Жоғары оқу орындарындағы қазақ тілі мен әдебиеті мәселелері: көркем мәтін, тіл мәдениеті, стилистика

Фразеологизмдерге мақал  – мәтелдердің қатыстылығын және олардың бір бірінен айырмашылығын  фразеологизмдерге тән белгілер тұрғысынан қарап анықтауға болады. Осы тұрғыдан қарағанда, фразеологизмдерге  тән құрылым тұрақтылығы, даяр қалпында жұмсалу тиянақтылығы, бейнелілігі, мәнерлігі сияқты белгілер мақал  – мәтелдерге тән.

Көркем сөз өнерінің тілдік және поэтикалық бұлақтары санатына жататын мақал – мәтелдер мән  – мазмұнның тереңдігімен, өткірлігімен, өміршеңдігімен ерекшеленеді. Көлемінің  ықшамдылығына қарамастан, бейнелі  тілдік бірліктер нақты да күрделі  ойдың себеп – салдарын, халықтың өнер тәжірибесінің қорытындысы  мен дәлелін қатар білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси өмірі, тыныс – тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық мәдениеті  жан – жақты көрініс тапқан. Терең ойды алдай қалыпқа сыйғызған  халық даналығын, шешендігі мен  асқан шеберлігін танытатын да осы  ұлттық сипатқа ие мәдени ентаңбалы (маркерлі) тұрақты орамдар. Әрбір  халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан өзгерістер тілдің лексикалық – грамматикалық жүйесінде өзіндік  із қалдырып отырғаны белгілі, алайда, өзінің біртұтас жүйесін, тұлға –  тұрпаты мен мән мағынасын  сақтап қалған тілдік бірліктер –  өздік құрамдағы мақал – мәтелдер.[5,31]

Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан  Республикасының егеменді ел, халықаралық  қатынастар субъектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе  алуына байланысты, Республиканың, мемлекеттің  тілі ретінде оның халықаралық қатынастар деңгейдегі коммуникацияда қолдану  ықтималдығын жоққа шығаруға болмайды. Өзара қарым – қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың, ағылшын  – қазақ қостілдігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық, көркем әдеби шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке ие құжаттардың  аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне аударылуы  таяу болашақта өрістей түседі. Ал, шет тілін үйретуде және аударма  жұмысында аса бір қиындық  туғызатын тілдік бірліктер –  фразеологизмдер мен мақал –  мәтелдер. Оның себебін тілдің фразеологиялық, паремеологиялық жүйесіндегі тұрақты  тіркестердің ұлттық сипатының, ұлттық нақышының ерекшелігімен түсіндіруге  болады. Тілдік бірліктердің тұтас  мағынасын жете түсінбей, тіркес құрамындағы  сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару әртүрлі келеңсіз жағдайларға, «сәтсіздіктерге» ұшыратуы әбден мүмкін. Сондықтан мақал – мәтелдің тіларалық  семантикасын салғастыра зерттей отырып, ондағы жалпы азаматтық, жалпы халықтық мәнділіктер мен заңдылықтар  және этностық ерекшеліктерді, сондай – ақ ұлт, тіл, мәдениет және өркениеттің  өзара сабақтастығын айқындау да аса өзекті мәселелер қатарына жатады.

Мақал – мәтелдердің тіл  білімінде, оның ішінде, қазақ және ағылшын тілдерінде әр тұрғыдан азды – көпті зерттеліп келгені  мәлім. Зерттеу нысанына қатысты  еңбектерге тоқталар болсақ, мақал  – мәтелдердің тілдік табиғаты, олардың басқа тұрақты тіркестермен ұқсастықтары немесе ерекшеліктері  А.Байтұрсынов, І.Кеңесбаев, Р.Сәрсенбаев, Б.Адамбаев, Ә.Қайдар, С.Нұрышев, Ғ.Мұсабаев, М.Ғабдуллин, Ғ.Тұрабаева салыстырмалы – салғастырмалы тұрғыдан А.Нұрмаханов, Э.Мұқышева, А.Дондаева, Д.Беғалықызының  т.б. жұмыстарында қарастырылған. Ағылшын  тіліндегі ұлттық болмыс және ұлттық таныммен тығыз байланысты тұрақты  тіркестерді, мақал – мәтелдерді жан – жақты, түбегейлі зерттеген  ғалымдар – Н.Барли, А.Дундэс, А.Крикман, М.Куузи, Г.Мильнер, А.Тэйлер, Г.Л.Апперсон, Линда және Роджер Флавэлдер. Аталған  ғалымдардың зерттеулері жұмысымызда  теориялық және әдістемелік тұрғыдан басшылыққа алынды.

