Дизельді қозғалтқыштардың электр жабдықтары

1 Дизельді қозғалтқыштардың электр жабдықтары

 

Автомобильдерде электр энергиясы  іштен жанатын моторды іске қосуға, жанғыш қоспаны тұтануға, дыбыс және жарық дабылдарына, қозғалыс жолдары  мен кабинаны жарықтандыруға, электронды басқару жүйесіне, бақылау – өлшеу  приборлары мен қосымша жабдықтарды  қоректендіруге қолданылады.

Будандас мотор агрегатында  іштен жанатын мотор мен электр моторларын қатар қолданғанда, электр жүйесі автомобильдің басты жүйесі болып табылады. Мұнда электр моторлары  жетекші дөңгелектерге орнатылады.

Электр энергиясын өндіретін  приборлар электр тогының көздері, ал оны тұтынатындар тұтынушы деп  аталады.

Генератор мен аккумулятор  батареясы ток көздері, ал тұтынушылар  – ЭББ, электромоторлар, стартер, дабылдар мен жарықтандыру және бақылап-өлшеу  приборлары.

Электр тогының көздері  механикалық және химиялық энергияны  электр энергиясына айналдырады. Тұтынушылар  электр тогы энегиясын –энергияның  басқа түріне айналдыруға қызмет етеді.

Автомобильдің қаңқасы электр жүйеде «масса» қызметін атқарады, ал жүйе өткізгіштің оң полюске жалғастырады. Электр жүйесінің кернеуі 12В және 24В.

 

1.2 Аккумулятор батареялары

 

Автомибильде қолданылатын аккумулятор батареяларының түрлері:

а) Қышқылды

ә) Сілтілі

Аккумулятор құрылысы бойынша 

а) ашық

ә) жабық

Ашық батареяларды электролиттің  құрамын тексеріп , реттеп отыру  үшін арнайы қызмет көрсетіліп отырады.

Жабық аккумулятор батареяларында мынандай қызмет көрсетілмейді , сондықтан  олар жабық болады.

Аккумулятордың қызметі  электр энергиясын химиялық энергияға  және керісінше , химиялық энергияны  электр энергиясына жүйелі түрде  айналдыруға негізделеді.

Қарапайым қорғасын аккумулятор  электролит құйылған пластммассадан жасалған банкадан және екі қорғасын пластинадан  тұрады. Электролиттегі пластиналардың  беті  күкірт қышқылды қорғасынмен , басқаша айтқанда , қорғасын сульфатымен  жалатылған.

Аккумулятор батареясы ішкі жағынан бөгеттермен бөлінген бактан тұрады . Әрбір  бөлікке  бір аккумулятор  орналастыралады . Бакты  қышқылға төзімді  пластамассадан немесе эбониттен  жасайды . Оның түбінде пластиналар тірелетін  қырлары болады. Әр банкаға оң және теріс пластиналар жиыны орналасқан.

   

      

 

Банканы электролитпен толтыруға  қажетті тесігі бар қақпақпен  жабады.                 Құятын тесік тығынмен жабылады.Тығында  аккумулятор қуысын атмосферамен жалғастыратын  желдеткіш тесік бар, ол химиялық реакция кезінде бөлінетін газдың шығуы үшін қажет.

Электролитті химиялық таза күкірт қышқылы мен тазартылған  судан дайындайды. Қышқыл мен суды қышқылға төзімді ыдысқа құйып араластырады, мұндайда қышқылды суға аз-аздан сыздықтатып  құяды. Егер суды қышқылға құятын болса, тасқынды реакция болады, қышқыл шашырап, ыдыстың ерінеуінен асады, ал денеге тисе күйдіріп жіберуі мүмкін.         Электролитті қышқыл мен судың арақатысын оның тығыздығы арқылы анықтайды.Оның тығыздығын бақылау, реттеп тұру қажет. Қысқы температура 30 град. –қа дейінгі  орталық аудандар үшін толық зарядталған  аккумуляторды электролиттің тығыздығы  жыл бойына 1,27 болуы тиіс.Температура  төмен жағдайда электролиттің тығыздығы  жоғары, ал температура көтерілген кезде төмен болуы тиіс.

 

 

 

1.3 Аккумулятор батареясындағы электролит тығыздығы.

 

Электролиттің тығыздығын ареометрмен  тексереді. Электролиттің деңгейі  мен тығыздығын батареяның әр элементі сайын тексереді. «Масса» ажыратқышы матор жұмыс істемей тұрған кезде  және тоқтағанда электр өткізгіші мен  өрттен сақтандырудың тұйықталуы мүмкіндігінде, батареяның өздігінен разрядталуының азайту мақсатында аккумуляторлы батареяны  ажырату үшін қолданылады. Қышқылды аккумулятор батареяларының негізгі  аккумулятор ақаулары мыналар: өздігінен  жоғары разраядталуы, мерзімнен бұрын  разрядталуы, аккумулятор ішінде қысқа  тұйықталуы, пластиналардың сульфатталынуы.

