Астық түйірдің және дәнді дақылдардың жалпы сипаттамасы

 Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

 

 

 

 

 

 

БӨЖ

Тақырыбы : Астық түйірдің және дәнді дақылдардың жалпы сипаттамасы

 

 

 

 

 

 

 

Орындаған : Рақымғожа Е.Е. 

 

Тобы: ТП-315

 

Тексерген : Касымов С.К.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Семей қ., 2014 жыл

ДӘНДІ ДАҚЫЛДАР

 

Астық дақылдарының жалпы сипаттамасы

Астық өндірісін арттыру ауыл шаруашылығын одан әрі дамытудың маңызды мәселесі. Қазақстан халық шаруашылығы үшін астық өндірудің маңызы, егіс көлемі құрамы. Астық өндіру мәселесін шешу жолдары.

Ауылшаруашылық өндірістің ең негізгі өнімі дәнді-дақыл болып табылады. Дәннен өңделген өнімдерге ұн, жарма, макарон өнімдері және ұннан пісілген тағамдар жатқызылады. Олар адам рационында өте маңызды орын алады. Дәнді-дақылдар мал шаруашылығының және құс шар-ң жақсы жетілуіне қажет, соның арқасында ет, сүт сияқты тамақ өнімдері өңдіріледі.Сондықтан, ауыл шаруашылығының басты мақсаты - дәнді-дақылдар өнімін өсіру.

Дәнді-дақыл мәдениеті дәнді астық ,оның ішінде бидай, қара бидай, арпа, сұлы, жүгері, тары, күріш; қарақұмық дәні және ірі бұршақты  бұршақ, үрме бұршақ, соя болып бөлінеді.

Басты дәнді астық-бидай болып табылады. Бидайдың отаны кәзіргі Сирия, Ирак және Турция аудандары болып табылады.Қазір біздің планетамызда бидай шамамен 250 млн.га; оның 60 млн. га –ры Ресейде орын алып жатыр.

 Күздік және жаздық дақылдардың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері. Дән құрылысы және химиялық құрамы. Өсімдіктердің өсу және даму кезеңдері. Гүлдену және дән толысу, пісу кезеңдері. Дәннің толысуына және пісуіне кері әсерін тигізетін факторлар (егістің жатып қалуы, үсіп кетуі т.б.). Олармен күрес шаралары.

Ауылшаруашылық өндірістің ең негізгі өнімі дәнді-дақыл болып табылады. Дәнен өңделген өнімдерге ұн, жарма, макарон өнімдері және ұннан пісілген тағамдар жатқызылады. Олар адам рационында өте маңызды орын алады. Дәнді-дақылдар мал шаруашылығының және құс шар-ң жақсы жетілуіне қажет, соның арқасында ет, сүт сияқты тамақ өнімдері өңдіріледі.Сондықтан, ауыл шаруашылығының басты мақсаты- дәнді-дақылдар өнімін өсіру.

Дәнді-дақыл мәдениеті дәнді астық /оның ішінде бидай, қара бидай, арпа, сұлы, жүгері, тары, күріш /; қарақұмық /дәні/ және ірі бұршақты /бұршақ, үрме бұршақ, соя/ болып бөлінеді.

Басты дәнді астық-бидай болып табылады. Бидайдың отаны кәзіргі Сирия, Ирак және Турция аудандары болып табылады.Қазір біздің планетамызда бидай шамамен 250 млн.га; оның 60 млн. га –ры Ресейде орын алып жатыр.

"Қара  нан –қалаш атасы" деген халықта  сөз бар. Орыс халқында қара  бидай негізгі тамақ өнімі  болып табылады. Және де 19ғ.аяғ.дейін  барлық дәнді-дақылдардың ішінде 1-ші орында тұрады.Кейінен Славян  халқы да қара бидайды өсіре  бастады. Қара бидай алғаш Украинада, кейін Старая Ладога /Ленинград  обл. /, Прибалтикада, Новгородта п.б. Арпаның отанын Сирия,Ирак,Иран  деп санайды. Кейінен арпа Туркмения  мен Закавказьеда да п.б. Ежелден  күн мен судың ұлы болып  күріш болып саналады. Оның отана-Индия. Кейінен күріш өсіру Өзбекстан  мен Туркменияда да етек алды.

Жүгерінің отаны-Орталық және Оңт. Амермка болып таб.Біздің елімізге жүгері Балқан елдеріне келген. Дәнді –дақылдардың  ішіндегі ең нәрлі және диетикалылығы – қарамұқ бол. таб. Оның отаны-Непал және Индия бол. таб.Ал біздің елімізге ол Қытай арқылы еніп, жалғасын орыс халқынан тапты. Тары – бағалы өнім болып қана қоймай, мал шаруашылығында қоректі мақсатта қолданылады. Тарының отаны- Шығыс Азия /оның ішінде Қытай,Монголия,Оңт.Шығ. Қазақстан/ бол. таб.

