Іс-әрекет ұғымы психология

Еңбек әрекетінің мәні - өнім (материалды не рухани) өндіруде нәтижеге жету. Бұл еңбек өндірісі әлеуметтік негізделген, саналы аңғарылған, ал нәтижесі – алдын ала болжанған, жоспарланған. Еңбектің психологиялық аспектерін, еңбек әрекеті жағдайындағы психиканы мақсат-бағдарлы түрде психологияның арнаулы саласы – еңбек психологиясы қарастырады. Адамның еңбек әрекетінің аясы зор және көптүрлі болғандықтан еңбек психологиясының көп қырларын қазіргі психологияның басқа да салалары қарастырады (жалпы, педагогикалық, әлеуметтік, спорт, шығармашылық психологиялары).  
 Оқу әрекеті – тұлғаның жалпымен қабылданған білім, дағды, іскерлікті арнаулы ұйымдасқан, белсенді түрде игеруі. Бұл мұғалім мен оқушы қатынасындағы оқыту процесінің бір қыры. Бұл өз-өзін өзгертуге бағытталған оқушы әрекеті, яғни оның пәні – оқу әрекетінің субъектісі.  

Ойын  әрекетінде шынайы өмірді белгілер арқылы бейнелеу, үлгі ету атқарылатыны белгілі. Сонымен қатар, ойынның түрткісі әрекет нәтижесі емес, қолданылуы мен әрекет ету процесі болады.  

Әрекет ретіндегі  қарым-қатынасқа екі қасиет тән. Біріншіден, қарым-қатынас пәні келесі адам болады, субъект не адамдар тобы. Екіншіден, бұл әрекет үш аспектіні біріктіретін кешен: перцепция (қарым-қатынасқа қатысушылардың бірін-бірі қабылдауы), коммуникация (әңгімесушілер арасындағы ақпарат алмасу) және интеракция (әрекеттесу). Аталған қарым-қатынас компоненттерінің тұтастай қарым-қатынаста алатын орыны түрліше болады, бұл олардың әр-түрлілігін түсіндіреді. 

Аталған іс-әрекет түрлері күнделікті өмірде міндетті түрде қайшыласып, әрекеттесіп, бірлесе  не бір уақытта көрініс беретіні белгілі. Мысалы, белгілі қарым-қатынастың қатысуынсыз еңбек, оқу, не ойын әрекеттерінің болары ақылға қонымсыз. Еңбек әрекетінің элементтері әрбір әрекет түрінде бар. К.Д. Ушинскийдің өзі (1824-1870) оқу дегеніміз толық белсенділік пен ойлаудан тұратын еңбек деген. Іс-әрекеттің сипатталған төрт түрі де өмірлік маңызды. Мәселен, кәсіпкер-футолшы үшін футбол ойын емес еңбек. Дәл осыны, шығармашылық пен репродукцияны, қарым-қатынас пен білімді біріктірген, актерлік «ойынға» қатысты да айтуға болады. Кез-келген адами іс-әрекет кешенді, яғни көп пәнді және полимотивті болады.  
 Тағы да бір, кеңінен тараған, классикалық жіктеуде іс-әрекетті үш жетекші әрекеттерге ажыратады.  
 Іс-әрекеттің орындалу аясына қатысты маңызды психологиялық жіктеуде сыртқы (материалды) және ішкі (психикалық, ақыл-ой) әрекет деп ажыратады. Сыртқы әрекеттер материалдық аяда, шындықта бар материалды объектермен іске асырылады. Бұл адамның қоршаған ортадан тікелей және үздіксіз өндіретіні. Дәл осы алғашқы көріністі, объективтіні - іс-әрекет немесе мінез-құлық деп атап, көптеген ғылыми салалар, соның ішінде психология зерттейді. 

Ішкі әрекеттер  психикалық бейнелеудің идеалды  түрінде бейнелер арқылы көрініс  береді, яғни материалды емес, «екінші  ретті» заттардың көмегімен. Ол объективті психикалық кеңістік пен уақытта емес, идеалды, ақыл-ой жүйесінде, психикада болады. Психиканың өзі тек бейнелеу нәтижесі емес, белгілі мөлшерде іс-әрекет болып табылады, сондықтан осы ішкі іс-әрекет психологияның зерттеу пәні болып табылады.  
 Материалды және психикалық әрекеттің динамикалы қатынасы іс-әрекет тақырыбындағы басты мәселелердің бірі. Ішкі әрекет – сыртқы әрекеттің интериоризациясы. Психика матерядан жасалған, сонымен қатар өзі матеря түзеді әрі экстериоризациялау арқылы матеряға айналады. Осы кезде психикалық бейнелер мен әрекеттер материализацияланады.  
 Психика материалдылық пен идеалдылықтың қатынасы, бірлігі. Ішкі және сыртқы әрекеттерде мұндай қатынасының болуы психикалық әрекет құрылымы жайлы мәселені көтереді. Отандық психологиялық зерттеулердің соңғы нәтижелеріне сүйенетін болсақ, материалды және психикалық әрекеттер аналогиялы. Алайда, бұл аналогия толық сәйкестік мағынасын қолдамайды. Идеалды әрекет - ықшам, редукциялы, сыртқы әрекеттен сапалы ерекшеленген. Ойлауға «өткен» материалды әрекет өзінің түп нұсқасына ұқсамайды. 