Дегенмен, халықтық ұғым –  түсініктер мен рухани, мәдени құндылықтардан мол мағлұмат беретін қазақ және ағылшын тілдеріндегі аталмыш бейнелі  тізбектер халықаралық, экономикалық, салааралық байланыстар кең өріс алған осы кезеңге дейін салғастырыла зерттелмей (бірді – екілі мақалаларды  есепке алмағанда) келеді.

«Ұлт пен тіл біртұтас»  деген қағидаға сәйкес, қазақ және ағылшын мақал – мәтелдерін тек  тілдік емес, этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыру бірлік астарындағы ұлттық болмысты тану жағынан да өзекті мәселе қатарына жатады.

Сондай – ақ этнолингвистика  мен лингвомәдениеттану салаларының  жалпы тіл білімінде дербес пән  болып қалыптасқан тұсында мақал  – мәтелдерді тілдің «таза» ішкі жүйесі (имманентті жүйе) тұрғысынан қарағаннан гөрі, оларды тілі мен мәдениеті  алшақ жатқан басқа халықтардың (ұлттардың) тілдік бірліктерімен салғастыра зерттеу арқылы олардың семантикалық құрылымындағы ерекшеліктері мен  ұлттық сипатты айқындау аса маңызды  болып отыр.

Жұмыстың нысанын туыс емес қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал – мәтелдерді аударудағы тілдік ерекшеліктерді талдау құрайды.

Жұмыстың мақсаты мен  міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты  – қазақ – ағылшын мақал  – мәтелдерін салғастыра зерттей  отырып, олардың мазмұн межесіндегі  ұқсастықтары мен ұлттық сипатын  ашу. Аталған тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен  ерекшеліктерін және себеп – салдарын айқындау.

Жұмыстың теориялық және практикалық мәнділігі. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі паремиологиялық  бірліктерді тіл иелерінің тарихымен, дүниетанымымен, рухани және дәстүрлі тұрмыстың мәдениетімен сабақтастыра қарастыру нәтижесінде қарастырылған  тұжырымдар жалпы және салғастырмалы  тіл білімі, этнолингвистика, фразеология, лингвомәдениеттану ғылымдарын теориялық  тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір  дәрежеде үлес қосады.

Жұмыстың құрылымы. Дипломдық  жұмыс кіріспедаен, үш бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен  тұрады. Диплом жұмыстың кіріспе бөлімінде  тақырыптың өзектілігі негізделіп, оның мақсаты мен міндеттері анықталды. Қарауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар айқындалып, жұмыс барысында қолданылған  әдіс – тәсілдер сипатталды.

Диплом жұмыстың «Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал –  мәтелдің лингвистикалық және этнолингвистикалық сипаты» деп аталған бірінші  тарауында мақал мен мәтелге  анықтама беріліп, өзара ортақ тұстары  және айырмашылықтары айқындалды. Сондай – ақ, зерттеу нысаны болып отырған  тұрақты тұлғалардың коммуникативтік, комулятивтік қызметіне, әлеуметтік мәні мен қайнар көздеріне сипаттама  берілді. Қазақ және ағылшын тілдері  бойынша мақал – мәтелдерді зерттеуге  арналған ғылыми еңбектерге жалпылама  шолу жасалып, аталмыш тілдік бірліктерді  топтастыру ұстанымдары айқындалды. Этнолингвистика ғылымының бастау алуы, қалыптасу кезеңдері, қазақ  және ағылшын тіл білімінде зерттелуі  де осы тарауда баяндалды.

