Тіршіліктану пәні бойынша клетканың химиялық құрылысына методикалық өңдеу

Демек тіршіліктің тірегі – ақуыз молекуласы екеніне жоғарыдағы деректерден көруге болады. Міне, балалар ақуыздың қызметі, қасиетті, атқаратын қызметтерімен таныстық. Түсінбеген сұрақ бар ма?

Оқушылардың бүгінгі сабақтарын түсінген, түсінбегендерін білу үшін мынадай сұрақтар қоямыз:

1. Ақуыз қандай қасиеттермен ерекшеленеді?

2. Ақуыздар қандай қызмет атқарады?

3. Ақуыздың peттік құрылымдары қандай?

4. Ақуыз молекуласының ашылу тарихы қандай?

Оқушылар осы сұрақтардың барлығына жауап берді. Олардың жауаптарына қарай бағаладым. Үйге тапсырма бердім. Кестені толтыру және осы тақырыпты оқып келу.

Сонымен, өздеріңіз көріп отырғаңдарыңыздай, белок тақырыбын оқулықта берілетін негізгі текст көлемінде қарап, ғылыми материалдармен толықтырылып, оларды екі және интерпациялау беруге тырыстық. Биология пәніндегі амин қышқылдарының құрылысы мен қасиеттері, белоктардың химиялық құрамы, құрылысы, қасиеттер жайындағы материалдар алынып, оның есесіне белоктардың ағзадағы орны, маңызы жөнінде жүйелі білім беріледі.

 

III.4.4. Нуклеин қышқылдары ДНҚ және РНҚ

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды нуклеин қышқылдарының құрылысы мен жасушадағы атқаратын қызметімен таныстыру. ДНК-ның құрылысымен таныстырып, олардың тұқым қуалаушылық қызметі жөнінде кеңірек мағлұматтар беру. Оқушылардың нуклеин қышқылдарының құрылысын құрай біліп, осы тақырыпқа арналған биологиялық есептер шығаруға үйрету.

Тәрбиелік мәні: Оқушылардың материалистік көзқарасын қалыптастырып, кітаппен, сызнұсқада, және кестелермен жұмыс жасай білуге, ойлау қабілетін арттыруға, проблемалық сұрақтарға жауап беруді үйрету.

Көрнекілігі: ДНК моделі, сызба нұсқалар, кестелер, карточкалар, ДНК молекуласының құрылымына арналған көрнекіліктері.

Сабақтың түрі: іскерілік пен дағдыны қалыптастыру.

Әдісі: әңгімелеу /сұхбаттасу, түсіндіру, жазу/, көркемдеу /көрнекіліктерді пайдалану/.

Пәнаралық байланысы: Химия, математика, әдебиет, халықтық педагогика, медицина, ән-күй.

Сабақтың құрылысы:

I. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Оқушылар білімін тексеру кезеңі.

ІІІ. Жаңа сабақты оқыту кезеңі.

ІҮ. Алған білімін жүзеге асыру кезеңі.

Ү. Білімді меңгергендігін бақылау.

ҮІ. Пысықтау, бекіту кезеңі.

ҮІІ. Оқушылар білімін бағалау.

ҮІІІ. Үйге тапсырма.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылардың сабаққа қатысуын және де бүгінгі сабаққа дайындығын тексеру, план тазалығына көңіл бөлемін.

ІІ. Оқушылар білімін тексеру кезеңі.

Үйге берілген көмірсулар, липидтер, және ақуыздардың құрылысы мен қызметі тақырыптары бойынша тақтаға екі оқушыға «Көмірсулар және липидтер» тақырыбына арналған сызба нұсқаны толтыруын талап еттім.

 

 

Сонымен бірге төрт оқушыға «Дұрыс жауабын тап» деген карточкалар таратып, белгілі уақыт бердім. Ал, қалған оқушылармен жасушаның химиялық құрамы бойынша сұхбаттастым.

1. Жасушаның химиялық құрамы қаңдай?

2. Ақуыздар дегеніміз не? Олардың құрамы қандай?

3. Ақуыздардың қанша реттік  құрылымы бар?