Қышқыл денеге түскен кезде  зақымданған жерді алдымен сумен, содан соң 10 пайызы мүсәпір спиртінің  ерітіндісімен жуу керек.

 

1.4 Генератор

 

Жүк автомобильдерінде электр магниттерден қоздарылатын ауыспалы тоқтың үш фазалы генераторлары орнатылады. Моторды іске қосқанда тұрақты токты  аккумулятор батареясын қолданылады, ол жұмыс істеп тұрған кезде генератордан шығатын айнымалы ток түзеткіштердің көмегімен тұрақты токка айналады.                       

                      Сурет 1. Генератор

Электр жабдықтарының  үш фазалы генераторлары қозғалмайтын және айналмалы қоздыру орамды болып  екі топқа бөлінеді. Қозғалмайтын қоздырғыш орамы бар генератор. Бұл топтағы генераторлар беріктігімен, қарапайым құрылысы және күрделі  қызмет істеуімен ерекшеленеді. Қоздырғыш  орамы бар генераторларды автомобильдерге  орнатады. Ол статордан, ротордан және түзеткіш блоктан тұрады.

Жұмыс істеп тұрған кезде  мотордың, иінді біліктің, сондай-ақ генератор роторының айналу жиілігі  тұрақты емес. Осының нәтижесінде  генератор өндіретін токтың кернеуі  де тұрақты емес. Жиілік артқан сайын  кернеу жоғары болады және керісінше, жиілік кеміген сайын кернеу төмендейді. Мұндай ауытқулар ток тұтынатын  орындардың жұмыс істуі үшін қалыпты  жағдай жасамайды.

Иінді біліктің айналу жиілігіне  және генератордың шамадан артық  күштен қорғауына қарамастан генератор  өндіретін желідегі тұрақты кернеуді ұстау үшін реле-реттеуішті қолданылады.

Айнымалы токтың генераторларында төмендегідей ақаулары болады: зарядтандыру тогы болмай қалады, мотордың жұмыс  істеп тұрғанда иінді білік айналысының  амперметрде разрядтау тогының  бар болуы, генератор немесе түзеткіш істен шығып қалады.

Жетекші қайыс жеткілікті түрде тартылмағанда немесе қоздырғыш  орам тізбегінде болмаса, күш тізбегінде контакт нашар болғанда, сондай-ақ статор орамында үзік болғанда, амперметр  разрядтау тогын көрсетеді.

 

Генератор (Generator) — 1) кіріс тілі проблемалы-бағытталған тіл болып табылатын аударғыштың бір түрі; 2) машиналық командаларды генерациялауды орындайтын аударғыштың құрамдас бөлігі. Жазбалар генераторы (Генератор записей; rekord generator) — тестілеуге қажетті жазбаларды құрастыруға арналған машиналык программа.

Кездейсоқ сандар генераторы (Генератор случайных чисел; generator random numbers) — кездейсоқ сандар беретін қүрылым немесе программа. Әдетте, Кездейсоқ сандар генераторы - программалау тілдерінде стандартты функциялар мен процедуралар қүрамына кіретін программа. Мысалы, Паскаль тілінде RANDOM(N) функциясы 0 ден N-1 аралыгындағы бүтін сан қайтарады. Егер программа қайта орындалса, функция сол санды қайталайды. Кездейсоктық дәрежесін арттыру үшін тілде генерация базасын өзгертетін RANDOMIZE процедурасы бар, бұл процедура RANDOM функциясының алдында орындалуы қажет. Код генераторы (Генератор кода; code generator) — талдау және оңтайландыру нәтижелері бойынша машиналық программаны (объектілік модульді) құрастыратын аударғыштың машинаға тәуелді бөлігі.

