Мемлекет формасы түсінігін айтыңыз

Мемлекет  нысаны

Жоспар:

1.Мемлекет формасы түсінігін айтыңыз.

2.Республика мен монархия айырмашылығы  неде?

3.Республика ұғымы және оның  түрлері.

4.Мемлекеттің құрылымдық нысаны  ұғымын ашыңыз.

5.Унитарлық пен федерацияанықтамасын  беріңіз.

6.Саяси режим анықтамасының  мазмұнын баяндаңыз.Мемлекеттің  саяси режимінің қандай түрлері бар?

7.Мемлекеттің саяси режимінің  демократиялық түрінің сипаттары  неден тұрады?

8.Мемлекеттің антидемократиялық  түрлерінің сипаттары қандай?

 

 Мемлекет нысаны туралы  ұғым

 Мемлекет нысаны  туралы ұғым  маңызды мазмұңдық сипаттама  болып саналады.Әдіснамалық жағынан алып қарағанда мұның маңызды екенінде сөз жоқ.

Мемлекет нысаны деп мемлекеттік  билікті ұйымдастыру мен оның құрылымын айтады.

Мұндағы маңызды мәселе:мемлекет нысаны теория жүзінде ғана емес,оның іс жүзінде  саяси мәнінің жоғары дәрежеге дейін  көтерілуі.Мемлекеттегі биліктің қалай  ұйымдастырылып ,қалайжүзеге асырылып жатқатдығынан мемлекеттік басшылықтың  нәтижелілігі ,басқарудың ұтымдылығы,үкіметтің мәртебелік беделі мен қадірінің дәрежесі және оның тұрақтылығы,едегі заңдылық пен құқықтық тәртіптің ахуалы,жайы мен күйі көрініп тұрады.Міне,мемлекет нысаны мәселесінің аса маңызды саяси аспектісінің осыларға байланысты болып келетін себебі осы.

Мемлекет нысаны,яғни мемлекеттік  биліктің құрылымы,оны ұйымдастыру  мағынасы жағынан алып қарағанда  әртүрлі аспектілер түрінде көрінеді.Біріншіден-бұл мемлекет пен басқарудың жоғары органдарын құру және ұйымдастырудың белгіленген тәртібі.Екіншіден-бұл мемлекеттің аумақтық құрылысын жасаудың тәсілі,орталық аймақтық және жергілікті билік пен басқарулардың өзара қатынастарын белгілеудің тәртібі.Үшіншіден-бұл мемлекеттік(саяси)билікті жүзеге асырудың әдістері,амалдары мен жолдары.Сонымен мемлекет нысаны негізгі 3 элементтен,атап айтқанда:мемлекеттік басқару нысаны,мемлекеттің құрылым нысанына және мемлекеттік,саяси тәртіп нысанынан синтезделеді(түзіледі).Осы көрсетілген мемлекет нысаны жөніндегі түсінік бірден қалыптаспаған.Ұзақ уақыттар бойы бұл түсінік басқару нысаны мен мемлекеттік құрылым нысанынан тұрады деп есептелініп жүрді де,кейінірек оған саяси режим,саяси өзгермелілік(динамика)те қоса қарастырылатын болды.

Мемлектті басқарудың нысаны

Басқару нысаны ұғымын пайымдағанда мемлекеттік жоғары біліктің ұйымдастырылуын түсінеміз.Әсіресе,оның ең жоғарғы және орта органдарының ұйымдастырылуы олардың құрылымы,құзыреттері,құрылуының тәртіптік реті,өкілеттерінің мерзімі,халықпен қатынасу түрлері,халықтың оларды қалыптастыру дәрежесі сөз болады.

Басқаша айтқанда басқару нысаны-мемлекеттегі жоғарғы егемендік биліктің ұйымдастырылуы,оның органдарының өзара және халықпен байланысын сипаттайды.Басқару нысаны мемлекеттік нысанындағы басты жетекші элемент болып табылады.

Ежелгі грек философы Аристотель өз заманында басқарудың нысанын жоғары өкіметтік биліктің жүзеге асырылуының  қалай орындалатынына байланысты жіктеген болатын.Онда жоғары үкіметтік билікті  жеке адамның бір өзі атқаратын  түрін-монархия,шектеулі адамдар арқылы атқарылатын жоғары үкіметтік билік-аристократия және бүкіл халықтың қатысуымен атқарылатын жоғары үкіметтік билік-демократия деп жіктеген болатын.