4. Ақуыздар жасушада қандай қызмет атқарады?

5. Ферменттер дегеніміз  не? Оның қызметі қандай?

6. Ақуыздар денатурациясы дегеніміз не?

7. Көмірсулар дегеніміз не? Олар қандай жасушада көп кездеседі?

8. Көмірсулардың биологиялық маңызы қандай?

9. Липидтер дегеніміз  не? Олар қандай жасушада көп болады?

10.Липидтердің биологиялық маңызы қандай?

Сонымен балалармен жасушаның химиялық құрамы, органикалық заттары ақуыздар, көмірсулар, липидтердің құрылысы, қызметі және биологиялық ролі мен қасиеттері туралы сұхбаттасып, жасушаның органикалық қосылыстарының бірі нуклеин қышқылдары екенін айта келіп, өтілетін сабақтың жалпы мақсатымен таныстырдым.

ІІІ. Жаңа сабақты оқыту кезеңі.

Мен жаңа сабақты нуклеин қышқылдарына анықтама беріп, онда жасушадағы биологиялық маңызынан бастадым. Нуклеин қышқылдары латынша «нуклеус» - ядро деген сөзден шыққандығын, оның алғаш ядрода табылғанын айта келе, нуклеин қышқылдары дегеніміз – құрамында нуклеотидтер /азоттық негіз, көмірсулар, фосфор қышқылы кіретін, жасушада тұқым қуалаушылық қызмет атқаратын органикалық заттар.

Нуклеин қышқылдарының жасушадағы қызметіне байланысты аналық жасушаның келесі ұрпаққа тұқым қуалау арқылы берілетіндігін ескере отырып, жасушаның қасиеттері оның құрамындағы ақуыздарға немесе гендерге байланысты болатынын, ал нуклеин қышқылдары оларды дәл аналық жасушадағыдай етіп, синтездейтінін айта келе «ген» сөзіне анықтама беріп, өмірде кездесетін мысалдарға тоқталдым. Ген дегеніміз – ДНК молекуласының кесіндісі, яғни тұқым қуалаушылық белгі гендерде орналасады. Осы арада ақын М.Шахановтың мына өлең шумағы арқылы:

Шын достықтың қашанда арманы мол,

Асыл ниет қалайша самғамасын.

Сен бар жердің бәрінде мен жүремін,

Мен бар жердің бәрінде сен жүресің, дегендей тұқымқуалаушылық белгілері аталық және аналық гаметалардың қосылу нәтижесінде жүретіндігін ескере келіп, осы мақсатта айтылған даналық сөздерді мысалға келтірдім:

«Ата-анадан өсіп, ұрпақ тараған жақсы,

Жаман болса бала – солардан».    

Ж.Баласағұн.

«Адам өміріндегі ең үлкен қуаныш – бала сүю».

Б.Момышұлы

«Балаларым болса екеу деу – табиғи нәрсе,

Бала болмаса адам мен адамның табиғи байланысы болуы да мүмкін емес».

Цицерон

Осы сөздердің тәрбиелік мәнін түсіңдірдім, сонымен бірге тұқымқуалаушылықты зерттеудің қазіргі кезде ғылыми және медициналық дәлелдемелері бар екенін ескеріп, кейбір аурулардың дарындылықтың ұрпақтан ұрпаққа тұқым қуалай берілетіндігін айттым. Мыс: өзіміздің қазақта Құнанбай әулетінен тарағандарда ақын, композиторлар көп болған. Олар ақын Абай, оның балалары мен немерелері Әбдірахман, Мағауия, Шәкәрім т.б. айта кеттім. Сосын нуклеин қышқылдарыньң түрлері ДНҚ және РНҚ тоқталдым.

ДНҚ – дезокиерибонуклеин қышқылдары.

РНҚ – рибонуклеин қышқылдары.

ДНҚ құрылысының моделін көрсету арқылы оның бірі екіншісін айнала орап жатқан спираль тәрізді екі жіпшеден құралғанын, ені 2 км, ал ұзындығы жүздеген км жететіндігін айттым.

