Әлеуметтік институттар

Қоғамның оқу, білім  құбылыстарын, працестерін жалпы  әлеуметтанудың арнаулы теориясы-білім әлеуметтануды зеріттейді. Ол білім жүйесінің белгілі бір заңдылықтары арқылы жеке әлеуметтік институт ретінде дамуын, оның қоғаммен және оның алуан түрлі салаларымен, басқа да әлеуметтік институт ретінде дамуын, оның қоғаммен және оның алуан түрлібасқа, да әлеуметтік жүйелерімен, процестермен, институттармен әр түрлі қарым-қатынасын, байланысын талдайды. Сонымен қатар білім жүйесі қоғамның әлеуметтік құрлымына, қоғамдық қатынастарға, еңбектің өнімділігіне, өндіріске және басқа іс-қызметтің тиімділігіне әсерін, жеке адамда тұлғаға айналдырудағы интелектуальды, білім процесінің рөлін, адамның табиғат және қоғам туралы білімді, озық тәжірбиені игеріп, бойына сіңіріп, оының үйлесімді дамуын, білім деңгейінің қызметке жұмысқа, тәртіпке әсерін, адамдардың ғылыми көзқарасының қалыптасуын, адамның қоғамдағы әлеуметтік жағдайының өзгеруін, т.б. талдапзеріттейді.

Бұл тұғырда құқық  жалпы әлеуметтік бүтіндіктің бір  бөлігі ретінде қалады.Құқық әлеуметтік мұқтаждықтың, талап – тілектің негізінде пайда болып, өмірге келеді. Сондықтан ол қоғамның басқа да әлеуметтік институттармен бірлесе, байланыса  отырып, қоғамның бірлігін, тұрақтылығын қамтамасыз етіп отырады.

Құықтық институтционалдық сипаты оның басақа жақтарынан да көрінеді. Мысалы:  құқықтың іс-әрекеті, қызметі мемлекеттік институттардың іс-әрекеті, қызметі мемлекеттік институт арқылы қамтамасыз етіледі.

Оның ішінде құқықтық нормаларды орындау үшін мәжбірлеу шаралары қолданылады, ал, құқықты бұзса, санкция белгіленеді.Дегенмен әлеуметтанушылар әлеуметтік ұйымдар тұрғысынан құқықтықережелердің алға қойған мақсатты орындауда, олардың қызметінің тиімділігінің артуына әр уақытта күдікпен қарайды.

Әлеуметтану тұрғысынан қарағанда құқықтық әлеуметтік үдеріс ретінде қаралуы тиіс. Ал, оны  осындай үдеріс ретінде түсіну- ол құқықтың ережелердің алға қойған мақсатты орындауда, олардың қызметің тиімділігінің артуына әр уақытты күдікпен қарайды.

Әлеуметтану тұрғысынан қарағанда құқықтық әлеуметтік үдеріс ретінде қаралуы тиіс. Ал, оны  осындай үдеріс ретінде түсіну –  ол құқықтың ережелердің атқаратын  қызметін түсіну деген сөз.

Әлеуметтануда құқықтық алуан түрліәлеуметтік құбылыс, оның ішінде әлеуметтік институт ретінде қаралады. Бұл жерде құқық қоғамның обьективтік әлеуметтік нормативтік құрлымын белгілейді. Оның өзі оған әлеуметтік сепептердің байланысын, шарыттылығын анықтауға мүмкіндік береді.

Бұған қоса құқықтық нормалардың қоғамның әр түрлі жақтарына тигізетіннақты ықпалын, оны халықтың алуан түрлі топтарының қалай қабылдайтынын, адамдардың құқықтық нысана бағыттарына, әртіптерін, заң шығарушы саласындағы мемекеттік және мемлекеттік емес мекеме ұйымдарыныңжұмыс қызметін, олардың тиімділігінің артуын, т.б. зеріттейді.Сонымен қоғам обьективтік факті бола отырып, адамды индивид ретінде қалыптастырады да оны белгілі бір қызмет атқаруға мәжбір етеді. Екінші жағынаниндивиттерлің іс-әрекеті негізінде қоғамның іргетасы қаланады. Сөйтіп қоғам бізді анықтайды, ал екінші жағынан, біз керсінше қоғамды анықтаймыз.

Бұл қағида әлеуметтануда  құқықты зеріттеуге де қолданылады. Әлбетте , құқық әлеуметтік факті, ол обьективті тұрғыда қоғамдық өмірдің  негізі параметірлерін анықтайды, бірақ, құқықтың күші адамның жеке-дара қасйеті арқылы оның заңдылық ережелер тәртібін мойындаумен анықталады.

Құқықтық әлеуметтік институт болып, қоғамдағы алуан  түрлі қатынастарды реттейді. Қоғамдағы  тәртіпті, әлеуметтік бірлікті, тұрақтылықты қамтамасыз етеді.