 Басқару нысандарының осы көрсетілген айырым белгілері қазіргі кезге шейін сақталды.Жоғары билікті жалғыз адам атқара ма?Әлде ол билік сайланбалы алқалы органға тиесілі ме?Міне осы жайітке байланысты басқару нысанын ерекшеленеді.Енді осыны байланыстыра отырып,басқарудың монархиялық және республикалық нысандарын  атап,бөліп көрсетуге болады.

Монархия-мемлекеттің егеменді жоғары билігі бір адамның қолында өмір бойы болады және атадан балаға мұра(мирас)ретінде беріледі(өтіп отырады)монорх(патша,король,пергауын(фараон),қаған,хан және тағы басқалар)ешкімнің алдында жауапты болмайды.Ол тек құдайдың алдында ғана жауапты.

Ең алғашқы құрылған мемлекеттердің бәрі де монархиялық болған және орта ғасырдағы мемлекеттердің көпшілігі  монархиялық болатын.

Қазақ жеріндегі бұрын болған мемлекеттер  монархиялық болған,мұнда мемлекетті қаған,хан басқарған.Бірақ,ханның билігі атадан балаға емес,ағадан ініге мұра ретінде ауысып отырған.

Сонымен,монархия деп жоғары билігі бір ғана адамға тиесілі болып  келетін мемлекеттегі билікті айтады.Мұндағы  бір ғана адамға тиесілі билікті  ол адам өз билігімен қалауынша  пайдаланады.Билікті өз билігімен  қалауынша пайдалану құқығын  ол адам басқа биліктен алған емес.

Монархияның 3түрі болады:а)Шексіз(абсолюттік)монархия.Бұл жерде монарх мемлекеттің бірден бір жалғыз,ең жоғарғы органы.Оның қолында заң қабылдау,атқару,және сот биліктері щоғырланған.Қазіргі кезде басқарудың мұндай нысаны Сауд Арабиясы,Біріккен Араб Әмірліктерінде орын алған.

б)Шектеулі конституциялық немесе парламенттік монархия,басқарудың мұндай нысанында елдегі билік(үкімет)монарх пен басқа органдарға бөлінген болып келеді.Мысалы,парламентке.Қазіргі кезде басқарудың мұндай нысаны Ұлыбритания,Бельгия,Норвегия,Швеция мемлекеттерінде бар.

в)Дуалистік монархия.Басқарудың бұл нысанында елдегі мемлекеттік билік монарх пен парламент араларында тең бөлікке түскен болып келеді.Мысалы,өткен замандардағы Пруссия,Австрия,Италия,Румыния,Ресей елдерінде монархтың қолында атқарушы билік(үкімет)болған.Үкіметті жасақтау,өзінің алдында жауапты министрлерді,басқа да лауазымды тұлғаларды тағайындау және оларды орнынан алу құқығына ие болған.Бұлардан басқа монарх тыйым(вето)құқығы мен парламентті таратып жіберуге шексіз құқықты болған.

Республика.Басқарудың бұл нысаны бойынша мемлекеттегі ең жоғарғы билік(өкімет) сайланбалы органдарға тиесілі болып келеді.Мұндай органдар белгілі бір мерзімге ғана сайланады және олар сайлаушылар алдында жауапты болады.

Респулика билігінің 2 жолы бар:президенттік және парламенттік.Президенттік республикада Президентті тікелей халық сайлайды және Президент мемлекет басшысы  бола тұрып,негізінен,Үкіметті өзі  құрады.Қазақстан мемлекеті-Президенттік басқару нысанындағы республика.

а)Президенттік республика басқарудың бұл нысанында прзиденттің жеке өзі,парламенттің қатысуымен үкіметті құрады.Үкімет өзінің қызметтері бойынша президент алдында жауапты болады.Басқарудың мұндай нысаны қазіргі заманда Америка Құрама Штаттарында және Қазақстанда орын алған.

б)Парламенттік республика.Мұндай басқару нысаны бар елде парламент заң қабылдайтын ғана емес,сонымен біргеүкіметті бақылыйтын да орган болып табылады.Мұндағы президент-мемлекет,яғни ел басшысы,ол үкімет басшысы емес.Мұнда үкіметті партиялар құрады.Үкіметке премьер-министр жетекшілік етеді(басқарады,премьер-министр лауазымы басқаша аталуы мүмкін)

Парламенттік республикада мемлекет билігінің жоғары органдарының жүйесі Парламенттің басымдылық принципіне негізделген.Парламенттің алдында үкімет өзінің саяси қызметі үшін алқалы түрдетүрде жауап береді.Үкімет Парламенттін сеніміне сүйеніп қызмет істейді.Парламент Үкіметті қолдамаса,ол қызметін тоқтатады.