Сонымен жаңа тақырыпты қалай меңгергенін қорыта келіп, балалардың жаңа тақырыпты қалай меңгергенін тексеру бағытында ДНҚ және РНҚ-ның молекуланың құрылыуын салыстыруға арналған мына төмендегі берілген кестені толтыруын талап етіп, тақтаға сыздым.

ІҮ. Оқушылардың алған білімін жүзеге асыру кезеңі ДНҚ мен РНҚ молекулалық құрылымын салыстыру.

Нуклеин қышқылы	Жасушада орналасады	Нуклетидтер			Тізбек
		Көмірсу	Азот. негіз	Фосфор қыш.
ДНҚ	ядрода митохонд, хлороплас.	дезоксо- рибоза	аденин гуанин тимин цитозин	фосфор тобы	екеу
РНҚ	цитоплаз. рибосомада ядрошықта	рибоза	аденин гуанин цитозил	фосфор тобы	біреу

 

Сонымен бірге оқушылардың жаңа сабақты қалай меңгергендігін байқау мақсатында жекелеген оқушыларды тақтаға шақырып, жасалынған нуклеотидтер бойынша ДНҚ және РНҚ-ның молекулалық құрылымын құруын талап еттім. Осы жасалған көрсеткіштер арқылы олардың есте сақтау қабілетінің артуын және химиядан алған білімін кеңейтуге ықпал етемін. Жасалынған көрсеткіштер мына төмендегідей болды.

 

ДНҚ-ның молекулалық құрылысы.

 

Оқушыларға тақырыпты жетік меңгерту мақсатында «комплементтік принципке» сәйкес осы тақырыпқа биологиялық есептер шығарттым.

Ү. Алған білімді меңгергендігін байқау кезеңі.

Есеп №1. ДНҚ молекуласының бір бөлігі мынандай нуклеотидтерден құралған А-Г-Ц-Т-Ц-Ц-Г-Г-Г-А-А-Т ДНҚ-ның екіншісі тізбегі қандай?

А-Г-Ц-Т-Ц-Ц-Г-Г-Т-А-А

Т-Ц-Г-А-Г-Г-Ц-Ц-А-Т-Т  

Жауабы: комплементтік принципке сәйкес.

Есеп №2. ДНҚ молекуласындағы азоттық негіз А/аденин/ 32% құрайды. ДНҚ молекуласындағы қалған нуклеотидтер санының проценттік құрамына тең.

Берілгені:   Шешуі: комплементтік принцип бойынша

А – 32%  А=Т тең

т/к: Т - ?  1. A + Т = 32% + 32% = 64%.

Ц - ?    2. 100% - 64% = 36%.

Г - ?    3. 36% : 2/Ц+Г/ = 18%.

Жауабы: A - 32%; Т = 32%; Г - 18%; Ц = 18%.

 

Есеп №3. ДНҚ молекуласында 880 гуанинді нуклеотидтер табылған, олар жалпы нуклеотидтердің 22% құрайды. Жекелеп алғанда ДНҚ молекуласында қанша нуклеотидтер бар және ДНҚ ұзындығы қандай?

Берілгені:   Шешуі /А+Т/ + /Г/Ц/ = 100%.

Г - 880   100% - /Г+Ц/ = 100% - 22% + 22% = 56%.

Г – 227  56% : 2/А+Т/ = 28% Г + Ц = 22% - 880

т/к: А-Т-?     А + Т = 28% - X

Г-W-?    /880+880/ + /1120 + 1120/ = 4000

4000 : 2 = 2000

2000 – 0,34м = 680

Жауабы: А – 1120, Т – 1120, Г – 880, Г – 880 ұзындығы 680 нм.

ҮІ. Сабақты қорытындылау, бекіту.

Сабақты бекітуге арнап, балаларға мынадай сұрақтар бойынша сұхбаттастым.

1. Нуклеин қышқылдарының биологиялық маңызы қандай?

Оқушылар жауабы: нуклеин қышқылдары жасушада тұқым қуалаушылық қызметін атқарады және де жасушадағы зат алмасу мен энергияның өзгеруіне қатысады.

