Отбасы әлеуметтануы

Отбасы әлеуметтануы

 

1. Отбасы әлеуметтік институт  ретінде

2. Отбасының түрлері

3. Отбасының құрылымы  мен қызметі 

 

Отбасы –бұл қандық туыстық (биологилық) неке және асырап алу негiзiнде  бiрiккен, тұрмыстық жағдайының ортақтығына  және бала тәрбиелеуге деген жауапкершiлiкпен байланысты адамдар тобы; Отбасы мүшелерi әдетте бiр үйде тұрады. Отбасыны –жұбайлардың бiр-бiрiмен қарым-қатынасы, ата-аналары  мен балаларының қарым-қатынасы ретiнде, топ мүшелерi бiр-бiрiмен некелiк  және туысқандық қарым-қатынас, тұрмыс жағдайының ортақтығы мен бiр-бiрiне деген моральдық жауапкершiлiк  негiзiнде байланысқан кiшi топ  ретiнде анықтауға болады.

Отбасы социологиясы жалпы  социологияның бiр саласы ретiнде, орта деңгей теориясы ретiнде жанұялық-туыстық  қарым-қатынастар негiзiнде байланысқан  әрекет етушi кiшi топтың (отбасының) өмiрiлiк  қызыметi мен мәдениетiнiң сферасын зерттейдi. Негiзгi назарды отбасы мүшелерiнiң  бiрiккен өмiрлiк қызыметтерiне, өмiрдiң  отбасылық дәстүрiне аударады. Отбасы социологиясы жеке субъекттiлердiң  мәселесiмен емес топтың мәселесiмен  айналысады.

Отбасылық өмiрлiк қызметтiң  топтық сапасын ескере отырып отбасы социологиясы индивидтi отбасы мүшесi ретiнде, тұтастың бiр бөлшегi ретiнде  зерттейдi. Тұлғаның iшкi отбасылық әлеуметтiк-мәдени рөлiн, отбасылық жағдайын қарастырады. Отбасы социологиясында тұлға нақты  күйеуi не әйелi, әке не шеше, бала не қыз ретiнде қаралады,

Сонымен отбасы социологиясы адамдардың кiшi топтарының бiрiгiп өмiр  сүруiндегi отбасылық-туыстық формаларын, отбасылық өмiр дәстүрiн жалғыздық-бойдақтық  өмiрмен салыстырып зерттейдi. Ата-аналық-жұбайлық-туыстық  қатынастарының бiр-бiрiмен байланысын бiрлiкте тұтас және т.б. отбасылармен бiрге зерттейдi.

Отбасының тарихи формалары.

Отбасының түрлерiн некелiк, туысқандық, ата-аналық және т.б. сипаттары  бойынша анықтауға болады. Отбасының  қазiргi кезде негiзгi екi түрiн көрсетуге  болады:

1. Нукелеарлы отбасы-әке  шешесi және балалары, кейбiреулерi ержеткен және бөлек тұрады.  Бұл отбасы формасында тек  екi ұрпақ (поколение) қана тұрады.

2. Кеңейтiлген отбасы-бұл  өзiне нукелеарлы отбасыны және  көптеген туысқандарын қамтиды.  Мысалы, ата-әже, немерелер, әпке, көке, немере аға,т.б.

Неке формасына  байланысты отбасы келесiдей түрлерге бөлiнедi:

1.  Моногамия- бiр неке дегендi бiлдiредi, бiр еркектiң бiр әйелмен некеге отыруы.

2. Полигамия-бұл көп неке дегендi бiлдiредi. Бұл неке формасында бiр адам бiрнеше адаммен некелседi. Полигамия екiге бөлiнедi:

- Полигиния-бiр еркектiң  көп әйелмен некелесуi.

- Полиандрия- бiр әйелдiң  көп еркекпен некелесуi.

  3. Эндогамия-тек өз тобының адамымен некелесу.

4. Экзогамия-өз тобынан емес басқа топтың адамымен некелесу.

5. Топтық неке-бiрнеше еркекпен бiрнеше әйелдiң некелесуi.

Сонымен отбасының келесiдей  түрлерiн көрсетуге болады:

Отбасы формалары:Нукелеарлы  Кеңейтiлген

Неке түрлерiне байланысты Моногамия    Полигиния   Полиандрия

Таңдалған партнерға  байланысты   Экзогамия  Эндогамия

Тұратын жер таңдауларына байланысты

Патрилокальды -жаңадан үйленгендер  күйеуiнiң әке-шешесiнiң үйiнде  тұрады.

Матрилокальды -жаңадан үйленгендер  әйлiнiң әке-шешесiнiң үйiнде тұрады.

Неолокальды -әке-шешесiнен  бөлек тұратын отбасылар.

Қазiргi кезде жастар қайсысының әке-шешесi үй-жаймен қамтамасыз ете  алса соның әке-шешесiмен бiрге  тұрады. Бұндай отбасыны унилокальды  отбасы деймiз.

Билiк ету белгiсi бойынша 

Патриархальды-отбасының  басшысы еркек болып табылады.

Матриархальды-отбасыда әйел билiк етедi.

Эгалитарлық-екеуi тең билiкке  ие болды, мәселе  ситуациялық жағдайға байланысты шешiледi.

Партнерлiк отбасы-екеуi бiрiгiп  отбасы мәселесiн талқылап бiрге  шешедi. Егер күйеуi үлкен әсерге ие болса- онда ол күйеуi үстемдiк етушi партнерлiк отбасы. Ал, әйелi үлкен  әсерге ие болса-ол әйелi үстемдiк етушi партнерлiк отбасы деп аталады. Сонымен  қатар шешiм қабылдау жұбайлардың  бiреуiне ғана тиесiлi болатын  автономды  отбасы деген отбасы формасы бар.

