Әлеуметтік институттар

Институт ұғымы  көп мағыналы, латын тілінен аударғанда instititum-(установление, устройство құрылым) деген мағыналарды білдіреді. Оның екі түрлі мағынасы бар, тар мағынада, яғни техникалык, жоғары оқу орындарының  аттары, ал кең мағынада, яғни әлеуметтік, қоғамдық қатынастардың анықталған айналымындағы құқық нормаларының жиынтығы. Мыс: неке институты. Өздерінің  күнделікті өмірлерінде адамдар  институт үғымында әртүрлі әлеуметтік бірліктерді түсінеді. Ол білім беру және ғылыми ұғымдар мен ерекшеліктер, кез-келген ірі мақсаттық ұйымдар  болуы мүмкін. Кейбір ғалымдар бұл  ұғымды тек қана ірі маштабты ұйымға қолданады. Егер топ дегеніміз бір - бірімен карым - қатынас жасайтын индивдтердің жиынтығы болса, ал институт дегеніміз адамзат қызметінің анықталған салаларында ғана болатын әлеуметтік нормалар жиынтығы мен әлеуметгік байланыстар  жүйесі. Тағы да бір анықтамасы, әлеуметгік институт дегеніміз қоғамның негізгі  қажеттіліктерін қанағаттандыратын  қоғамдық құндылықгар мен процедураларды біріктіретін әлеуметтік нормалар мен  байланыстардың ұымдастырылған жүйесі. Бұл анықтама бойынша қоғамдық құндылықтар  дегеніміз қоғамдық процедураларда бөлінетін идеялар мен мақсаттар, ал қоғамдық процедуралар дегеніміз  топтық процестердегі стандартталған тәртіп үлгілері, ал әлеуметтік байланыстар  жүйесі дегеніміз сол тәртіп жүзеге асырылатын рольдер мен статустардың қиылысуы. Мысалы отбасы институты  мыналарды қамтиды, біріншіден қоғамдық құндылықтар жиынтығын, яғни махаббат, балаларға қарым-қатынас, отбасылық  өмір, екіншіден қоғамдық процедуралар жиынтығын, яғни балаларды тәрбиелеу  қамқорлығын, отбасылық ережелер мен  міндеттерді, үшіншіден, рөлдер мен  статустардың қиылысуын, яғни ерлердің, әйелдер мен балалардың ж.т.б. отбасы мүшелерінің статустары мен рөлдері. 
Институт үғымы социологиядағы негізгі тақырыптардың бірі, сондықтан институционалды байланыстарды зерттеу социологияның алдындағы негізгі ғылыми міндеттердің бірі болып табылады. 
Кез келген әлеуметтік институт сол немесе басқа қажеттіліктерді атқара отырып пайда болады және кызметтеледі. Егер мұндай қажеттілік маңызды емес болса немесе жоғалып кетсе, онда институттың өмір сүруі мәнсіз, мағынасыз брлып қалады.  
Сонымен қатар, қоғамда маңызды қажетті институттар бар. 
Социологтардың есептеуінше мұндай институттар бесеу: отбасы, саяси, экономикалық, білім беру және діни институттар. Сонымен қатар, ғылыми өмірдің құндылықтары мен процедуралары маңызды жоғары стандартты болғандықтан, маңызды инстиуттардың қатарына ғылым институтын да жатқызуға болады. Әлеуметгік кызмет пен медицина да қатаң бекітілген тәртіп үлгілері мен нормаларымен анықталатындықтан, әлеуметтік статустар мен рөлдер жүйсін иемденетіндікіен инстиуттарға жатқызылады. 
Институттар байланыстар мен тәртіп жүйелерінің жиынтығы бола отырып, адамдардың қажеттіліктерімен анықталады. Адамдар инстиуционалды нормалар көмегімен өздерін топтар мен ассоциацияларға ұйымдастырады. Сондықтан әрбір институтқа институционалды тәртіпті анықтайтын көптеген топтар мен ассоциацияларды кіргіземіз. Мысалы, отбасы институты жеке кіші топтар қызметінде іс-тәжірибеде бейнеленетін анықталған нормалар мен рөлдердің, байланыстардың жиынтығы. Білім беру институты мектептер мен басқа да оқу орындарының ұжымдарымен жүзеге асырылады. Шіркеу, мешіт инститтут болып саналады, ал оған келушілер ассоциация болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

