Экологиялық білім беру

      Арбір саналы адамның экологиялық көзқарасын қалыптасыру – адамның мінез – құлқы мен іс - әрекетін осы бағытта қамтамасыз етуге ықпал жасау үшін бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Қазіргі таңда жеке ғылым болып жүйелі зерттеліп келе жатқан экология саласының өзіндік ерекшеліктерін ескеруіміз қажет. Бұл ретте Қазақстан Республикасының     Президенті Н.Назарбаевтың ұсынған 2050 Қазақстан-стратегиялық бағдарламасында осы мәселеге айрықша көңіл болінгенін атап өткен жөн. Дамудың осы стратегиялық бағытына сәйкес Қазақстан Республикасы Білімжәне Ғылым министрлігі 1999 жылы 4 қаңтарда «Экологиялық білім бағдарламасын» бекіткен болатын. Аталған құнды  құжаттарды басшылыққа ала отырып кез келген мұғалім өзінің барлық жұмыс бағдарламасын жоғарғы талап дәрежесіне сай жүргізуі тиіс. Қазақстан Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жастарды ізгілікке, парасаттылыққа баулитын экологиялық білім мен тәрбиенің маңызы арта түсуде. Себебі «табиғат-қоғам-адам» жүйесіндегі қарым-қатынастардың шиеленісуі жылдан-жылға күшейіп, экологиялық зардаптар жердегі тіршілікке қауіп төндіріп отыр. Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара әрекеттестігі, оның өнеркәсіпті өндірістің қазіргі таңдағы көптеген жарамсыз технологиялармен қарқынды өсу жағдайында өмір сүруі, қиындықтың шама-шегіне жетті. Адамзат тіршілігінің өзіне қауіп төнді: табиғат қорлары үзіліссіз сарқылысқа түсті, ортаның ластануынан адам өміріне қауіп төнді. Бүкіл әлемде экологиялық дағдарыстар мен апаттар ұлғая түсуде. Экологиялық апаттар биоортадағы жағдайларға еткен әсері арқылы дүние жүзінің әрбір аймағындағы құбылыстардың дамуына айтарлықтай ықпал жасауда. 

          Қазіргі кезде экологиялық білім беру және тәрбие мәселелері жалпы тәрбие беру мен білім жүйелері дамуының өзекті бағыттарының бірі. Экологиялықбілімсізқоғамдықэкологиялықсанақұрумүмкінемес.

Экологиялықбілімберу- балабақша, ортамектеп, лицей, гимназия, колледждерде, жоғарғыоқуорындарындаүздіксізэкологиялықбілімберужүйесінжетілдіруменұйымдастырудыңмемлекеттікжүйесіне айналды.

        Экологиялық білім беру - бұл табиғатты пайдаланудың дайындау, іргелі негіздері ретінде жалпы экологияның теориясы мен практикасын игеруге бағытталған оқыту жүйесі. Ол табиғатты қорғаудың теориясы мен практикасын игеруге бағытталған оқыту жүйесі - табиғатты қорғау білімімен тығыз байланысты.

        Экологиялық білім - қоршаған ортаны қорғау үшін қажетті білімді, әдетті, ептілікті, икемдікті қамтиды. Ол кәсіби мамандарды дайындауға ықпал етіп, кадрларға білім беру, оларды дайындау жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Заңдар бойынша экологиялық тәрбие мен білім берудің бәріне ортақ, кешендік және үздіксіз болуы қарастырылған.

        Әрине табиғаттың сұлу көріністері арқылы жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерін табиғатты қорғау, сүю сезімдерін тәрбиелеу туралы қазақ халқының ағартушылары мен зиялы қоғам қайраткерлері Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Белгілі педагог-психолог Жүсіпбек Аймауытов балаға ең қымбат, ең жақын туған жері, туған жерінің табиғаты, оның құбылыстарын білу өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге, табиғатқа теңеу мазмұнының берік, баланың санасын жандандырып, төңіректегі әлемге терең көзбен қарауға үйретеді. 
Ғылыми-техникалық прогрестің өркендеуі адамдардың табиғатқа жасаған бір жақты қарым-қатынасымен табиғат заңдылықтарымен сипаттайды, салдарынан, табиғаттың экологиялық тепе-теңдікнің бұзылуы, экологиялық дағдарыстың болу себептерін Е.Мамбетқазиев, Е.Қонақбаев, Ю.Жданов т.б. өз еңбектерінде атап өткен.

        Экологиялық тәрбие мен білім берудіңкешендікұстанымы бойынша, әртүрлі екі процестің ғылыми негізделген әдістемелік талаптарды ескере отырып адамдардың санасына бірлесіп кешенді әсер етуі. Үздіксізұстанымы, азаматтардың, мамандардың, басшылардың кәсіби жұмысы барысында қоршаған ортаға, адамдар денсаулығына жағымсыз әсер етуіне байланысты        экологиялық тәрбие және білім беру жүйесі бойынша өздерінің біліктілігін көтерудің құқығы мен міндеттерін білдіреді.

