Медетбекова Зада

№84 негізгі мектеп жанынан  ашылған шағын орталық

 

 

 

 

    Бала белсенділігін арттырудағы ойынның  

     маңыздылығы

 

Тақырыбы: Медетбекова  Зада

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Кіріспе бөлім

 

Ойын тәрбие курсы

 

2. Негізгі бөлім

 

1.Ойын элементтерінің  пайдалану ерекшеліктері

2. Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы

3.Ойын арқылы оқыту

4. Ойын адамның психикасын  дамыту факторы

 

3. Қорытынды

Бала белсенділігін  арттырудағы ойынның маңызы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Елдің болашағы тәрбиесіне тәуелді. Сондықтан тәрбие ісіне келер міндеттер жүктелгендігін  ескертіп жаңа  қоғам мүддесіне  лайық, жан – жақты жетілген, ойында ұлттық сана , ұлттық психалогия қалыптасқан. Ертеңгі қоғам иелерін тәрбиелеп , өсіру отбасының бала-бақша мен мектептің міндеті.Бұл талаптардың жүзеге асуы алдымен тәрбие ісіне оның дұрыс ұйымдастырушысына  тікелей байланысты болса , екінші жағынан  жүргізілетін тәлім – тәрбие  ісінің мазмұнына  және оның баланы қабылдап меңгеруі  мүмкіндігі мен қажетін  өтеудегі үйлесімділігімен шарттас. Ойын – бала өміріндегі  шешуші шарты .Бала өзін қоршаған ортада өмір сүріп жатқаны ,айналасындағы құбылыстармен заттарды ойын арқылы түсініп ұғынады .Әрине көру, байқау арқылы емес тікелей араласып ,іс әрекетке көшіп нақты қарым –қатынас барысында біледі.Бұны ұғынуда ойын шешуші мәнге ие болады. Былайша айтқанда түрлі заттармен құбылыстарды адамдар арасында қарым – қатыныасты баланың білуі , сезінуі ойын негізінде жүзеге асады. Баланың таным түсінігі, іс - әрекеті  ойыннан басталады, оның негізі болашақ өмірінде жалғасын табады.Қазақтың ұлттық ойындары туралы арнайы еңбек жазған Базарбек Төтенаев  ұлттық ойындардың қалыптасуы тек балаларға керектігімен дамып қойған жоқ. Ересектердің күнделікті тіршілігіндегі қозғалысымен  көңіл көтерудегі  уақытын өткізудегі  еңбектің бір түрі деп те пайымдады. Өзінің бұл ой – тұжырымын бекітуде  Шоқан Уәлихановтың «Жоңғар очерктерінде» айтқан  пікірін тілге тиек етіп әртүрлі ретіндеде  деген пайымдау жасады. Себебі үлкендеоден көргенін бала өзіне үлгі санап, өнеге етіп күнұзаққа ермек етіп үйде де, даладада ойнайды.Бала өмірі ойынға байланысты.Ойынсыз олар өсіп өркендей алмайды. Бұл заманның шындығы , өмір заңдылығы. Ежелгі заманның  жазба деректерін айғақ ете отырып  айтқан пікірі қазақ халқының  ұлттық ойын- салттарының сан алуан түрі көп. Бұл ойындар жұрт көп жиналғанда мереке бас қосуларда , тойда ас беру сияқты  ұлы дүбір жиындарда ойналады.  Қазақ халқының  көне дәуіріндегі  тарихына арналған бұл еңбекте ойынның түрлері жөнінде

 Мынадай топтаулар  бар:Күй шерту , ән айту, би билеу,  өлең айту, дастан – хиссалар  орындалып,  ал шағын көлемді сауық кешінде жастар  бас қосатын жиындарда  мысалы: нәресте туу қуанышына арналған шілдеханп , Ұзатылған қызға достары сауық кеш ұйымдастырғанда  «Үкілі орамал» «Бастап тарт» , «Көрші» , «қол сақпақ»,  «Мышым» сияқты күндізгі ойындар болған.

   Балалар мен  жасөспірімдер ойнайтын мына  ойындар көрсетілген « Белбеу  тастау», Саққұлақ», «Шешке», «ақсүйек»  «Соқыр теке», «Тымпи», «Алтыбақан»  «Әлпеншек».