Командалар генераторы (Генератор команд; code generator) — аударылатын программа операторларына сәйкес машиналық командалар тізбегін щығаратын аударгыш бөлігі. Қолданбалы программалар дестесі генераторы . (Генератор пакетов прикладных программ; package generator) Қолданбалы программалар дестесін нақтылы мәселелер классына бағыттау программасы. Қүжат дайындау генераторы (Генератор отчетов; report generator) — 1) берілген пішін бойынша мөліметтерді қалыптастыру жөңе шығаруға арналған объектілік программаларды генерациялауға колданылатын өндеу программасы; 2) берілген пішін бойынша мөліметтерді калыптастыру мен шығаруды орындайтын кейбір программалау тілдерінін (мыс., Кобол, Access, FoxPro, Delphi, жөне т.б.) қүралы. Мәліметтер генераторы (Генератор данных; data generator) — тізбекті қатынас құру әдісі негізінде бір тапсырма көлемінде мәліметтер жиынын кұруға арналған сервистік программа. Программалар генераторы (Генератор программ; program generator) кейбір операцияларды сипаттау негізінде осы операцияларды жүзеге асыратын программаны автоматты түрде жасайтын программа. Сүрыптау программаның осы программалардың алғашқы мысалы болып табылады. Ол файл пішімін жэне талап етілген сүрыптау түрін сипаттау негізінде сәйкес сүрыптау программасын құрады. Кейінгі уақытта қолданбалы программаларды шаблон, мәліметтер базасы сипаттамасының таблицасы, экрандық форма, меню сипаттамасы және т.б.. Объектілер негіздерінде құратын программалар кеңінен таралуда. Тактілік жиілік генераторы (Генератор тактовой частоты; generator clock speed) — белгілі бір уақыт аралықтары сайын импульстер тізбегін шығаратын құрылғы. Қатар екі импульстың арасындағы уақыт Ырғақ деп аталады. Кейбір процессор командалары бірнеше ырғақта орын-далады. Импульстар барлық компьютер элементтері арқылы өтіп, оларды бір ырғақта (синхронды) жұмыс жасатады. Ырғақ импульстарының жиіліғі компьютердің жьлдамдығын анықтайды.^[2]

Ауыспалы токтың генераторы

Ауыспалы токтың генераторы - көлік құралының қозғауышынан алынған  механикалық энергияны электр энергиясына  айналдыратын ауыспалы токтың көзі.

Тұрақты токтың генераторы

Тұрақты токтың генераторы - көлік құралының қозғауышынан алынған  механиқалық энергияны электр энергиясына айналдыратын тұрақты токтың көзі.

Айнымалы ток  генераторы

Ток генераторы деп энергияның қандай да бір түрін электр энергиясына айналдыратын қондырғыны айтады. Электростатикалық машиналар, термобатареялар, күн батареялары, т.б. генераторға жатады. 
Қазіргі кезде айнымалы токтың электромеханикалық индукциялық генераторлары өте кең таралған. Бұл генераторлардың артықшылығы — олардың құрылысының қарапайымдылығында және жеткілікті түрде жоғары кернеу мен үлкен токтарды алу мүмкіншілігінде. Электромеханикалық индукциялық генераторларда механикалық энергия электр энергиясына айналады. Мұндай генератор құрылысының принциптік жобасын біз §2.1-ында қарастырып, магнит өрісінде айналып тұрған сым орамада айнымалы индукциялық ЭҚК-інің пайда болатынын айтып өткенбіз. Токты сыртқы тізбекке шығару үшін сақиналарға жабыстырып қойған щеткалар қолданылады. Кез келген индукциялық генератордың негізгі бөліктері мыналар:

1) индуктор — магнит  өрісін тудыратын қондырғы. Бұл  тұрақты магнит не электромагнит болуы мүмкін;

2) якорь — ЭҚК индукцияланатын (пайда болатын) орама;

3) щеткалар мен сақиналар  — айналып тұрған бөліктерден  индукциялық токты шығарып алатын  немесе электромагниттерге қоректенетін  ток беретін қондырғылар.

Сурет 2. Генератор

 

Тізбектей жалғанған орамаларда индукцияланған ЭҚК-тері қосылады, сондықтан  якорь көп орамнан тұрады. 
ЭҚК-інің амплитудасы , яғни орамнан өтетін магнит ағынына пропорционал екеніне көз жеткізгенбіз. Магнит ағынын көбейту үшін индукциялық генераторларда арнаулы магниттік жүйе қолданылады. Ол электротехникалық болаттан жасалған екі өзекшеден тұрады. Екі өзекшенің бірінің қуыстарында магнит өрісін тудыратын орамалар (электромагнит), ал екінші өзекшенің қуыстарында ЭҚК-і туатын орама (якорь) орналасады. Бір өзекше (әдетте ішкісі) өзінің орамдарымен бірге горизонтал не вертикаль осьтен айналады, ол ротор деп аталады. Екінші, қозғалмайтын өзекше — статор деп аталады. 2.21 -суретте сым рама (якорь) айналып, ал электромагниті қозғалмай тұратын генератор көрсетілген. Қуатты өндірістік генераторларда электромагнит айналады, яғни ол ротордың қызметін атқарады, ал ЭҚК-і индукцияланатын якорь қозғалмайды, бұл — статор. Электромагнитті қоректендіретін ток күші якорьде туатын индукциялық ток күшінен анағұрлым аз болғандықтан, осындай құрылым ыңғайлы. Себебі қуаты жоғары токты қозғалмай тұрған орамадан шығарып алу жеңілірек. Индукторға әлсіз ток сақиналар арқылы беріледі, ол ток тұрақты токтың жеке бір генераторында өндіріледі. Генератор өндіретін ток статордың орамасынан қозғалмайтын шиналар арқылы электр энергиясының желісіне беріледі. Техникалық қажеттіліктерге жиілігі 50 Гц синусоидалық айнымалы ток пайдаланылады. Ондай ток алу үшін ротор 50 айн/с жиілікпен айналу керек. Айналу жиілігін азайту үшін индуктордың полюстер жұптарының санын көбейтеді. Онда генератор өндіретін айнымалы ток жиілігі

