды. Жай ғана психикалық процесстерден күрделі процесстерге дейін адамның іс-әрекет процессінде дамиды. Өмірлік практика әртүрлі заттарды қажет еткендіктен – қабылдау қабілеті дамиды; табиғатқа әсер етуі арқасында, оның өзгеруі нәтижесінде – ойлау қабілеті дамиды; өткен ұрпақтың тәжірбиесі жетіспегендіктен, жаңа орта жағдайына байланысты – елестету қабілеті дамиды.Қазіргі психология мен педагогика адамның қабілетінің тұқым қуалайды деген теорияны жоққа шығарады.

       Сонымен қатар, қазіргі психологтардың кейбіреулері тұқым қуалаушылық қасиеттердің болуын да айтады. Туа біткен анатомиялық- физиологиялық ерекшеліктерді қасиеттер деп айтады.Қасиеттер, дегеніміз, қабілеттің табиғи сілтемелері және олар қалыптасу мен даму процессіне әсер етеді. Қалыпты жағдайда қасиеттер адам қабілетінің қалыптасуына әрекет етеді, олардың дамуын жеңілдетеді.Танымал психолог А.В. Петровский қасиетті дәнмен теңестіреді, сондықтан оған даму қажет. Мұны Петровский бойынша түсіндірсек, топыраққа тасталған дәннен масақ өсіп шығу үшін мынандай жағдайлар қажет: ылғалдылық, қалыпты температура және т.б. Сол сияқты адамның қасиеті бар, соны дамыту үшін жағдай жасалуы қажет.

       Өмірде, тамаша қасиеттері бар адамдардың өз мүмкіндіктерін пайдалана алмай, жетістіктерге жете алмай қалғандардың мысалы жетерлік.Балалардың өздерінің қабілеттерін оқу әрекетінде дамытуға мүмкіндіктері бар. Мектептегі оқыту мен тәрбиенің арқасында балаларға белгілі қоғамдық тәжірбие беріледі. Оқу бағдарламасының күрделенген түрлерін меңгере отырып, оқушылардың қабілеттері дамиды. Білім жүйесін меңгере отырып, балалар сана операцияларын меңгереді және өзінің сана қабілеттерін дамытады. Бастауыш сыныптағы дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие жұмысы оқушылардың жеке адам болып қалыптасуының алғы шарты.

 А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, А.З. Запорожец т.б. ғалымдар Пиаженің баланың психикалық дамуын әлеуметтік қатынастар жүйесіне біртіндеп және өте жай уақытта кіретін индивид ретінде қарастыруын сынға алған. Индивидтің қоғамнан тәуелсіз болуы мүмкін емес. Олардың пікірінше, Пиаже бала туғаннан бастап адамдар ұжымына мүше болып, қоршаған адамдармен қатынасқа түсу дерегін есепке алмаған. Жалпы Пиаже «әлеуметтендіру» үрдісін қате түсінген. Оның ойынша «әлеуметтендіру» - бала санасының басқа саналармен қарым-қатынасы, ал қоғам – қоғамдық санамен сипатталады (Францияның әлеуметтік мектептерінің көзқарасы). Сонымен қатар, бала ойлауының дамуын, баланың әлеуметтік тәжірибесін есепке алмай, объектілермен қарапайым манипуляциялау дей келе, баланың алғашқы заттық әрекеті ересектермен қарым-қатынас жағдайында (ересек адамдар заттың әлеуметтік қызметіне қарай бала әрекетін ұйымдастырады) жүзеге асатындығын ескермеген. А.Н. Леонтьевтің пікірі бойынша баланың қоршаған заттық әлемге қатынасы үнемі қоғамды, әлеуметтендірілген. Пиаже еңбектеріндегі «бала-зат» қатынасына қарағанда, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконин т.б. көзқарастары бойынша «бала-ересек адам-зат» қатынасы әлдеқайда дұрыс.