Емтихан тақырыптарының тізімі

«Аймақтану кіріспесі» пәні

1. Халықаралық аймақтанудың теориялық негіздері. Аймақ анықтамасы, типологиясы, ұстанымдар

Ғылым жүйесіндегі курстың пәні мен  орны. Курстың теориясы мен әдістемесі. Халықаралық аймақтану – пәні және құрылымы. Халықаралық аймақтанудың объектілері мен субъектілері. Аймақтанудың негізгі теориялары мен тұжырымдамалары. Геосаяси теориялар: әлемдік көпполярлы тәртіп теориясы, К. Шмиттің Үлкен  кеңістіктер теориясы. Геоэкономикалық  теориялар: И. Валлернстайның әлемдік  жүйелер теориясы. П.Дж. Тейлердің  геоэкономикалық моноцентризм ілімі. Әлеуметтік теориялар: П. Сорокиннің әлеуметтік стратификация теориясы. Экономикалық және географиялық теориялар: К. Акамацудың қуып жетуші ел теориясы, Й. Шумпетердің  полюстардың (нүктелердің) өсу теориясы.

Аймақтар: түсінігі, түрлері, сатысы. «Аймақ»  түсінігі: кеңістіктік-уақыттық, генетикалық, мәселелік және геосаяси ұстанымдар. Аймақтың құрылымдық сипаттамалары. Аймақ  түрлері. Физико-географиялық аймақтар. Аймақтардың қалыптасуының тариxи-географиялық ерекшеліктері. Аймақтың құрылымдық үлгісі. Аймақтың құрылымдық-функционалдық  ұйымдастырылуы. Аймақтардың құрамы мен шекарасы. «Халықаралық аймақ» түсінігі. Аймақтық құрылымдардың түрлері.  

Халықаралық қатынастар жүйесіндегі халықаралық  аймақтардың рөліне қатысты қазіргі  кезеңдегі көзқарастар. Халықаралық  қатынастардың аймақтық өлшемі. Аймақтар және аймақтық ішкі жүйелер. Халықаралық  қатынастардың аймақтық iшкi жүйелерi ұғымы. Халықаралық жүйе, көпполярлылық  мәселесі және халықаралық қатынастардың  аймақтық iшкi жүйесіндегі үстем  мемлекеттер. Ұлттық, аймақтық, жаһандық экономика мен қауіпсіздік. Аймақтық қауіпсіздік тәртіптері. Аймақтық геостратегиялық  және геоэкономикалық үшбұрыштар. Аймақтық құрылымдар және аймақтық қатынастардың  құрылымдануының мәселесі. Аймақтық құрылымдардың түрлері. Жаһандық және аймақтық қақтығыстар мен дағдарыстар.

2. Аймақтарға жалпы сипаттама

Геосаяси  амақтарға және әлем аймақтарына  жалпы сипаттама. Геосаяси аймақтар және әлем өркениеттері. Европа, Азия, Америка, Африканың саяси картасына  жалпы сипаттама (жалпы аумағы, мемлекеттер  саны, халқы, әлекметтік-экономикалық және саяси даму деңгейі, мемлекеттің  әлемдік шаруашылық және сыртқы саяси  процесстерге қосылғандығы және т.б.)

Әлемнің экономикалық аймақтары (орталықтары). Халықаралық еңбек бөлінісі. Еуразиялық кеңістіктің жалпы геосаяси және экономикалық сипаты. Батыс Еуропа. Шығыс Еуропа. Оңтүстік-Батыс Азия. Оңтүстік Азия. Оңтүстік-Шығыс Азия. Шығыс Азия. Таяу және Орта Шығыс. Американың жалпы геосаяси және экономикалық сипаты. Солтүстік Америка. Латын Америкасы. Аустралия мен Океанияға жалпы  геосаяси және экономикалық сипаты. Африкаға жалпы геосаяси және экономикалық сипаты. Солтүстік Африка. Батыс Африка. Орталық Африка. Шығыс Африка. Оңтүстік Африка.      

3. Аймақ әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде.

          Аймақты қоғамдық-географиялық жүйе ретіндегі сипаттамасы. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелердің ұдайы өндіріс қызметтері. Ұдайы өндірістің аймақтыөқ ерекшеліктері. Әлеуметтік-экономикалық жүйенлердің тұрақтылығы. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйенің құрылуы. Орталық пен периферия: өзара әрекеттесу үрдістері. Аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелердің трасформациясы.

4. Табиғи орта аймақтылық факторы ретінде.

       Табиғат зонасы мен азоналығы. Табиғи ортаның жекеленген элементтері мен қасиетін аймақтандыру. Ландшафты бірліктерді топтастыру. Әлем мұхитының аймақтығы. Әлемнің негізгі ландшафтық аймақтары. Аймақтың табиғи-ресурстың факторы. 