Жұбайлардың (немесе ата-аналарының) әлеуметтiк жағдайларына байланысты

Галиогендi-жұбайлар бiр қабаттан, бiр стратадан болады

Гетерогендi-жұбайлар әртүрлi қабаттарға страталарға, әлеуметтiк  топтарғ кiредi.

2. Отбасының құрлымы  мен қызметтері.

Қазіргі  таңда отбасыларды  құрлымына қарай клесідей етіп бөледі. Мысалы; әлеуметтік таптық белгілеріне  қарай – жұмысшы отбасы, ауылшаруашылық өндірістік отбасы т.б; орналасу ерекшеліктеріне  қарай - қалалық, ауылдық отбасы; ұлттық белгілері бойынша бірұлтты, ұлтаралық; құрылған уақтысына қарай – жас  отбасы, жастар отбасы, бал күткен отбасы, орта дас отбасылар, жасы жеткен отбасылар, үлкен жас шамасындағы отбасылар; отбасы мүшелерінің санына байланысты – баласыз отбасы, аз балалы отбасылар, көп балалы отбасылар. Сонымен қатар  толық емес отбасылар, күрделі отбасылар, кең отбасылар, немесе үйде  біреуінің  басшылық ету типіне байланысты –  авторитарлық әлде тең басқарушылық жағдайында эгалитарлық отбасылар  деп бөлінеді.

Отбасылық ерекше жағдайларға  байланысты:

- студенттік отбасы;

- дистанттық (заңды түрде  тіркелген алайда шын мәнінде  ондай отбасы жоқ) отбасы деп  бөледі.

- геологтар, теңізшілер,полярниктер  отбасы.    Отбасы қоғамда  бiрнеше маңызды қызыметтердi  атқарады.

Отбасындағы қарым – қатынас  сипатына байланысты;

- дұрыс отбасылар, бақытты  отбасылар, тұрақты отбасылар,  проблемді отбасылар, жан –  жалды отбасылар, әлеуметтік нашар  отбасылар бөлінеді. Бұла айтылғандардың  барлығы отбасының атқаратын  қызметтерімен анықталады.

Ол қызыметтер мыналар:

1. Репродуктивтi қызметi - отбасы дүниеге ұрпақ әкелу арқылы қоғамды қайта толтырып отырады. Бұл отбасының басты функциясы болып табылады.

2. Тәрбиелеу қызметi - индивидтер алғашқы әлеуметтену процевiн отбавыда өтедi. Жас бала отбасыда тәрбиеленедi, өмiрге бейiмделе бастайды.

3. Экономикалық-шаруашылық  қызметi -  отбасы мүшелерi белгiлi  бiр кәсiппен айналысады, әр-түрлi тауарлар мен қызыметтер өндiредi. Отбасы  мүшелерi бiрiгiп белгiлi-бiр  шаруашылықты жүргiзедi. 

4. Алғашқы әлеуметтiк бақылау  қызметi - отбасы мүшелерiнiң әрбiр  iс-әрекетi мен қимылы отбасының  басқа мүшелерi тарапынан бақыланып  отырады. Бұл қызымет қоғамдағы  әлеуметтiк нормалардың сақталуына  үлкен септiгiн тигiзедi. 

5. Рухани қарым-қатынас  қызметi- отбасы мүшелерi бiр-бiрiмен  тығыз байланыста, қарым-қатынаста  болады. Олар қуаныш пен қайғыны  бөлiседi, қиын жағдайларда бiр-бiрiне  көмек көрсетуге дайын тұрады. Олар арасындағы қарым-қатынас  сезiмдiк, жанашырлық, сүйiспеншiлiк  сипатта болады және бiр-бiрiн  рухани дамытып отырады. 

3. Отбасының өмірлік  циклі, отбасы бірлігі.

            Қоғамдық өмірдің барлық салаларымен  байланыса отырып (саясат, экономика,  құқық, рухани мәденит) отбасы  ең алдымен қоғамдық – экономикалық  процесс ықпалымен өзгеріп, дамып  отырады. Және де өздігінше  де дами алады. Отбасының спецификалық  өмірлік циклін бөліп көрсетуге  болады. Өмірлік цикл дегеніміз  – бұл отбасының пайда болғаннан  өз қызметін аяқтағанға дейінгі  кезең. Отбасы өмірі келесідей  кезеңдерден тұрады.

• бала туылғанға дейінгі кезең;
• жұбайлары мен балалары құрамындағы отбасы;
• балаларының жеке отбасы құруы;
• жұбайының біреуінің немесе екеуінің өмірден кетуінің нәтижесіндегі отбасы құлдырауы.

Егер түрлі себептерге байланысты жұбайлар жұбайлық қатансты сақтай алмаған жағдайда не істеу  керек? Жолы – ажырасу немесе некенің  бұзылуы. Алайда әлеуметтік институттың  мұндай тұрақсыздығы қоғам үшін тиімсіз. Ондықтанда қандай да болмасын қоғамда  ажырасу процесін қиындататын заңдар менережелер көп. Біздің қоғамда  жұбайын  сүйіспеншілікпен таңдауда, нуклеарлы отбасы құруда ажырасу  проблемасы - әдеттегідей балалар  үшін де жұбайлар үшін де трагедиялық  салдарға ие. Сондықтанда отбасы бірлігін сақтау қоғам үшін де жұбайлар үшін де балалары үшінде маңызды игі іс.