Жеке тұлғаның қалыптасуы, дамуы, тәрбиесі Тұлға туралы ұғым, «индивид», «тұлға», «даралық». «Тұлғаны дамыту», «тәрбиелеу», «қалыптастыру» ұғымдарна сипаттама. Тұлғаның дамуы туралы тұжырымдамалар. Тұлға дамуна әсер ететін факторлар. Тұлға дамуында іс-әрекет пен қарым-қатынастың алатын орны. Тұлға дамуцның қозғаушы күштері.

Тұлғаның әлеуметтік негізі. Тұлға қалыптасу және даму теориясы. Жеке адамның даму процесі, оның заңдылықтары және қозғаушы күштері, іс-әрекет пен қарым-қатынастың жеке адамды дамытудағы ролі. Тәрбие жеке адамды дамыту мен қалыптастырудаң шешуші факторы. Тұқым қуалаушылық пен ортаның жеке адамды дамытудағы және қалыптасуындағы ролі. Санадағы, әрекеттегі, дүниеге көзқарастағы сапалық өзгерістер, жеке

адам дамуының көрсеткіштері. Жеке адамды қалыптастыру түсінігі. Тәрбие,

білім беру – жеке адамды дамыту мен қалыптастырудың шешуші факторы.

Оқытушының белсенді тұлға ретінде дамуының ролі білім алуда. Оқушының дамуындағы ерекшелігіне байланысты мінездеме. Акселерация және жеке адамның әлеуметтік есею мәселелері, оларды тәрбие процесінде есепке алу. Оқушылардың іс-әрекетіне коррекция жасау және диагностикалау. Балаларды психологиялық зерттеу әдістері.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

           Жеке адамның дамуындағы өзіндік белсенділіктің маңызы

         Адам жөніндегі басқа ғылымдардай педагогика үшін ең басты мәселе

жеке адамның дамуы және сол дамудың көзі мен ықпал күштері. Идеалисттік және материалистік ағымдар бұл туралы әр-түрлі ежелден бір-біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірлердің дұрыс - бұрыстығына баға беруде оқырманның өзіне қалдырып, оларға тек қана объектив сипаттама беруді өз міндетіміз деп есептейміз.

Идеализм өкілдері қай бағыттағы болмасын, жеке адамның қалыптасқан алдын-ала болжастырылған бағдарламаға теліп ол бағдарламадағы сапа мен қасиеттер өз бетінше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие оларды ойынша, жәрдемші рөль атқарып сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші құрал.

Қазіргі кезеңде идеалистік философия психология мен педагогика әлеуметтік төңкерістер мен күйзелістерге толы қоғам және адамның тозуына себепші, сондықтан да адам өзінің шын кәмелетке жету үшін қоғаммен байланысының ұзақ қажеттілігін дәріптейді.

Бұдан шығатын қорытынды: адамдық мән рухани және әлеуметтік бостандықты алу үшін күрес емес, өз болмысының шын ең жоғары сыр мағынасын тану (экзистенциилизм) немесе тәңірлік кемелге жақындау (неотомизм). Идеалистік педагогикада жеке адам дамуы жөніндегі пікір-сайыста бірнеше теориялық концепциялар бар Олар: биологизаторлық бағыт: адамның дамуы оның тбиғи (биологиялық) жетілуімен байланысты, соның барысында оның дене құрылымы мен рухани қасиеттері қалыптасады.

Адамдар арасындағы моралдық қатынастар биологиялық негізінде орнағады Аристотель Ф. Леюллер, Э. Геккель, Шлетурно, Ч. Ломброзо

Психоналитикалық бағыт: жеке, адамдық қалыптасудықоғам залиды.

Адамның дамуы мен оның мінез-құдқы толығы мен жыныстық инстинктке тәуелді.

         Праграмматикалық бағыт: адамның психикалық дамуы тума инстинктерге байланысты әрбір адамды турақты тәсілдік қасиеттерді сақтаушы ерекше саналық гендер болады. Сондықтан да жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың қоғамдағы орнын иеленуі олардың биологиялық болмысын анықталуы тиіс, себебі әр-түрлі халықтар мен нәсілдердің бірі

табиғатынан дарынды, ал екіншілері - кемінрек дамыған, ал екіншілері - кемірек дамыған (ДЖ. Дьюй, Э.Л. Торндайк).

