Бидайға құрғақ заттардың түсуін ерте тоқтату

       Көп  жағдайда (70-80%) қандаал – тасбақа  ұрық  аумағына екпе егеді.  НИИСХ Оңтүстік- Шығыс мәліметтері  бойынша бір қандала 1м² кезінде жаздық бидай егісінің шығымы: жұмсақ бидай үшін құрғақ немесе ыстық күзде 10%, ал қатты 13%, ал салқын күзде және әлсіз белсенділік кезінде 3,3 және 4,4%.

        Қысталған  қандала орташа және 150 жұмыртқасы 1м² үшін 60%- ға дейін төмендейді.  Қандала мен жұмыртқа ұрықта екпе ексе өнгіштікті толықтай  жоюлуына әкеліп соқтырады. Зақымдалған дәнде ақуыздар белсенді протеолитикалық ферменттер  әсеріне ыдырайды, тістелген кезде егіледі.Қандала- тасбақамен зақымдалған дәннен алынған ұнының нан пісіру қасиеті төмен болады.  Бұндай дәнде желімдігі бұзылады.  Заымдалған дәнде ол жуылмайды, ал жартылай зақымданғанда сапасы нашарлайды, оның мөлшері төмендейді. Нәтижесінде қамыр сұйық болады, көтелілмеіді, пісірілген нан төмен сапалы, аз көлемді, тығыз, ұсақ сынықшалары болады және дәмсіз болады.

        Қандала-  тасбақамен 3-4% улану кезінде қатты  бидай әлсіз көбейеді. Қандала-  тасбақа көп мөлшерлі егісті  зақымдайды, маңызды бөлігін ядохимикатты  ұшақтармне өңдейді. 

         Тасбақашалармен кардиналды күресі  пестицидтерден басқа агротехникалық және ұйымдасқан келісіммен қоса жаңа заман күресті қажет етеді.

        Қазіргі  кезде энтомофиго- агентті, патогенді саңырауқұлақ, бактерия, вирустар қандаланың дұрыс дамуын  бұзатын заттар, зақымдаушы концентраттар үшін аттрактанттар , өсімдік улануы үшін жүйелі у , зақымдауға тұрақты күздік және жаздық бидайлар және т.б. қарастырылып жатыр.

         Нанды ызылдақ қоңыз. Қара қоңыз. Күздік және қара бидайда зақымдайды, жұмыртқалары жапырақтарын жеп өояды. Нан жетілу кезінде шығатын қоңыздар түнде масақты жетілмеген дәнлі жейді.

         Нанды ызылдауық қоңыз УССР  Оңтүстік  аумақтарында Сібір  Кавказда, Грузиялы СССР- да кең  таралған.

       Бидайлы трипс. Бидай мен қара бидайды зақымдайды. Масақты қабыршақта жұмыртқасын салады. Ұрықтанған жұмыртқа  масақ қабыршақтары мен дәннің шырындарын сорып алады. Бір трипстің  тістегені  дән массасын 3,9%- ға дейін, үш -15,8 деген бес-30,6%- ға дейін төмендетеді. Бидайлы трипс жазықты және орманды аудандарда кездеседі.

           Сұлылы трипс. Сұлы өсетін барлық аумақтарда кең таралған .Шашақты шашқан кезде, жұмыртқа 7-10 күн ішінде ұрықтанған масақты және гүлді қабықша сорады, содан соң топыраққа түседі. Зақымдануы сұлының қабықшасынан көрінеді.

          Жүгеріде трипс 5-6 жапырақтың  дамуы кезінде пайда  болады. Өсімдік салады, егіс мөлшері, собық мөлшері мен дән азаяды.

          Кузька- қоңызы және қоңыз. Балауызды жетілу кезінде дәнді жейді, ал қатты дәнді толықтай жетілген масақтан шығарады. Бір қоңыз 50-90 дәндерді жояды, ал 40 қоңыз барлық егісті 1м²- ке жойып тастайды.

          Ареал- кузька- қоңызы- Еуропаның  СССР, Кавказ,Алтайдың жазық аумақтарында, Крестоносец- қоңызы- Мәскеу аудандарында, Батыс Сібірде  кездеседі. 

          Дәнді совка. Дәнді- дақылдарды терең зақымдайды, жұлдызқұрт жұмыртқадан шығады, ол сабақты. Үстіңгі жағында жұмыртқа салады, жапырақтарда, жүгеренің собығында және масақт ықабықшаларында. Түнде қоректеніп , күндіз тығылады. Жұлдызқұрт дәнді ішінен сосын  сыртынан жеп қояды. Жүгері собығында,қабықша астында өмір сүреді. Толық дамыған жұлдызқұрт егісті түсіру кезінде сақтау орындарында түсіп дәндерді жоя береді.