(2.20)

мұндағы — полюстер жұбының саны, — ротордың айналу жиілігі. Қарастырып өткен генератор айнымалы токтың бірфазалық генераторы деп аталады.

 

1.5 Стартер

 

Бензинді мотордың иінді  білігінің айналу жиілігі минутына 60 – 80 айн/мин болғанда сенімді түрде  іске қосуға болады. Айналудың мұндай жиілігін қолмен айналдыру жүргізушіге  едәуір күш түсіреді. ЛОны жеңілдету  үшін электр стартерін қолданады.

Стартер тізбекті қоздыру  орамы бар және жүргізуші отырған  жерден дистанциялық қосылатын төрт полюсті электр моторы.

 

 

Стартердің суреттелген  іске қосқыш мотордан ерекшелігі қосымша  электр магнитті релесінің болуы.  Олар мотор жұмыс істеп тұрғанда стартерді қосу мүмкіндігін болдырмайды.

Аккумулятор батареясын разрядтамау  үшін стартерді аз уақытқа қосып  қояды. Егер осы уақыт ішінде мотор  от алмаса онда стартерді сөндіріп, бірнеше секундтан кейін қосу керек. Бұл үзіліс аккумулятор батареясының жұмыс қабілетін қалпына келтіру  үшін қажет.

Стартерге тән ақаулар: ол от алмайды, якоры иінді білікті  бұрамайды, оны қосқан кезде оның тістерінің күшті шықыры естіледі. Стартерді іске қосқан кезде тістердің  кұшті шықырынан іске қосқыш шестерня тістерінің немесе маховмк тәжінің  тозуы немесе жаншылуы байқалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 Автомобиль көлiгi елiмiздің тасымал кешенiнде маңызды орын алады. Миллиондаған мекеме, ұйым, фирма, фермер-кооператив, ұжымдар халық шаруашылығында маңызды қызмет етiп, еліміздің халқына тынымсыз еңбек iстеп келедi.

Жыл сайын автомобиль көлiгi apқылы халық шаруашылығында 80% -дан  астам жүк тасылатың болса, тасымалдың 75% -даң астамы жолаушылар үлесiне тиеді.Сонымен қaтap автомобиль келiгi тасымал кешенi жұмсайтын қop шығынының неrізгi тұтынушысы болады: мұнай өніміндегі жанармайдың 66%-ын, еңбек қорының 70% -ын және барлық қаржы салымының жартысына жұығың.Тасымалдың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн алдыңғы қатарлы техника мен технологияны жасау және өңдіріске енгiзудi шапшаңдату, қызметкерлердiң еңбек жағдайы мен тұрмысын жақсарту, олардың мамандығын жәтілдiру, қозғалыс құpaмын және басқа техникалық жабдықтарды алмастыру жылдамдығын арттыру, материалды-техникалық және жәңдеу базасын қалыптастыру, тиеу-тусiру және жөңдеу жұмыстарын кешенді механикаландыру мен автоматтандыру деңғейiн арттыру шараларынжұргiзу керек. Сонымен қaтap қозғалыстың қаyiпсiздiгiн арттыру, тасымалдың қоршaған opтaғa тигiзетiн зиянды әсерін азайту қажет. 
Өндірісті дамыту, еңбек өнiмділiгін арттыру, қopдың барлық түpін үнемдеу– бұл мәселелер тікелей автомобиль тасымалына және оның жүйелiктерi - автомобильдердi техникалық пайдалануға (АТП) катысты автомобиль паркiнiң жұмыс қабiлетiн камтамасыз етедi. Оның дамуы мен жәтiлдiрiлуi автомобиль көлiгiнiң даму өpiciмен айкындалады және елiмiздiң тасымал кешенiндегi орнымен; еңбек материалдық, жанармай күаттылығы және баска да қорларды тасымалдау, техникалық қызмет (TҚ), жөңдеу және автомобильдердi сақтау кезiндегi үнемдеудiң кажәттiлiгiмен; тасымал үдерiсiнiң қозғалыс құрамымен; тұрғындарды қорғау, жүргiзушi және қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету кажәттiлiгiмен де айқындалады.