Парламенттік-президенттік аралас республикалар  да кездеседі(мысалы,Қырғыстан Республикасы,Португалия),онда Үкіметті Президент пен Парламент  бірлесе отырып жасақтайды,құрады.

Формальды тұрғыдан қарсақ,басқару  нысанының мемлекеттік құрылысқашешуші  әсер етпейтінін байқаймыз.Мысалы,монархиялық  Жапония немесе Ұлыбритания әлдеқашан  демократиялыққұқықтық мемлекетекені  белгілі.Республикалық Кеңестер Одағы  мұндай мемлекет бола алмады.Патшалық Ресей демократиялық та,құқықтық тф мемлекет болмаған еді.Ал Франция Республикасын бұрыннан демократиялық басқарудан республикалық басқару нысанындағы демократиялық,құқықтық мемлекеттің мазмұнына көбірек сәйкес келеді.

Мемлекеттің аумақтық құрылымы

Әрбір мемлекеттің аумағында мемлекеттің  аумақтық құрылымы оның ішкі құрылысын анықтайтын құрамды бөлшектерге бөлінеді.Сол аумақтық құрылымның көлемінде мемлекеттің аумаөтық бөліктерінің жүйесі қалыптасады.Солардан мемлекет,мемлекет органдарының байланыс жүйесі түзіледі.Мемлекеттің тұтастай және оның әрбір аумақтық бөлігінің құқықтық мәртебесінің сипаты да соған байланысты болады.Мемлекет аумағының аталған түзілімін мемлекеттік құрылым дейді.Демек,мемлекеттік құрылым-тұтастай мемлекет пен оның бөліктерінің белгілі түрдегі құқықтық қатынастарын сипаттайтын мемлекеттік аумақтық ұйымдастырвлуы болып табылады.

Мемлекет құрылымына байланысты барлық мемлекеттер біртұтас(унитарлы)және күрделі болып екі топқа бөлінеді.

Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақтық құрылымында басқа мемлекеттер болмайды.Осы мағынада унитарлық мемлукетбіртұтас мемлекет деп аталады.Унитарлық мемлекет,әдетте тек әкімшілік-аумақтық құрылымын құрайды.Әкімшілік-аумақтық бөліктерге ерекшк құқықтық мәртебе берілмейді.Мұндай мемлекетте бір ғана конституция,бір ғана заң шығаратын жоғарғы орган,бір ғана жоғары басқару органы,біртұтас азаматтық болады.Қазақстан Республикасы-унитарлық мемлекет.

Унитарлық мемлекет-тұтас орталықтандырылғанмемлекет.Оның әкімшілік-аумақтық бөліктерінде мемлекеттік құрылым мәртебесі және егемендік құқықтар болмайды.Унитарлық мемлекеттежоғарғы органдардың,заң қабылдаудың,соттардын бірыңғай жүйелері құрылады.Онда бірыңғай азаматтық және бір арналы салық жүйесі болады.

Күрделі мемлекет-мұндай мемлекеттердің құрамдас бөліктерінің белгілі бір дәрежеде дербестігі болады.Күрделлі мемлекеттерге империя,конфедерация,федерация,достастық және бірлестіктер құрған мемлекеттер жатады.

Империя-күш жұмсаудың нәтижесінде құрылған күрделі мемлекет.Бұл мемлекеттің құрамдық бөліктері жоғары өкімет(біилік)орындарына тәуелді болып келеді.Империялардың бір ерекшелігі,олардың құрамдық бөліктерінде ешқашанда біріңғай мемлекеттік-құқықтық мәртебе болған емес.Мысалы,тарихта белгілі Рим империясы,Британия империясы жане т.б.жатады.

Конфедарация-белгілі бір тарихи кезеңде,өздерінің алдына қойған мақсаттарына жету үшін егеменді мемлекеттердің уақытша жасасқан келісімдері бойынша құрылған одақ.Мемлекеттердің уақытша құрған одағы алдына қойылған мақсаттары бойынша түрлі болуы мүмкін,олар:әскери,экономикалық және саяси да болады.

Сонымен,мұндай мемлекеттердің одағын-егеменді мемлекеттер одағы деп атайды.Мысалы,АҚШ-тағы 1776-1787 жылдардағы әскери одақ,бұрынғы  КСРО-ның орнында құрылған тәуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД).Конфедерациялық  одақ құрған егеменді мемлекеттер халықаралық-құқықтық қатынастардың субъектісі олардың  басқару жүйесі,әділ сот органдары  бұрынғыдай өз қызметтерін жалғастыра береді.