Қоғамдық ой-пікір  әлеумет зеріттеушілердің басты  назарын аударады. Құқықтық әлеуметтануда  қоғамдағы адамдар тобының құқықтық санасының дәрежесі мен деңгейі, бұрынғы қолданыста немесе жаңадан қабылданған құқықтық заңдарға, актілерге заң жолымен реттелетін көкейтесті мәселелерге қатынасы, сот және құқықтық органдардың ой-пікірі, көзқарасы, жұмыс әдісі, т.б. зеріттеледі.

 

2.2 Отбасы әлеуметтік институт қызметі

Отбасы әлеуметтік институт есебінде адам қоғамының қалыптасуымен  бірге пайда болады. Отбасының  дербестігі болғанымен, бірақ отбасылық қатынастар қоғаммен, оның дамуымен тікелей байланысты.

Отбасы – кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен қаны бір туысқанымен, тұрмысының ортақтығымен және өзара адамгершілік жауапкершілігімен байланысты. Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы, қорғамның әлеуметтік құрлымының негізі болып табылады.

Ер мен әйел- отбасының  екі ірге тасы, бұл іргетас үйленумен  құрылады. Отбасында адамдар ұрпақ  жалғастырады.Сонымен қатар қоғамның қартайған, еңбекке жарамсыз мүшелерін қамқорлық та осында іс асырылады.Отбасы құрылуы тұрмыстық қатынастырудың да алғашқы ұясының бірі.

Отбасы тарихы өзгеріп, отырған әлеуметтік құбылыс, себебі формасы өндірістік қатынастарға, оның ішінде меншіктік қатынастарға тікелей  тәуелді. Мәселен, некелік қатынастардың алғашқы тарихи формасы полигимия ал, өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншіктің пайда болуына байланысты ол монологиялық отбасымен ауысады.

Отбасы некеге қарағанда  күрделі жүйе, себебі ол жұбайларды ғана емес, олардың балаларын, басқа  туыстарын да біріктіреді.

Принципінде отбасытұрақты  үйе. Олардың тұрақтылығы мен  беріктігі де әр кездеөзгеріп отыражы. Оған әсер ететін құқық, дін, қоғамдық пікір, психологиялық факторлар, әсәресе  экономикалық өмір бірлігі.Отбасының өмір сүріп, дамуының ерекше жағдайларыда бар. Олар: әлеуметтік, таптық ортасы, материалдық жағдайы, отбасы мүшелерінің қабілетін, білім дәрежесі, олар сақтайтын әдет-әрбір жаңа отбасының адамдық, экономикалық негізі.

Бұлар отбасы мүшелерінің  қабілетін, адамгершілігін, жауапкершілігін  сезінуінен байланысты.

Отбасының маңызы оның атқаратын  қызметі арқылы анықталады. Екінші сөзбен айтқанда, отбасының мазмұны мен қатынасы тікелей байланысты.

Отбасы қызметі деген  түсінік оның қоғаммен, қытынасының  жүйесін көрсетеді,сонымен қатар отбасы мен жеке адамның қатынасының жүйесін көрсетеді. Отбасы қоғамның бастапқы ұясы, қоғамдық-әлеуметтік құрылымның негізгі элементтерінің бірі бола отырып, көптеген әлеуметтік қызметтерді атқарады.

Отбасының бірінші міндеті-ұрпақ  жалғастыру қызметі.Бұл бірақ тарихи кезеңдерде қоғам үшін де, және адам үшін де маңызды қызметі болып келеді. Бірақ жұбайлардың балала болу телегі, қоғамның қай кезеңінде де болмасы, оны қанағаттандыратын әлеуметтік жағдайларға сәйкес өзгеріп отырған, қазір де солай.

Отбасының ең маңызды қызметінің бірі-тәрбиелеушілік міндеті,  оны қоғамдық тәрбиенің ең тиімді деген жүйесі де алмастыра алмайды.

Оның негізі баланы өмірге келтіру ғана емес,сонымен бірге лған әлеуметтік-мәдени ортаның құндылығын қабылдаттыру, үлкен ұрпақтың тәжірибесін жас ұрпаққа жеткізу, бойынша ісңіру, яғни балаларын өздерін қоршаған ортаға және қоғамға пайдалы азамат еріп өсіру әке-шешенің ең маңызды міндеті.

Отбасының жақсы әдет-ғұрпы, үлгі-өнегесі, ауызбіршілігі, ерлі-зайптылардың сүйіспеншілігі, кездескен қиындықтарды жеңе білуі, тұрмыстық салт, бұларды ұрпақтан ұрпаққа беру, жалғастыру отбасының міндеті, оны нығатудың шарты.