Психикалық әрекет заттық және мотивацияланған. Алайда, ішкі іс-әрекет, мақсат, әрекет, міндеттер мен амалдар, бүгінгі психология ғылымда толық зерттелмеген. Психикалық әрекетті зерттеу ториясы мен тәжірибесінде шешімін тапаған мәселелер көп. Оның ішкі құрылымы қандай? Қандай құрылым бөліктері бүгінгі күні белгілі және қаншалықты зерттелген?  

Көптеген еңбектер түйсіну мен қабылдауға негізделген  перцептивті әрекетке арналған. Классикалық зерттеу нәтижелеріне айналған эксперименталды зерттеулер сериясы әйгілі отандық психолог А.В.Заппарожец (1905-1981) мектебінде орындалған.  
 Мнемикалық әрекеттер деп ес процесі элементтерінің кешенді жұмысын, адамның атқаратын әрекеті сипатына қатысты болатын жалпы тиімділікті білеміз.  
 Ойлау әрекетін ойлаудың күрделі талдау-жинақтау жұмысының синонимі ретінде қарастыруға болады. 

Танымдық әрекеттер  деп дүниені тануға бағытталған  жұмыс нәтижелерін жинақтаған түсінікті, яғни психикалық бейнелеудің жетекші  қызметтерінің бірінің іске асырылуын  айтамыз. Сондықтан, танымдық әрекетее перцепция, ес және ойлау процестерінен басқа, зейін, қиял, эмоция, ерік, сана қатысады. Дүниені психикалық процестер, күйлер мен қасиеттер қосындысы емес, тұлға таниды.  
 Психикалық әрекет түрлерін зерттеуде ерекше ұстанымды П.Я. Гальперин (1902-1988) сипаттаған. Ол бағдарланушы әрекет ұғымын анықтап, оны психологияның ғылыми пәні ретінде қарастырған. Ерекше авторлық болжамға сәйкес, бағдарлану келесі қызметтердің іске асуын қамтамасыз етеді: 

• дүниені тану немесе оның бейнесін құру; 

• қажетті жауап  әрекетін жобалау, оның ақылға қонымдылығын қамтамасыз ету; 

• таңдамалы процесс  барысын басқару, немесе нәтиже мен  жоспарды салыстыру.  
 Адам өмірінде, мінез-құлқы мен психикасында сөйлеу әрекеті ерекше орын алады. Бұл терминді, әдетте, өзінің қаруы және тәсілі ретінде тілді қолданатын психиканың және мінез-құлықтың арнаулы түрін сипаттауда қолданыды. Адам психикасы белгілермен қаруланған және ішкі әрекетке тәуелді болады, бірақ, жекелеген сөйлеу әрекеті ішкі емес, материалдыға айналады. Сөйлеу әрекеті материалды сөздер мен белгілер арғылы іске асырылады. Психологиядағы әйгілі ойлау мен сөйлеудің бірлігі – идеалды мен материалдының «көрнекі» бірлігі. Сондықтан да сөйлеу әрекеті – объективті сөздердің қарапайым жиыны емес, ол психикалық іс-әрекеттің ерекше бір түрі.  
 Сонымен, адамның писхикалық іс-әрекеттері түрлерін талдау ғылыми зерттеудің шынайы өмір мен мінз-құлықтағы сенімді бағытын береді. Алайда адам психикасын толығымен сипаттау және жобалау үшін іс-әрекеттік ұстаным жеткіліксіз. Ол субъективті дүниенің тек белсенді, өнімді қырын ғана көрсетеді. Психиканың барлығы іс-әрекет негізінде ғана пайда болмайды және тек іс-әрекет арқылы көрінбейді. Психиканың артында ми «әрекеті», жан «жұмысы» бар. Сонымен қатар дүниенің субъективті бейнесінің маңызды қырларының бірі - «азап шегу», субъективті күйзелу. Психикалық процестер тұтастай психикалық бейнелер құрылымынан ерекше өнім алуды қамтамасыз етеді. Психикалық күйлер мен психикалық қасиеттердің психикалық бейнелеуде ерекше нәтижесі жоқ. Олар адамның әлеммен қатынасын, дүниеге деген көз-қарасын, субъективті күйзелістерін, өзіндік тұрмыс-тіршілігін бейнелейді. Бұл әлемді және тұлғаны жоғары сатыда бейнелеу. Бұл субъективті қайта жаңғырту, Адам мен Әлемнің тұтас психикалық бейнесі.