Сөзжасам жөнінде жалпы түсінік. Морфемді талдау және бөліктері

Орындаған : Шарипова Н.

Тобы : 208-Б-ҚДС

Қабылдаған : Жолдыбаева Г.

Сөзжасам жөнінде жалпы  түсінік. Морфемді талдау және  бөліктері.

 

Сөз құрамы қатармен  бөлінгенде аз ғана мағынасы  және түрі бойынша бөлінбейтін  анықталған мүшелері: префикс, түбір, жұрнақ және жалғау болып табылады. Осы сөздердің аз ғана мағынасы  бойынша анықталған бөлшектерді  морфема деп атайды. Морфема сөзі  грек тіліндегі «morphe» - түр, қалып  жіне кейіп деген сөзден шыққан. Сөздің қорытындысы түбірде анықталған, мысалы: тер-ілік, тер-мен, тер-де және  т.б. 

Түбір

 

• Түбірге префикс пен жұрнақтың әр түрлі жалғануымен анықталса, қосымша сөзжасам деп аталады. Қосымша сөзі латын тіліндегі «affxus» - жабыстырылған деген сөзінен шыққан. Олардың түбірге қосылу жолымен туынды сөз құралады.

Жалғау

 

• Жалғау – грамматикалық қосымша мағынасымен сөздің септелуіне, жіктелуіне, түрленіп өзгеруіне қызмет етеді, бірақ сөзжасамға қызмет етпейді. Сөздің морфемді мүшелері, морфемді талдау немесе құрамды талдау

Тікелей құраушы сөзжасам  талдауы. Туындайтын және туынды  сөздің негізі.

 

          Морфемді талдау көрсететін қандай да бір оң ғана мағыналық бөліктен анықталатын сөз тұрады, бірақ қандай нағыз «механикалық» жасалатын сөз туралы сұраққа жауап береді. Бұл «механика» тікелей құраушы сөзжасам талдауының көмегімен ашылады. Талдаудың маңызы екі тікелей құраушы сөзді қосып алып құрау; сол бірдей бөлігі және сол қосымшасы туынды сөздің жасалуы осылардың көмегімен.

 

Морфемді талдау

 

           Әр түрлі морфемді және сөзжасам талдауы арқылы келесі мысалды құрастыруға болады. Сын есім interlobulаris бөлшекаралық морфемді талдау 5 морфемге бөлінеді: inter-(префикс),- lob-(түбір),- ul-,-аr-(жұрнақ),- is-(жалғау); сөзжасамды талдау орны бойынша 2 тікелей жасаушыға бөлінеді. inter

     аралық (префикс) + loвulаr (is) бөлшек.

 

           Механизмнің жасалуы: inter (префикс) + loвulаr (is).

          Сонымен туындаушы негізі деп аталатын басқа қосымшаның оған қосылу жолымен жасалған негізгі туындының құрамы бойынша өте күрделі.

            Негізгі туынды туындаушыдан жоқ дегенде бір морфемге көп болады.

 

        Негізгі туындыдан тұратын сөз туынды деп аталады, ал туындаушыдан тұратын сөзді туындаушы деп аталады. Сондықтан, туынды сөз негізгі туындаушы мен қосымшаны әрдайым өзіне қосып алады. Негізгі туындамайтын  сөз туындамайтын деп аталады. Мысалы:

Мысалы:

 

• 1) сholeсуs-tіtіs, сholeсуst-о-реnіа, сholeсуst-о-grарһіа;
• 2)gastr-іtіs, neрһr-іtіs, vаgіn-іtіs және т.б.
• Туындайтын негізгі туынды сөздің ма териалды бөлшегін ғана құрап қоймай, оның себебін де анықтайды. Бұл жағдайда дәлелдеуші және дәлелденген негізі немесе сөздері туралы айтуға болады. Мысалы, туындылар жүрек бұлшықетінің аурулары аттары myocarotitis,  myocarolosis,  myocaroliofibrosis дәлелдеуші негізінен myocarol (ium) дәлелденген.

 

• Мынадай жағдай болады, дәлелдеуші және туындаушы сөздерінің мағынасы бір-біріне сәйкес келмейді. Осы жағдай, егер дәлелдеуші бөлек сөз болмай, орнына біртұтас сөзтіркесі болғанда және туындаушы негізінде тек  сын есімді қолданғанда.
• Мысалы, choledocho - plastica,  сholedocho - scopla, сholedocho - tomia, mastoid – itis, mastoid-о- tomia термин сөздері жатады, сөзтіркесін дәлелдеу үшін қызмет ететіндер, барлық өт түтігі duсtus сholedochus және емізік тәрізді өсінді proсеssus mastoidеus, ал туындаушы негіздері сholedoch-  және  mаstoіd-. Ұқсастық жолына дәлелдеуші сөз тіркесі жатады, бауыр түтігі ductus hepаtiсus және туындаушы негізі  hepаtiсо-, терминде hepаtiсо-tomiа, hepаtiсо-stomiа – бауыр түтігінің операциясы деп аталады.

    Патологиялық және клиникалық терминдер анатомиялық сөздіктен алынып тасталған. Эпонимдер туындайтын негізі ретінде дәстүр бойынша қолданылу жалғасуда. Мысалы: ваrtоlіnіtіs-бартолинит-үлкен кіреберіс безінің қабынуы, воtаllіtіs-боталит-эндокриндік түрдің артерия алдына таралмауы, vеrsungоdоudеnоstоmіа-вирзунгодуоденотомия-ұйқы безі түтігінің арасына және ұлтабар шегіне анастомоз қоятын хирургиялық операция, һіgmоrіtіs-гайморит-үстіңгі жақ қойнауындағы сілекейлі қабығының қабынуы, соwеrіtіs-куперит-бульбоуретральді бездің қабынуы.

      Пайдаланылған әдебиеттер.

• Бабичев Н. Т., Боровский Я. М. Словарь латинских крылатых слов. — М.: Терра, 1997. — С. 291—292
• Құрманбайұлы  Ш. «Терминтану». Оқу құралы. Алматы, 2006 ж
• Қайдаров Ә. «Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас» Алматы,1993ж.
• www.google.kz