          Мақталы совка. Жүгеріні, қозаны, күнбағыс және т.б. дақылдарды зақымдайды. Жұлдызқұрт  қоза қауашақтарымен, жүгері собығының жемістерімен қоректенеді. Алдымен ол жүгері собығының ішімен қоректеніп, содан кейін собықтың ішіне кіріп дәнді құртады. Кемірілген  жерлері құрттармен толады. Зақымдалған собықтар фузариозбен ауырады.

        Тары масасы.  Тауық просасында дамиды. Барлық проса өсіретін аудандарында болады. Жұмыртқа бөліктері егіспен бірге сақтау орындарына түседі, онда сығымдау  кезінде өледі. Аналығы жұмытрқасын жетілмеген гүлднрге, өзінің ұзын жұмыртқасын  гүлді қабықтарға салады.

          Зақымдалуды гүлді қабықшалардың  ақшылдануынан байқауға болады, бос дәндер майда болады, кейбіреулерінің  де жұмыртқасы болады.

        Нанды кескіш және қара кескіш. Дәнді- дақылдарды, көбінесе бидайды зақымдайды. Нанды кескіш көбіне күздік бидайға зиян келтіреді, ол 12-20 күн кеш шығатын қара кескіш жаздық бидайға зиян келтіреді.  Әсіресе жиі кескіштер СССР, Еуропалық жерлерде  кездеседі, ал нанды кескіштер Ленинград аудандарында, Сібірде, Орта Азияда зиян тигізеді.

         Аналығы сабақтың ішкі жағына  жұмыртқасын онда алдын ала  жұмыртқасалғышпен тесік жасап  салады. Жұмыртқасы сабақ ішінде  өмір сүреді, жемді шөп- шаланға,  эксременттермен толтырады. Осы  кезде жемнің буынды қанқаларын  зақымдайды, тамырдан масаққа өтетін  сіңімді заттарадын өтуін бұзады. Дән жетілмеген әлжуаз, егісі төмен болып шығады.

       Шведтік шыбын. Кешенді түрлерді қосып сұлы шведтік шыбыны шығады. Сұлыны зақымдайды, арпаның шведтік шыбыны арпаны зақымдайды.

       Шведтік  шыбындардың барлық түрлері дәнді-  дақылдарды сонымен қатар жүгеріні  зақымдауы мүмкін.

        Шведтік  шыбын кең тараған жиі қоңыржай  ауа райы бар аудандарға зиянын  тигізеді. Жұмыртқалары сабақ қаңқаларымен  қоректенеді. Сұлыны шведтік шыбын   сұлы мен арпаның масағында  жұмыртқаланады. Шведтік шыбынмен  зақымдалған өсімдік те егісті  күрт төмендетеді, ұсақ, әлжуаз  дән береді.

          Көккөз. Сары түсті, көккөзді шыбын. Жаздық дәнді- дақылдары зақымдайды және  жаздық бидай мен арпаға зиян келтіреді. СССР- дың Еуропалық бөліктерінде , Кавказда және Сібірде кездеседі. Әсіресе үлкен зиянды ылғылды аумақтарда келтіреді.

        Жұмыртқа  сабақта дамиды, сабақтың үзінділерінің  арасындағы бороздканы, ал кейде  масақты зақымдайды. Зақымдалғаннан  әлжуаз, ұсақ 30-40% төмен егәс алынады. 

          Жүгерілі көбелек. Жүгеріні зақымдайды. Көбелектер жапырақтың төменгі жағында жұмыртқалайды. Жұлдызқұрттар собықтарын кеміреді. Собықтарда жұлдызқұрт кемірген жерлеріне жұмыртқалармен толтырады. Сабақтарды сындырады.

          Бидайлы нематод немесе бидайдың кедір- бұдыры. Жануар текті паразит классына, нематод тобына жатады.  Жұмсақ және қатты бидайды. Кейбір жабайы дәндерді зақымдайды.  Аналығының ұзындығы 3-5 мм, ені 0,1-1,2мм, денесі спираль тәрізді. Аталығының ұзындығы 2-2,5мм, ені 0,1мм. Құрттар ақ түсті. Аналығы бидай гүліне жұмыртқа салады, соден кейін қырылып қалады. Жұмыртқадан бірінші және екінші кезеңді жұмыртқа дамиды. Екінші кезеңдегі жұмыртқада 0,8-0,9мм, ені 0,015-0,02мм болады. Заымдалған масақтар орнына галлалар пайда болады. Оларда дұрыс емес формада болады, дәннен ұзын  немесе қысқаша түрде болады, броздкалары жоқ, қабығы қалың,  үсті қырлы, қоңыр түсті, қырларының біреуінің ұшында ілмекті  бидай дәнінен Галла  4-5 есе жеңіл .