Белгілі бір әлеуметтік мұқтаждықтар қанағаттандыруға арналған рөлдер мен мәртебелердің ірі  бірлестігі әлеуметтік институттар  деп аталады. Оларға - отбасы, дін  білім беру, экономикалық саяси жүйелер  сияқтылыры жатады. Арнайы институттар (латынша institutum -нұсқама , мекеме ) мен  ұйымдар құра отырып , қоғам сол  арқылы өзінің өмір сүруінің маңызды  салалары мен мәселелерін әлеуметтік өзара қарым қатынас түрлерін нақтылап, бекітеді, оны берілген қоғамның әр мүшесі үшін тұрақты және міндетті етеді. Әлеуметтік институттар негізіне жататын әлеуметтік байланыстар  институционалды деп аталады, ал бұл байланыстарға тәртіптелген, нормативті сипат беру процесі институттандыру  деп аталады.  
Әлеуметтік институт ол - ұйымшылдықпен біріккен ұйымдастырылған жүйе және әлеуметтік нормалармен ерекшеленеді. Олар белгілі бір құндылықтар мен процедураларды біріктіріп, қауымның қажеттілігін қамтамасыз етеді. Институт адамның іс әрекеттерінің белгілі бір жобасы ,ол нақтылы идеалогия түрінде, нормалар мен ережелер жүйені қарастырады.  
Институционализация - әлеуметтік нормалардың дамуын және нақтылануын қадағалайды. Институционализация бұл - тәжірибиелі,спонтанды тәртіптің, белгілі бір қадағалайтын тұрақты тепе теңдікті сақтайтын тәртіпке айналдыру. Институционалды жағдайдың туу қауымдастықта белгілі бір ережелер мен нормалардың дамуы басталады.  
Институционализация процесі ол, яғни әлеуметік институттардың құрылуы. Ол келесі бірнеше этаптардан тұрады: 
1. Ұйымдардың белгілі бір талаптарын қамтамасыздандыру; 
2. Жалпы мақсаттарды қалыптастыру; 
3. Әлеуметтік ережелер мен нормалардың қауіпті әлеуметтік жағдайды, еш қателіксіз қрастырады; 
4. Ережелер мен нормалармен байланысты процедуралардың туу; 
5. Ережелер мен нормалардың институцонализациясы, яғни оны тәжірибеде қолдану; 
6. Ережелер мен нормаларды қалыпты ұстау үшін санкция жүйесін қолдану; 
7. Институттардың мүшелерімен бірге статус пен рөлдер жүйесін құру:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әлеуметтік институттар-жеке адамдар  мен топтардың әрекет ету тәсілдерінің жүйесін, әлеуметтік бақылау құралдары  мен топтардың әрекетін, қоғам  мүшелерінің әлеуметтік өмірін реттеп, қамтамасыз ететін жүйесін білдіреді.

   Мазмұны жағынан әлеуметтік  институттар-бұл жеке адамдардың  белгілі бір жағдайларға тікелей  бағытталған тәртіптік стандарттар  жиынтығы. Әлеуметтік институттар  арқылы қоғамның белгілі бір  мүшелері өзінің қажеттіліктерін  іске асырады.

    Әлеуметтік институттарды  шешілетін жаттығуларына байланысты  бөледі. Әлеуметтік институттарға  өндіріс және міндеттерді бөлумен  айналысатын мекемелер жатады.

    Саяси институттар-билікке  күресумен оны іске асырумен, бөлумен айналысатын мекемелер.  Әлеуметтік институттардың дамуы  келесі басты варианттарда білінеді. Бірінші, жаңа әлеуметтік институттардың  пайда болуы. Бүгін, бұрынғы  СССР халықтарында мынадай маңызды  институттар пайда болады: әскер, қаржы, дипломатия.

    Көптеген халықтар әлеуметтік  институттар арқылы жоғарғы білім  алатыны күмәнсіз.Екіншіден, құралған  әлеуметтік институттарды жаңарту.

  а) құралған әлеуметтік институттарда  көбінесе дамуы ішкі дифференцияция  арқылы өтеді, байланыс функцияларын  мамандандыру, мекемелерді. Ескі  институттарды дифференциациялау  арқылы жаңа институттар тууының  біз куәгері болып келеміз.  Осының арқасында жалпы соттық  жүйеден жеке институт болып  Конституциондық сот дамыды. Осымен  қатар наркоманиямен күресу жеке  институты пайда болды.

  б) Институализденген әлеуметтік  байланыстарды қайта регуляциялау  басты мақсат болып келеді. Осындай  жағдайда осы байланыстың басты  қатысушылары институттарды сақтап  қалуға тырысады, және оны кардиналды  өзгерту. Әлеуметтік институттарды  қайта регуляциялау-бұл күштердің  кері күресуімен жүретін, драмалық  қиын процесс. Әлеуметтік институттар-бұл  нақты тәсілмен ұйымдастырылған  тірі адамдардың практикалық  қарым-қатынасы.

   Мазмұны жағынан әлеуметтік  институттар-бұл жеке адамдардың  белгілі бір жағдайларға тікелей  бағытталған тәртіптік стандарттар  жиынтығы. Әлеуметтік институттар  арқылы қоғамның белгілі бір  мүшелері өзінің қажеттіліктерін  іске асырады.

    Әлеуметтік институттарды  шешілетін жаттығуларына байланысты  бөледі. Әлеуметтік институттарға  өндіріс және міндеттерді бөлумен  айналысатын мекемелер жатады.

    Саяси институттар-билікке  күресумен оны іске асырумен, бөлумен айналысатын мекемелер.  Әлеуметтік институттардың дамуы  келесі басты варианттарда білінеді. Бірінші, жаңа әлеуметтік институттардың  пайда болуы. Бүгін, бұрынғы  СССР халықтарында мынадай маңызды  институттар пайда болады: әскер,  қаржы, дипломатия .