Ақуыз бен майға бай бұршақ мәдениеті, оның ішінде соя маңызды бол. таб. Соя отаны – Қытай. Соя нан пісіруде, ет және консерві өндірісінде сонымен қатар қоректік зат ретінде қолд. Жарма-ұннан кейін 2- ші орын алатын және тағамдық құндылығы өте жоғары өнім. Жарма және жасалған өнімдер, оның ассортименттері жылдан жылға өсіп келеді. Жарманың тағамдық құндылығы өте жоғары. Оның құрамында биологиялық белсенді заттар –аминқышқылдар, дәрумендер, минералды заттар бар. Жарманы аспаздық өнерде әртүрлі тағамдар даярлау үшін, ал тамақ өнер кәсібіне- концентраттар мен консервілер даярлау үшін қолд.Жарманың тағамдық құндылығы оның химиялық құрамына б/ты болады. Жарманың негізгі құрам бөлігін крахмал /47,4-73,4%/ құрайды. Құрамында көп мөлшерде крахмалы барларға күріштен, бидайдан және жүгеріден жасалған жармалар жатады. Жарманың түсі, дәмі және иісі өзіне тән болуы керек. Бөтен иістер мен дәмдерден ада болуы керек. Жарманың массалық үлесіндегі ылғалдылық 12-15,5% көп емес. Нан өндірісінде зақымдалған жарма жіберілмейді. Тамаққа жарамсыз жарманың түрі көгерген және жағымсыз иісті болады. Құрамындағы таксинді элементтер, микротаксиндер және пестициттердің мөлшері Ресей Минздравының медикабиологиялық және санитарлық шарттарынан аспауы керек.

 

 

 

Жаздық астық дақылдар

Астық өндірісін қарқындатудағы жаздық астық дақылдарының маңызы. Жаздық бидай – негізгі тағамдық дақыл. Жоғары сапалы жұмсақ және қатты бидайлар өндірісін арттыру. Қазақстанның солтүстігінде жаздық бидай өсіру технологиясы және егінді жинау ерекшеліктері.

Арпа және сұлы – бағалы мал азықтық дақылдар. Тағамдық, мал азықтық және сыралық арпалар және оларға қойылатын талаптар. Арпа өсіру технологиясы. Сұлының тағамдық және малазықтық маңызы. Сұлы өсіру технологиясының ерекшеліктері.

Жүгері – аса бағалы дәндік, мал азықтық және техникалық дақыл. Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиясы.

Тары – маңызды жармалық дақыл. Тары өсіру технологиясы және өнім жинау ерекшеліктері.

Қонақ жүгері дақылының өсірілу бағыттары (дәнге, қантқа, мал азығына және техникалық мақсатқа). Республиканың қуаң аудандарындағы өсіру ерекшеліктері.

Күріш – негізгі жармалық дақыл. Күріштің маңызы, өсірілетін аудандары, өнімділігі. Күрішті суару әдістері. Күріш өсіретін атыз әзірлеу және ирригациялық құрылыс жұмыстары. Күріштің арнайы арамшөптері және олармен күрес шаралары. Себу тәсілдері мен мөлшері. Күріш атыздарын күтіп-баптау шаралары және егінді жинау ерекшеліктері. Күріш өсірудің тиімділігі.

Қарақұмық – бағалы жармалық дақыл. Қарақұмықтың өсу ерекшеліктері. Өсіру технологиясы.

 

Күздік астық дақылдар

Түрлері, маңызы, өсірілетін аудандары және өнімділігі. Күздік дақылдардың күзде және көктемде даму ерекшеліктері. Қысқа төзімділіктің физиологиялық негіздері. Күздіктердің қыс және көктемнің қолайсыз жағдайларына ұшырау себептері және оны болдырмау шаралары. Күздіктердің қыстан шығу жағдайларын бақылау.

Күздік бидай. Бидай дәнінің белоктылығын жоғарлату шаралары. Күздік бидайды суармалы және тәлімі жерлерде өсіру ерекшеліктері.

Күздік қара бидайдың маңызы, өсірілетін аудандары және өнімділігі. Өсіру технологиясы.

Күздік арпа. Өсірілетін аудандары және өнімділігі.Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиясы.

 

Дәнді бұршақ дақылдар

Дәнді бұршақ дақылдарының астық өндірісін қарқындатудағы және мал азықтық белок проблемасын шешеудегі орны. Атмосферадағы азотты фиксациялаудағы дәнді бұршақ дақылдарының ролі. Дәнді бұршақ дақылдарына сипаттама.

Ас бұршақ – республикадағы негізгі дәнді бұршақ дақылы. Тағамдық және мал азықтық құндылығы. Ас бұршақ формалары және түрлері. Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиясы.

Май бұршақ – бағалы белокты және майлы дақыл. Өсірілетін аудандары және өнімділігі. Биологиялық  ерекшеліктері және өсіру технологиясы.

Үрме бұршақ және жасымық. Тағамдық маңызы. Түрлері. Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиялары.

Ноғаттық және ноқат. Маңызы, өсірілетін аудандары және өнімділігі. Құрғақ аудандардағы өсіру ерекшеліктері.