Сонымен, біз отбасының  негізгі қызмет-міндеттерін қысқаша  қарастырдық. Олардың іске асуы көптеген факторланға байланысты, атап айтқанда, қоғамның саяси-экономикалық, рухани жағдайларына некеде тұрған азаматтардың білім дәрежесіне, мәдениетіне, өмір салтына, олардың құндылық жайлы түсініктеріне т.б. байланысты.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6.Қорытынды

Қоғамдық өмірдегі кейбір әлеуметтік институттың маңыздылығын есепке ала отырып, басқа институттар олардың қызметін  алады.Мысалы:білім беру қоғамда мыңызды роль ойнайды, осы институтқа әсер етуге саяси ұйымдардан, өндірістік ұйымдардан діни ұйымдардан байқалады.Саясаткерлер патироттық сезім мен ұлттық сезімді қолдау үшін мектептің дамуына байланысты. Сонымен қатар қоғамдық өмірдегі кейбірәлеуметтік институттың маңыздылығын есепке ала отырып, басқа институтар маңыздылығын есепке ала отырып, басқа институтар олардың қызметтерін бақылауға алады. Мысалы, білім беру қоғамда маңызды рол ойнайды, осы институтқа әсер етуге саяси ұйымдардан, өндірістік ұйымдардан, діни ұйымдардан байқалады.Саясаткерлер патриоттық сезім мен ұлттық сезімді қолдау үшін мектептің дамуына қатысады.Ал діни институтқа білім беру жүйесінің көмегімен оқушыларды өздерінің қағидаларын ұсынуға шақыралы. Өндірістікұйымдар оқушыларды өндірістік мамандықтарды меңгеруге бағыттайды, ал әскери ұйымдар әскерде табысты қызмет етіп, адамдарды тәрбиелейді.

Басқа институтта отбасы институтына әсер ету туралы айтуға болады. Мемлекет некелер мен ажырасудың балалардың туылудың санасын реттей отырып, балалардың минемальды қамқорлықтарынбекітеді. Мектепке ата-аналардың қатысуымен мұғалімдер кеңесін құрып, ата-аналар комитетін шақырады. Діни  мекемелер отбасылық өмірінің идеялын құрып, діни өлкеде отбасылық іс-шараларды өткізуге тырысады.

 

Көптеген институтардың  рольтдер мен тұлғалардың бірнеше  институттарға кітуіне байланысты жанжалдасады.Мысалы, карьера мен  отбасын алсақ. Бұл жағдайда бірнеше  институтық нормаларының ережелермен  қақтығысамыз. Социологиялық зеріттеулерібойынша әрбір институт өзіне кіретін индивиттердің басқа институттарда ролдерді атқаратын жоғарғы дәрежеде болдырмауға тырысады.

Кәсіпорындар өздерінің  қызметкерледрің әлеуметтік өздерінің  әсер ету санасына    қосуға  тырысады  (жеңілдіктер, тапсырыс беру, демалу жүйелері бойынша). Әскери инситуттарда ережелер отбасылық өмірге кері әсер етуі мүмкін. Сондақтан оллардың екеуі де біркелкі институтарды нормаларға қатыстырып иемденуі үшін әйелдерді әскри өмірге қатыстыру керек.

Институттар әрдайым  қоғамдағы өзгешеліктерге бейімделеді. Бір институтаға өзгеріс ереже  бойынша басқа институттаға өзгеріске  әкеледі. Отбасылық дәстүрлердің әдеп-ғұрыптардаң  тәртіп ережелері өзгергеннен кейін, конт. Институтың қатысуымен осындай  өзгешеліктерді әлеуметтік қамтамасыз етуде жаңа жүйесі құрылады. Шаруалар ауылдан қалаға көкенде өздерінің субмәдениетін саяси институтың, заңды ұйымдардың іс-әрекеттерінен өзгеруі тиіс. Саяси ұйымдардағы кез-келген өзгеріс біздің өміріміздің барлық жауабына әсер етуіне біз үйреніп қалғанбыз. Басқа институтарға  өзгерусіз құрылатын институттар және олардан жеке өндіріс институтар жоқ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7. Пайдаланылған  әдебиеттер.

 

1.С.СФролов Соцологоия  М. «Логос» 1998

 

2.А.И.Кравченко Соцология  учебное пособие Екатеренбург 1998

 

3.Ю.П.Андреев. Н.М.Коршевсая,  Н.Б.Костина Соцальные  

  институты: содержание, фунуци, контроль. Сверловск 1998

 

4.Ю.М.Резник Гродонское  общество как феномен цивилизаци. М.1993

 

5.Американская соцология.  Перспектива провлемы, методы. М.1972

 

6.Человек и общество // Социально-политические науки 1992 № 8

 

7.Н.Смелзер. Соцология  М.1994