5. Аймақтың этникалық факторы.

Этникалық аймақтың тамырлары. Нәсілдердің кеңістік диффузиясы. Этностың Отаны немесе даму орны. Жердің этноценоздары және этносфералары. Этникалық белгілері. Этникалық байланыстар. Этникалық құрылым. Этногенез, пассионарлық және этникалық өріс. Этностың уақыттағы айналуы. Этнология және Л.Н.Гумилевтің пассионарлы теориясы.

6. Аймақтың демографиялық факторы

Халық. Социум. Демография. Халықтың географиясы  және геодемографиясы. Геодемографиялық жағдай. Әлем халықтары санының динамикасы. Халықтың туылуындағы аймақтық ерекшеліктер. Халықтың өлуіндегі аймақтық ерекшеліктер. Табиғи өсім және халық өмірінің ұзақтығы. Жас құрылымы және халықтың қызметі.

7. Аймақтанудың қоныстандыру факторы.

        Қоныстандырудың анықтамасы мен  факторлары. Табиғи, демографиялық,  миграциялық қоныс аудару - қоныстанудың  динамикалық факторы ретінде.  Әлем халықтарын орналастыру. Георуралистика және геоурбанистика. Ірі қалалар және агломерация. Жергілікті және аймақтық қоныстандыру жүйелері. Урбанизация және «халық-қоршаған орта» мәселесі. Миграция қоныстандыру динамикасының факторы ретінде.  Құрлықаралық миграциялар – анализі және болжамдар. Халықаралық халық миграциясының көрсеткіштері. Халықаралық жұмысшы күші миграциясы.

8. Аймақтанудың конфессионалдық факторы.

      Діни кеңістіктің қалыптасуы. Діни  ішкі жүйе құрылымы: діни мұра, діни «негіз», діни «құрылым».  Әлем діндері. Буддизм. Христиандық.  Ісләм. Ұлттық діндердің географиясы.  Иудаизм. Конфуцийшілдік. Индуизм.  Синтоизм. Діни сенімдер. Еуразиялық  діни кеңістік. Қазақстанда дін  тұту динамикасы. Қазіргі Қазақстанның  діни жағдайы.

9. Аймақтанудың саяси-географиялық факторы.

        Саяси география және геосаясат.  Аумақтық-саяси жүйелер. Саяси-географиялық  жағдай. Саяси-географиялық шекаралар.  Егеменді мемлекеттердің түрлері,  маңызы мен типологиясының мәнісі. Әлем елдерінің дифференциясы.  Типология көрсеткіштері: сәйкестігі, ел аумағының көлемі, халық саны, ішкі жалпы өнім, экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың салалық құрылымы, еңбек өнімділігі, аулы шаруашылығының даму деңгейі, халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны. Экономикалық тұрғыдан жоғары дамыған елдер. Орта деңгейлі дамудағы мемлекеттер. Экономикалық тұрғыдан әлсіз немесе дамушы мемлекеттер. Билікті аумақтық ұйымдастыру мен  мемлекеттік құрылым түрлері. Батыс Еуропа мемлекеттерінің конституциялары: аумақтық бөлініс аймақтық дамудың негізі және шекарасы ретінде.

10. Әлемнің мәдени-тарихи аймақтары.

        Мәдениет және өркениет: түсінігі. Мәдениет, өркениет, аймақтылық. Өркениеттік кеңістіктің құрылымы. Әлемнің мәдени интеграциясы мен аймақтылық. Материалдық мәдениет. Рухани мәдениет. Әлеуметтік мәдениет. Техникалық инновациялар. Мәдени-діни біркелкілік. Аймақтық сана. Әлеуметтік унификация және әлеуметтік ерекшелік аймақтылық факторлары ретінде. Өркениеттік кеңісіктер. Аймақтық өркениеттердің құрылуы мен генезисі. Халықаралық өркениеттің құрылымы. «Өркениеттің» белдеулік таралымы. Қазіргі өркениеттер: арелдар мен «бөліністер». Шығыс өркениеттері. Индуистік өркениет. Қытай-конфуциандық өркениет. Жапон өркениеті. Ісләм өркениеті. Негроафрикандық өркениет. Батыс өркениеті. Латын американдық өркениет. Праволавиелік өркениет.