Федерация-бұл мемлекет күрделі одақтық мемлекет,оның құрамдас бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады.Олардың белгілі бір мөлшерлі шамада(дәрежеде)егеменді болады.Федерациялық одақ жекелену қағидатына негізделеді.

Федерацияда жоғарғы федералдық органдар және федералдық заң қабылдау жүйелерімен  қатар федерация субъектілерінің  жоғары органдары мен заң қабылдау жүйелері қатарласа өмір сүреді,федерацияда  қос арналы салық жүйесі орын алады.федерацияның нысандық белгісіне қосарланған  азаматтықтың болуы жатады.Федерациялар аумақтық немесе ұлттық-мемлекеттік  қағидат бойынша құрылуы мүмкін.Мысалы,АҚШ  мемлекеті федерация-штаттардың 51 субъектілерінен,ал Ресей Федерациясы-89 федерация субъектілерінен  (республикалар.округтер,өлкелер және т.б. )тұрады.Германия- 10-нан аса федерация-жерлер субъектілерінен тұрады.

Достастық-белгілі бір дәрежеде тектес болып келетін ортақ белгілерімен(нышандарымен)сипатталатын мемлекеттердің ұйымдасқан түрдегі бірлестігі.Мұнай бірлестікті біріктіретін белгі(нышандары)экономикаға,құқық жүйесіне,тіл,мәдениет,дін салаларына қатысты болып келеді.Мысалы,Еуропа Одағы және т.б.

Бұл бірлестіктің мүшелері толығынан алғанда тәуелсіз,егеменді мемлекеттер,олар халықаралық қатынастардың субъектілері болып табылады.

Мемлекеттер бірлестігі-қоғамның мемлекеттік болып ұйымдасуының өтпелі кезеңдеріне тән нысан.Мемлекеттер бірлестігін құрудың негізінде,әдетте,мемлекетаралық келісім(шарт)жатады,оның өзі көп жағдайда бірлестікке кірген мемлекеттер арасындағы интеграциялық байланыстарды нығайта түседі.Сөйтіп,бірлестік мемлекеттерінің конфедеративтік бірлестікке қарай бірте-бірте дамуына жол ашты.

Мемлекеттің саяси режимі

Саяси режим дегеніміз-мемлекеттік  өкімет билігін жүзеге асыру әдістерінің  жиынтығы.

Саяси режимдердің  түрлері:

а)демократиялық;

б)антидемократиялық

Антидемократиялық саяси режим  өз кезегінде:

а)авторитарлық;

б)тотолитарлық;

в)фашистік режимдер болып жіктеледі.

Демократиялық саяси режимнің белгілері:

1.Әр түрлі партиялардың,бірлестіктердің,қозғалыстардың  Конституция шеңберінде еркін,бостандық  жағдайында әрекет етуі,қызмет  атқаруы.

2.Идеологиялық плюрализм,яғни,қоғамда  әр түрлі идеологиялық ағымдардың,бағыттардың  болуына және үстемдік етуші бірден-бір идеологияның болмауына жағдайлар жасалады.

3.Мемлекет өз органдарын,негізінен сайлау жолымен құрады.

4.Қоғамда демократиялық құқықтар  мен бостандықтар орын алады.Оларды,шын  мәнінде,қамтамасыз ету кепілдері  жасақталады.

Антидемократиялық саяси режимнің белгілері:

1.Демократиялық партиялар мен  ұйымдарға тыйым салынады.

2.Идеологиялық пікір алуандығы  болмайды,мемлекетте үстемдік  етуші идеология орнығады.

3.Сайлау жолымен құрылған органдар  болмайды.

4.Демократиялық құқықтар мен  бостандықтар шектеледі.

5.Жаппай қуғын-сүргін және заңсыздықтар  орын алады.

6.Авторитарлық режим антидемократиялық  режимнің бір түрі ретіндегі  сипаты дербестенеді,яғни,нақты  билеушілер түрінде көрініс табады,олар  диктатура (шексіз билік)орнатады.

Тоталитарлық  режимнің белгілері:

1.мемлекетте бір ғана саяси  партия үстемдік етеді,ол мемлекеттік  биліктің ұйытқысы болады.

2.Бір ғана идеология үстемдік  етеді,идеологияда плюрализм(пікір  алуандығы)болмайды.

3.Қоғамда жеке адамға табыну  мемлекет тарапынан қамтамасыз  етіледі.