Материалистік бағыттағы философия және оның көрнекті өкілдері және адамның даму мен қалыптасуы туралы:

-ежелгі грекфилософы Эпикур: адамның  қоғамдағы иелеген орнының әртүрлі  болуы оның табиғатынан емес  турмыстық жағдайы мен топтың  түрғысынан.

- француз философы Гельвций  адам қоғамдағы иеленген орнының  әр-түрлі болуы оның табиғатынан  емес, тұрмыстық жағдайы мен адам  қоршаған орта, нәсілдік жәнетәрбиеге  байланысты біртұтас әсерлердің  нәтижесінде қалыптасады. Соның  ішінде аса маңыздасы-тәрбие.

В.Г. Беменский: адам табиғаттан бірақ оны дамытып, жасайтын қоғамы.

Н.Т.Чернышевский: адамдарды бұзықтыққа келтіретін табиғат не олардың нәсілдік кемістегі емес қолайсыз қоғамдық жағдайлар мен жаман тәрбие.

Осы күнгі жөнінде педагогика о»-пікірлер төмендейгіше:

Адамның қоғамдық тұлға ретінде қалыптасуына оның дамуға деген табиғи қабілеті аса маңызды, әр адам іс-әрекеттің түріне негңз болатыны мен дүниеге келеді соңдықтан да адамның биологиялық және әлеуметтік фактордың рөлі басымды. Жеке адамның дамудың ықпалды көзі - тәрбие, қоршаған орта, табиғи нышандарымен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекші фактор. Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі теориялық көзқарастарАдам жөніндегі басқа ғыдымдардан педагогика үшін де ең басты мәселе- жеке адамның және сол дамудың көзі мен ықпал күштері. Идеалистік және материалистік ағымдар бұл туралы әртүрлі тұжырымдар пайымдауда. Ғылымда ежелден бір-біріне қарама-қарсы келе жатқан теориялық пікірдің дұрыс-бұрыстығына баға беруді оқырманның өзіне қалдырып, оларға тек қана рбъектив сипаттама беруді өз міндетіміз деп есептейміз.

Идеализм өкілдері, қан бағыттағы болмасын,жеке адамның қалыптасуын алдын-ала болжастырылған бағдарламаға теліп, ол бағдарламадағы сана мен қасиеттер өзбекше өріс алатынын уағыздайды. Ал тәрбие олардың ойынша, жәрдемші рол атқарып сол бағдарламаның іске асуына көмектесуші ғана құрал.

      Қазіргі замандағы идеалисттік философия, психология не ғылыми әлеуметтік төңкерістер мен күйзелістерге қолы қоғам жеке адамның тозуына себепші, сондықтан да адам өзінің шын, кемеліне жету үшін қоғаммен байланысын өті қасиеттілігін дәріптейді. Бұдан шығатын қорытынды адамның мәні рухани және әлеуметтік бостандықты алу үшін үлес емес, өз болмысының ең жоғарғы тану (экзистенцияларды) немесе тәңірлік кемелге жақындық неотомизм.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                        ӘДЕБИЕТТЕР

 

1. Педагогика / под ред. В.А.Сластенина  и др. – М., 2002. – 566 стр.

 

2. Подласый И.П. Педагогика. В 2-х  кн. Кн.1. -М., 2002. 573 стр.

 

3. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. – Астана, 1998

 

1. бап – Баба С. Б. Жалпы психология: Жантану негіздері: 2002 – 27 б

 

2. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы: Білім, 1993 – 272 б

 

3. Гоноболин Ф. Н. Психология. Алматы: Мектеп, 1976 – 232 б

 

4. Оразбекова К. А. Ұлттық психология  мен халық тәрбиесі болашақтың бастауы хақында. Алматы: «Дәуір», 2000 – 554 б

 

5. Андреева Г. М. Психология социального  познания: Учебник для вузов. Ведущий  ред. Л. Н. Шипова. М: Аспект – пресс, 2000 – 288 с