  Ұлттық кіндіктен  нәр алған ұлттық ойындар   тек көне заманда ғана емес  күні бігінде  дейін өз жалғасын тауып келе жатқан құбылыс.  Бірақ ол кезде арнаулы орындар балалар арасында тиісті бас қосулар себептері көшпелі елдік аулдық жана қоныстануы сәттеріндегі топтарда ойналған.  Сондай ақ бала ойындары бағдарлама немесе  тиісті педагогикалы ресми  нұсқаулы басшылықтары ғана емес,  атадан балаға мирас болған дәстүрлік жолмен  жалғасқан қағазға хатталып түспеген  көрсетілмеген  де , қазақ халқының  әр алуан ойын- сауықтарында  өткізілетін ойынның  қалыптасқан ережелері бар.  Бұл ережелерге жұртшылық  бой ұсынады да, оны бұзуға жол  бермейді, оны ғылымдар дәлелдеген.  Балаларды жүйелі оқытуда дайындауда  әлеуметтік жетілгендіктің , яғни  баланың ұжымда жұмыс істей алуы, құбылысымен  қарым қатынасы , басқа баланың пікірімен санасуы т.б маңызды.  Баланың логикалық өсуіне мынадай сұрақтар қойуға болады.

1. Жануарлардың қайсысы үлкен, атпа әлде итпе?
2. Күндіз дала жарық, ал кешкеше?
3. Аспан көгілдір , ал шөпше
4. Шие , алмұрт , өрік бұлар не?
5. Қызылорда ,Шымкент, Түркістанбұлар не?
6. Кішкентай сиыр- бұл бұзау, кішкентай итше?
7. Тиын мен мысық бір – біріне несімен ұқсайды
8. Кәрі кісінің жастан қандай айырмашылығы бар

Сәби кезде бала тәрбиесіне сенсорлық сөздің дамуы  мекен  ортаны бағалау,  ойын мен әрекеттің  басқа түрлерінің дамуы , ақыл ой қабілетімен  салыстыру, айыру, жинақтау, жекелеген құбылыстарды байланыстыру түріне енеді. Қоршаған шындықты тану құбылыстары  сезіну мен қабылдауға  мазмұнының әр алуандығы бала ақыл ойының негізі болып табылады.  Балалар қарап , сезініп іс жүзінде  заттың түрі мен сапаларының қасиеттерін білу,дамыту мақсатында  өте қызықты сөз жұмбақтар , ребустар ұсынуға болады. Баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуын  мақсат ететін тапсырмалар , бүлдіршіндерді  өздігінен шешім қабылдауға , өз ойын толық жеткізіп , сонымен қатар  өзініңде пікірін тыңдап,ойын білдіруге тәрбиелейді.  Әр баланың өзінің жеке құралының болуы  оған жаңа білімді сапалы игеруіне  қолайлы жағдай жасап, шығармашылық қабілетіне өріс алып ,шыңдалуына қиялының ұштауына мүмкіндік туғызады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әсіресе спорттық сипаттағы «Палуан күрес», «Жамбы ату», «Сабақ тарту», «Арқан тарту » «Жаяу бәйге» «Секіру», «Қыз қуу» « жорға салу» т.б ойындарға ерекше назар аударылады.

      Қазақ халқының  көне заманнан бүгінгі заманга  дейін жалғасып келе жатқан  ұлттық ойындары қоғамдық- жанұялық , әлеуметтік тұрмыс  тіршілігіне байланысты дамыған.

Бүгінгі күн диктатика саласында  фундамантальді  мәселелердің бірі білім берудегі ойындар техналогиясы болып отыр.  Адам ойының құрылымдық құрылуы жөніндегі кеңестік диктатикада  аса маңызды зерттеулер болған жоқ.  Ойын өмірде өтер ерте жастан  өзін - өзі бастала отырып,  адамды кәсіпті толық менгергенше  жалғасады және  ойын оқытуда  алдыңғы  техналогиялардың  маңызды бөлігі болып табылады.Адамзат ойынның сандығы  тәжірибесі ойынның білімдік құндылығын дәлелдеді. . оған балалық кезеңдегі  ақыл – ойды  дамыту ойыннан бастап , мәдениетке, бизнеске,  және басқалардың барлық салаларында мамандар дайындауда  байланысты бағдарламалар игеру барысында ойындар жатады. Адамдардың ойын әрекетінің  формалары мен әдістері  және мазмұны қарапайым сылдырмақтармен қозғалыстар  жасаудан бірте – бірте  фантастикалық шындық денгейіндегі  видиокоипютерлік ойындарға ауысады. Адам ойынын оқу үрдісіне қалай ендіруге болады ?  Адамның ойын әрекеті негізі үш түрлі даму денгейінен тұрады:

1.кәсіптік ойындар

2.Әуестену ойындары

3. оқу – жаттығу ойындары

Ойын оқу үрдісінде оқытудың әрі  формасы  әрі әдісі ретінде  дербес  диктатикалы категория  болады. Сонымен бірге ойын оқушылар мен тәрбиешілердің , мұғалімдермен  оқушылардың ,мектеп жасына дейін балалармен тәрбиешілердің бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысқан техналогиясы ретіндеде қолдануға болады. Балалар ойыныда , үлкендер ойыныда  мәнді тұлғаның мәнді әрекеті ретінде қарастырылады.