            Галлаларда 15000- ға жуық анабиозды III кезеңдегі жұмыртқалар бар. Галланың маңызды мөлшерлі галла дәннің нан пісіру қасиетін нашарлтады, наннан жағымсыз иіс пен дәм түзіледі. Нематода ерекше кептіруді төзімділік қасиетімен ерекшеленеді. Жұмыртқа оның  өмірлік қасиетін 10 жылға сақтайды, ал кейбір деректер бойынша 27 жылға дейін. \Галла суда жуылу кезінде ылғал топырақта жұмыртқалар тіркейді. Көктемде олар жас өсімдікке енеді, масаққа шығып, гүлде дамиды.

           Сұлы нематоды. Цистотүзуші дөңгеелк мұрттар тобына жатады, жыныстық айырмшылығы болады, лимонтүзуші аналық (ұзындығы 0,50-0,96 мм, еені 0,18-0,28 мм), аталық құрт тәрізді (ұзындығы 1,0-1,3 мм, ені 0,03-0,04 мм). Циста ұзындығы 1 мм, неі 0,7 мм ден жұмыртқаменлық толы. (860 дейін).

       Жұмытқа  тамырдан белсенді түрде шырынмен  қоректенеді. 

       Гетеродероз  өте қауіпті ауруларға жатады, бидайды, қара бидайды, арпаны, жүгеріні, сұлыны зақымдайды. Аурулардың  белгілері: сарғыш жапырақ, жіңішке  сабақ, әлжуаз дәнді масақ.  Гетеродероз дәнні нан пісіру , дәмдік, егістік сапасын нашарлатады. 

                             

                            1.4. Майлы дақылдарға зиян келтірушілер.   

         Қандала- тасбақа. Соңғы жылдары Краснолар аумағында, Батыс Сібір, Украина аумақтарындағы егістер қандала- тасбақа ауруымен зақымдалғаны байқалып жүр.  Қандаланы  әртүрлері зақымдалады. Люцерновалы (Adelphocorus linelatus G.), свеловиналы ( Poeciloscytus cognatus F.), лугалы ( Lydus pratensis L.), жемісті (Dolicoris baccarum L.) және т.б. Ең көп діндерге зиян келтіреді. Тозаңдығы немесе рыльце дәндерді зақымдау ніәтижесінде кеуіп кетеді, ұрықтану болмайды, дәнедер ядросыз болып шығады. Осы кезде жеміссіз қабық өзгеріссіз қалады. Балауыз және толықтай жетілу кезінде зақымдалса, ядрода басылған дақтар қалады.

         Күнбағыс жеміс дәндерінің қандаламен  қақымдалуы 7-52% жетеді. Қатты зақымдалған  дәндер 4-6 есе сау дәндерге қарағанда  кішірейеді, майлылығы 14,8—20,0% төмендейді, өнгіштігі 0- ге дейін төмендейді. Май сапасы күрт нашарлайды, қышқылдылығы 9,5 есе сау дәндерге қарағанда  жоғарлайды. Сау дәндер мен зақымдалған  дәндерді айыру қиын, ажырату  үшін оларды жемісті қабықтан  босату керек. 

        Күнбағыс өткөбелігі.  Күнбағысқа зияны тиетін зиянкес. Ересек жұлдызқұрт дәндерді кеміреді, оның ядросын бөлектеп немесе толықтай жеп қояды. Ертеде өткөбелек күнбағысқа зақым тигізген .Қазіргі уақытта тәжірибеде дәнекте панцирлі қабат бар. Панцирлі сорттардың дәнектері күнбағыс өткөбелігі  үшін тыс, осындай құрттардың ішіне жұлдызқұрт ене алмайды.

        Дагестанды тозаңдық. Соя дақылдарының, әсіресе жержаңғақты зақымдайды. Қоңыздар жетілмеген мак қауашақтарымен қоректенеді. Аналығы қауашақ ішіне жұмыртқалайды. Осы кезде жеміс сабағын зақымдайды. Қауашақт асұйықтардың алмасуын төмендетеді. Жұмыртқалар қауашақ ішіндегі дәндерді бөліктен немесе тлоықтай жеп қояды, қалған дәндер шіріп кетеді.