     Сонымен, экологиялық тәрбие мен білім берудің негізгі мақсаты - қоғамдық сананыэкологияландыруболып табылады. Экология міндеті - адамның тіршілік барысында қалыптасатын рухани ортасын сақтау арқылы орнықты  дамуды жүзеге асыру. Ол өз кезегінде өмірдегі қоғамдық мәселелермен қатар, өзі тіршілік ететін ортаны басқаруды да белсенді, көрегендікпен  шеше  алатын  бәсекелестікке қабілетті жеке тұлғаның дамуына ықпал ету.

         Қазіргі таңда экологиялық дайындықтан өткен кәсіби  мамандардың жеткіліксіз болуына және  қазақ тіліндегі оқу құралдары мен бағдарламалардың жеткіліксіз болуына байланысты  экологиялық білім мен тәрбие беру жүйесі шет қалып отыр. 3 млн-нан аса оқушылар оқитын республика мекетептерінде экология сабақтары жүйелі түрде өткізілмейді. Оқу процесінде пайдаланатынэкология пәнібойынша арнайы оқулық  пен  оның  кешендері (бағдарламасы,  жұмыс  дәптері, әдістемелік нұсқау, хрестоматия) 2005 жылдан  бастап «Мектеп» баспасынан ҚР    Білім және Ғылым  министрлігінің бекітіп  ұсынуымен  жарық  көрді. Деседе, министрліктің  ұйғарымын  орындау  орнына  республиканың  мектептері «Экология негіздері» пәнін сабақ  кестесіне енгізген жоқ, тек  факультатив  есебінен  жүргізіледі. Көрші Ресей Федерациясы 1994 жылдан  бастап  мектептерге  экология  пәнін енгізгені  көпшілікке  мәлім. Ал мектептегі химия, география, биология  пәндерінде экологиялық  білім  толық  берілмейді, кейбір  оқулықтарда  қарастырылған  мәселелер Қазақстандағы экологиялық проблемалардың ерекшеліктерін көрсете алмайды. Осы күнге дейін елімізде экологиялық білім берудің біртұтас бағдарламасы және экологиялық арнайы мектептер, гимназиялар, лицейлер жоқ деп айтуга болады.

      Жоғары оқу орындарында экологиялық білім беру біршама кәсіби деңгейде жүргізіледі. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген жоғары оқу орындарында экологиялық пәндері бар факультеттер бар. Айтакетерлігі, халықаралықталаптарбойыншаэколог-мамандардыдаярлаудатекжетекшіуниверситеттерғанаесепкеалынады 

    Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі жөнінде М.Н.Сарыбеков, Н.Н. Нұғыманов, А.Б. Бигалиев,  Ә.С. Бейсенова, А.Е.Манкеш, Х. Жүнісова, Ж.Б. Шілдебаев, Г.М. Сәбденалиева т.б. еңбектерінде жазылған. Табиғат қорғауға байланысты конференциялар ұйымдастырылып келеді.    Онда алғашқы  рет мектептер мен орта арнаулы жоғарғы оқу орындары үшін эколог мамандар дайындау туралы тұжырымдамалар пікірлер айтылып келеді. Осының нәтижесінде болар Алматы, Өскемен, Шымкент, Семей, Атырау, Ақтау, Қызылорда университетінде экологиядан мамандар дайындайтын бөлімдер ашылды. Елімізде тұңғыш рет (1987 жылы) эколог мамандар дайындау мәселесін көтеріп, экологиялық білім мен тәрбие берудің тұжырымдамасын жасаған географ-ғалым Ә.С. Бейсенова мен Ж.Б.Шілдебаевтың еңбегі айрықша болды. Алғаш рет Абай атындағы Қазақ ұлттық  педагогикалық университетінде  география-экология факультеті  ашылып  эколог  мамандарын даярлауга жол  ашылды.

       Қазір жоғарыда  аталған  университет  экологиялық  білім  мен  тәрбие беруде  Қазақстанның  жоғары  оқу  орындарының  көшбасшысына  айналды.  Соңғы  жылдары қызметке  келген  университеттің  жаңа  басшысы, академик С.Ж.Пірәлиев  география-экология факультетінің  оқу  процесін  күшейтіп «Экомониторинг» зертханасын  ашуға  көп көңіл бөлді.  Зертхана жаңа  заманауи құрал-жабдықтармен  қамтамасыз  етілген. Білім  алушылар зертханада ауа, су, топырақ, өсімдік  құрамындағы  ауыр металдар, нитраттарды  анықтай  алатын практикалық  білім  ала  бастады.  Тек  студенттер ғана  емес  осы  университеттің Магистратура және PhD докторантура  институтында  оқитын  білім  алушыларда  экология ғылымы бойынша іргелі ғылыми  зерттеулерге  қатысып білімдерін  дамытуда. Яғни, «Жаратылыстану мамандықтары» кафедрасында  «Биоэкомониторинг», «Химия және химия техникасы» зертханалары  жұмыс істейді. Онда  магистранттар мен докторанттар экологиялық  зерттеу  жұмыстарын  жасап магистрлік  және  докторлық  еңбектерін  аяқтайды.  Осының  бәрі  экологиялық білім  берудің  жаңа  стратегиялық  бағыттары  деп  білеміз.