Адам өзінің жақсы да жаман да әрекеттеріне ұтысты қолдануға машықтанады. Адам ойының жалпы құрылымы түрінде  ұйымдастырылған оқушының белсенді бірлескен оқу және оқыту ойын формасы деп аталады. (ООФ)

    Қазіргі кезде оқытудың  ойын формасы зерттетудің мәні  мен міндеттері ойын түрлерін : иммунитациялық , символдық, және оқу зерттеу деп бөле отырып ,осы оқу техналогиясын талдау болып отыр .

    Егер адамдарға қандайда  бір ойын техналогиясын ойнату  тапсырылса , олар онда көбіне  «білмеймін » ойнай алмаймын  дейді. Бұл жағдай ойындардың  ең қарапайымын ойнаудада кездеседі,ең қарапайым ойындардың өзіде оқудан , білімнен басталатынын көрсетеді.

     Оқудың ойын формасы  ООФ қолдануда екі жақты диктатика  байқалады. Біріншіден ойнау үшін  қажетті екіншіден, адамның ойнай  отырып озіндік білім алуы, Өмір  тәжірибесін жинақтау қажеттілігі.

Педагогикалық балалар ойыны өте  маңызды және ерекше болвп саналады.

Ол көбіне ойныды ұйымдастырушы , ойынның  мазмұны жөнінде ақыл кеңесші , олардың  даулы нәрселерін шешіп беретін  әділ төреші, сонымен қатар ойын барысында олардың жолдасы да бола алады.  Мұғалім ойын барысында балалардың сезімдері мен оларды эмоциялық күйге бөлейтін (қуану, ренжу , мақтан ету, риза болу, қызғану , өкіну,)  және бұл сезімдердің ойындағы ұтысқа  немесе ұтылысқа , көмек көрсетуге немесе  көмек алуға байланысты  болатынын есте ұстаған жөн болар.

 Әдетте ойын үстінде  команда  мүшелері арасындағы қарым қатынас  қалыпқа келеді: жеке табыстар  кейінгі тұсқа ысырылады. Талас  – тартыс ұмытылады.Бәрә де  ортақ мүдде туралы ойлай бастайды. Дегенмен ойын барысында қарым қатынастың жағымсыз да жағы тууы мүмкін. Балалардың бәсекелес топты  дұшпан   ретінде  тануы мүмкін. Оларды кепілсіз әрекеттерге иетермелейді. Мысалы қарсыласы ұткан жағдайда ызы , қызғаныш пайда болып, кез- келген , тіпті әдепсіз  әрекетке бару арқылы өз тобын жеңіске иетрмелейді.

Тәрбиешінің міндеті – ойын барысында балалардың арасында  адамгершілік қарым-қатынасты талап етіп, зерттеу, оны тиісді әдістермен басқару, балалардың достығын қолдау.

 

  Балаларды оқытуда  және тәрбиелеуде ойынның міні  педагогикалық жүйеде бұрын да  қазірде қарастырылып отыр.Алдыңғы  қатарлы педагоктардың бәрі де  ойынды керекті  және маңызды  іс әрекет деп түсінеді.  Шетел  және өзіміздің ұлттық ойындарымызда  педагогикамыздың өзінде ойын тарихында бала тәрбиесіне мынадай бағыттар қойылады.