2. Нуклеин қышқылдарының қандай түрлері бар?

Жауабы: Екі түрі бар. ДНК және РНК.

3. ДНҚ және РНҚ-ның молекулалық құрамына салыстырмалы түрде сипаттама бар?

Жауабы: ДНҚ да, РНҚ да полинуклеотидтер, олардың мономерлері азоттың негіздер, көмірсулар, фосфар тобынан тұратын химиялық қосылыстар. ДНҚ мен РНҚ арасындағы айырмашылықтар олардың құрамындағы ДНҚ екі тізбектен тұрса, РНҚ да бір ғана тізбек болады. ДНҚ да азоттық негіз аденин, тимин, гуанин, цитозин болса, РНҚ да азоттың негіз тимин орнына урация болады. Сонымен қатар ДНҚ да рибуза көмірсуы болады.

4. РНҚ-ның қандай түрлері бар, қызметі қандай?

РНҚ-ның үш түрі бар, ол тасымалдаушы РНҚ, ақпарат ДНҚ рибосомалық РНҚ, олардың бәрі де аңыздар биосинтезіне қатысады.

ҮІІ. Оқушылар білімін бағалау кезеңі. Үй тапсырмасы бойынша және жаңа сабақта жақсы белсенділік көрсеткен оқушыларды мадақтау арқылы бағалап, күнделіктеріне баға қойдым.

ҮІІІ. Үйге тапсырма беру кезеңі.

№6, №7 тақырыптарды оқып, «комплементтік принцип» заңдылығына арналған есептер құрастырып келіңдер.

Қорытынды сабақ. Осы тарау бойынша 1 сағат қорытынды сабақ.

Оқушылардың білімін, білігін, дағдысын тексеру – оқыту үрдісінің ең маңызды бөлімінің бірі. Білім, білік, дағдылы тексерудің басты мақсаты - оқулықтың үлгерімін үнемі қадағалау. Жүйелі түрде тексерудің диагностикалық, білім беру және тәрбиелік маңызы өте зор. Оқушының білім дәрежесін оны тексеру әдісімен де тығыз байланысты. Тексеру барысында бағдарлама талаптарында көрсетілген нәтижелер қаншалықты жеткізілгені анықталып, қорытынды нәтижесі дұрыс бағаланады. Дидактикалық белгілеріне қарай білімді тексеру күнделікті, алдын-ала қорытындылау деп бөлінеді. Әдістеме бойынша, ауызша, жазбаша, эксперименттік деп бөлуге болады. Тексеру жүйесі белгілі мақсатқа жету үшін жоғарыда аталған түрлердің барлығын қолдануды қажет етеді. Алдын-ала тексерудің мақсаты -жаңа материалды игеруге қажетті білім, білік, дағды деңгейін анықтау болып табылады.

Мерзімді тексеру. Бұл оқушылар білімін тексеру нәтижесі ескеріліп жүргізіледі. Ол тоқсан соңында, жарты жылдықтар кейін немесе тақырыпты, тарауды өткен соң белгілі бір мерзім ішінде ұйымдастырылады. Мұндай тексеруді жоғары сыныптарда зачет ретінде жүргізу өте қолайлы. Көбінесе тақырыптық және қорыту зачеті жиі қолданылады. Оқушылардың білімі мен білігін тексерудің түрлі формаларының ішінде соңғы кезде басты орынды тест бойынша тексеру алып жүр. Оқыту саласында тесті қолдану білімді тексеру әдісін жетілдіруге қосылып отырған үлкен үлес болып есептеледі.

Сабақ тақырыбы: Қорытынды сабақ.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың осы тарау бойынша алған білімдерін тексеру.

Сабақтың әдісі: тест әдісі.

Сонымен балалар, дәптерлеріңді ашып, жазыңдар:

1. Қай органоидта ақуыз түзіледі?

а. митохондрия

ә. лизосома

б. рибосома

в. эндоплазмалық тор

г. гольджи аппараты

2. Жасушадағы бейорганикалық қосылыстарды ата:

а. су

ә. ақуыз

б. фермент