         Акациевті өткөбелек.  Бұршақтұқымдастарды, сояны зақымдайды. Туған жұлдызқұрт бұршақ тұқымдастардың, әсіресе сояның жармасын кеміріп тастайды.Егу үшін зақымдалған дәндер жарамсыз, тағам құндылығы мен тауар түрін жоғалтады.

        Бұршаққынды өткөбелек. Рапс пен қышаны зақымдайды. Жұмыртқадан шыққан жұлдызқұрт бұршаққында тесік жасап дәнді кеміріп тастайды. Зақымдаудың белгілері- жұлдызқұрт бірнеше бұршаққынды бірге орайды.

         Орамды совка. Мак пен майкенені зақымдайды. Жұлдызқұрт қауашақты кеміріп тастайды, дәндерді толықтай немесе бөліктеп жейді, қалған дәндер тез шіриді.

        Карадрина совкасы. Күнжіт, жержаңғаққа зақым келтіреді.Жас жұлдызқұрт жапырақпен қоректенеді, ересектері жемістермен, гүлдермен қоректенеді .

        Люцерлі совка. Майкенені, периллді, сафлорды, макты, күнбағысты, жержаңғақты, әсіресе сояны зақымдайды. Көбелек жапырақ үстіне гүл бөліктерше жұмыртқасын салады. Ересек жұлдызқұрттар дәндер мен жемістерді жейді .

         Қышалы белянка.   Қышаға зиян келтіретін зиянкес. Жұлдызқұрт жапырақпен қоректенеді, сонымен қатар жетілмеген жемістерңн жеп қояды.

        Сафлорлы шыбын. Сафлорға зиян тигізеді. Жұмыртқалар жапырақ жұмсағын кеміреді, зақымдалған күлдері шіриді.

          Орамды қандала, боялған қандала және рапсты қандала. Рапс пен қышаны зақымдайды. Зақымдалу нәтижесінде егіс төмендейді, дәннің массасы мен көлемі кішірейеді. Қандала жапыррақ гүлдері және жеміс шырындарын сорады.

          Сарышұнақтар. Қауіпті зиянкестер. Жыл сайын саңырақұлақтарға қарсы 10 млн.га. аумағын зооцидпен өңдейді. Оларға қарсы шара үшін қақпандарды қолданады. Қақпан қолданудың шешімін табу  жаңа зооцидтер табу, биологиялық әдіс ұйымастыру.

                  1.5. Ауылшаруашылық дақылдарының карантинді зиянкестері мен аурулары.

        СССР-да басқа мемлекеттерде карантинді зиянкестерді және аурулар мнен қауіпті зиянкестердің әр түрлері кездеседі.Сол үшін сыртқы карантин қолданылады. Дәнді- дақылдарда, тарыда және тасымалдау заттарда зиянды аурулар мен зиянкестердң табу кезінде оларды химиялық және т.б. әдістермен уын қайтару керек. Оларды қолдану, экспорттау  елдеріне оралу немесе жоюы белгілі ретпен орындалады, ол карантинді және арамшөп өсімдіктер туралы тарауда айтылған әдістер бойынша жүргізіледі. Зақымдалудың жасырын формасын анықтау үшін отырғызғыш материалды  дәндерді карантинді тәлімбаққа жіберіледі.

         Төменде карантинді сонмен қатар  басқа да қауіпті аурулар мен   зиянкестердің түрлері  келтірілген:

       Мақталы өткөбелек. Қызғылт құрт. Қозаны зақымдайды. Албания, Греция, Италия, Африка, Азия және Австралияның кейбір қалаларында кеңінен таралған.

        Льна ауруы «Пасмо». Еуропада, Англияда, ГДР, ФРГ, Венгрия, Дания, Ирландия, португалия, СССР елдерінде таралған.

        Күрішті нематода.Үндістанда, Пәкістанда кездеседі. Күріш нематоды кездескен жерлерден дәндішығару мен отырғызуға рұқсат етілмейді.

        Бидайдың үнді головнясы. Бирмада, Үндістанда, Пәкістанда кездеседі. Бұл ауруға шалдыққан аумақтардан дәнді шығаруға рұқсат етілмейді.

        Қытайлық дәнек. Сояны, бұршақты, үрмебұршақты, машты уландырады. Дүние жүзінің көптеген елдерінде Еуропада, Бельгияда, Грецияда таралған.