1. Баланы жан-жақты үйлесімділікке дұрыс дамыту
2. Оқыту мақсатын (диктатика бұл бірінші бағыттағы алғашқылардың бірі чех педагогы Ян Амос  Коменский (1562-1670) Ол ойындағы баланың ең қажетті іс әрекеттің табиғатына  және биімділігінде  ең жауапты түріне қолданылады. Ойын баланың іс әрекетіне маңызды ақыл – ой әрекеті, онда баланың барлық  қабілеттерінің дамуына ,  ойында айналасындағы дүние  жайлы  түсініктері кеңейюіне , тілінің дамуына , құрбыларымен жақындасуына көмектеседі. Ойынның түрлері өте көп . Ойын сабақ , ойын жаттығулар сергіту ойындары. Бұл дидактикалық мақсаттағы ойындар  оқушылардың жан-жақты дамуына көмектеседі. Олар сөздік ойындар, столда ойналатын ойнндар, жұп картинкалар, «лото» балалардың ойнау қабілетін дамытады. Тіл дамытуын зейінін , ойлануына сөз қорын дамытуына сөздік ойындардың маңызы зор.

  Ал математика  сабақтарындағы ойындардың мақсаты  есептеу дағдыларын жетілдіру.

   Осы мақсатта  қазіргі уақытта өзім қолданып  жүрген ойындар бар.

Мысалы: Қара белгі, Сыйқырлы карта «16дан бастаймыз» «бизнесмен».

Аса ірі ойшылдардың  айтқанындай «Адамды – адам еткен  еңбек» . Еңбек ету арқылы адамның көптеген техникалары дамып, өмір сүру барысында олар түрлі жолдар мен өмір сүру бағытына шығады.

Мысалы , үлкендер тән  ерекшеліктерін еңбектену барысында  көрсетсе мектеп оқитын балалар сабақ  үстінде, ал мектеп жасына дейінгі балалар  психалогиясын ойын үстінде байқатады.

   Ойын балалар  үшін күрделі әрекет. Ол білімді  ақылды ұйымдастыруды қажет етеді.Ал ол  білімді бала қайдан алады. Оған бала ойын арқылы өзі үйренеді.үлкендерде үйренуі тиіс.

Балалардың ой өрісін дамытатын «Санамақ» ойыны. Оның басты ерекшеліктері баланың  ойнау қабілетін жетілдіреді. Атау  ұйқастарын санау  арқылы бала сан  үйренеді, санға аты ұйқас заттарды танып біледі.

             Бір дегенім –білеу

             Екі дегенім-егеу

             Үш дегенім –үкі

             Төрт дегенім төсек. Т.б

Тағы басқа.

             Бір дегенім бесік

             Шықтым содан өсіп

             Екі дегенім елім

             Далам ,туым көгім

            Үш дегенім үміт 

            Үміт артар жігіт

Баланың ой біліктігін саналы ойлана біліуін дамыту, жетілдіру-тәрбиешінің негізгі мақсаты. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік қорын дамытуда  түрлі дағды мен шеберлікті менгеруде ,қиындылықты жеңуге төзімділікке баулиды.

  Ойын тиімді тәсіл.  Ойын балалардың сабаққа қызығушылығын  ынтасын арттыруда әсері мол  болады. Баланың жан дүниесінің  дамып жетілуі , әлеуметтік өмірге  бейімделіп тіршілік етуі  әр түрлі іс - әрекеттермен шұғылдану барысында қалыптасады.  Сондай әрекеттердің бір саласы – ойын әрекеті.  Баланың психалық даму үрдісінде  ойын әрекетінің тағылымдық танымдық маңызы осы заманғы тәлім- тәрбие психологиясына  өзекті мәселе болып саналады. Ойын әрекетіне тек адамдардың  даму үрдісіне ғана емес , ол хайуанаттар дүниесіне де кездесіп отыратын биологиялық фактор болып отыр.ал жоғары сатыда дамып,  баланың өсіп жетілуіндегі  басты және жетекші факторға айналды.

    Тәлім тәрбие  ғылымы мен адамның  жан дүниесінің сырын зерттейтін психология пәні ойын әрекетін адамның жан дүниесінің сырын зерттейтін  психология  пәні ойын әрекетін  адамның эволюциялық  даму үдісінің  белгілі  бір кездегі  тіршілік  қажеттілігі  ретінде  қарастырылады.  Осы бағытта  адамның ойын  әрекеті  әлеуметтік  өмірдің  негізгі бағыттары . Ойын  әрекетін  бала психалогиясының дамуы  шешуші қызмет  атқаратындығы.  Ж. Аймауытов , Т. Тәжібаев , М . жұмабаев, С. Торайғыров т.б қоғам қайраткерлері  бізге мұра болып қалған еңбектерінде  айрықша орын алады. Ағартушылары мен  демократтарының  ұстаздар мен ғалымдардың еңбектерінде бұл мәселерінің мән – жайы  кең ауқымда  даралап   қарасылып , оларға  тұрғыда  баға беріледі.