Экология саласындағы халықаралық байланыс

 

 

 Экология саласындағы  халықаралық байланыс

Экологиялық проблемалар, өткенде  айтқандай, бір елдің емес бірнеше  елдерге қатысы бар мәселе. 70-шы жылдардан  бастап экологиялық дағдарыстан  шығу жолдарын бірігіп іздестіріп, қажетті шаралары бірге жүргізу  туралы келісімге қол жетті. Табиғат  қорғау проблемаларына арналған бірінші  халықаралық жиналыс 1971 жылы сәуір  айында Чех елінде өтті. Бұл БҰҰ  Еуропаның экономикалық комиссиясының  симпозиуымы болатын.1972 жылы 5 маусымда Стокгольм қаласында БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі конференциясы ашылды. Осы күн Халықаралық ынтымақтастықтың басталу күні болып есептеліп  конференция «Жер біреу» деген ұранмен  өтті.БҰҰ-ның ΧΧVII – Бас Ассамблеясы  сессиясы 5-ші маусымды Дүние жүзі қоршаған ортаны қорғау күні деп жариялап, ол күн жыл сайын аталып өтеді. Ауаның, мұхиттардың, теңіздің ластануын болдырмау  үшін мемлекетаралық келісімдер жасалып, тиісті ұйымдық, әкімшілік және құқықтық шаралар алынады. Көптеген экологиялық  проблемаларды бірнеше мемлекеттер  қосылып БҰҰ-ның немесе халықаралық  үкіметітік емес ұйымдардың басшылығымен шешуге тырысады. Олардың көпшілігі  ұйым, кеңес, одақ, бағдарлама деген  атпен жұмыс істейді.      

Халықаралық табиғат қорғау ұйымына, одаққа, кеңеске, бағдарламаға мыналар кіреді:

·     Халықаралық ғылымдар одағы (МСНС) барлық елдердің дерлік академиялары  мен ғылым одақтарын біріктіреді. Ғарыштық кеңістік, Антарктида, мұхиттар проблемаларымен айналысын  зерттейді.

·     Қоршаған орта жөніндегі ғылыми комитет  (Scientifik committee on Problems of the Environnent, қысқаша ckope).

·      Биологиялық циклдарды қоршаған ортаның улануын зерттейді. Табиғи ортаны бақылау (мониторинг) мәселесімен айналысады.

·      ЮНЕСКО-ның «Адам және табиғат» бағдарламасы (Man and Biosphere, қысқаша МАБ). Адамдардың іс-әрекетінің тропиктік және субтропиктік орманды және жайылым экологиялық жүйелеріне әсерінің күшеюін зерттейді.

·      БҰҰ-ның Қоршаған орта туралы бағдарламасы (ЮНЕП) топырақты және су қорларын қорғау проблемаларын, мұхиттарды ластаудан сақтау мәселесін зерттейді.

·      Қоршаған орта мониторингінің глобалды жүйесі (ГСМОС) қоршаған ортаның жағдайын арнаулы бақылау жүйелері бақылау станциялары – мониторинг, бақылау күзеттері т.б. арқылы біліп отыру үшін құрылған.

·      Халықаралық табиғат қорғау одағы (МСОП) табиғат байланыстарын ұтымды пайдалану және қорғау мәселелерін зерттейді.

·      Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ) қоршаған ортаны санитарлық тазалық жөнінен бағалайды және бақылайды.

·      Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым (ВМО) жер шары мұхиттарының жағдайын бақылайды.

·      Халықаралық океанографиялық комитет (МОК) жер шары мұхиттарының жағдайын бақылайды.

·      Халықаралық азық-түлік және ауылшаруашылық жөніндегі ұйым (ФАО) топырақтың құнарлылығын, су қорларын үнемді пайдалану және қорғау, жануарлар дүниесін сақтау мәселелерін зерттейді.

·      Дүниежүзілік білім, ғылым және мдениет мәселелері жөніндегі ұйым (ЮНЕСКО) табиғат қорғау жөніндегі маман кадрлар оқыту, даярлау мәселелерімен айналысады. 

1975-ші жылы шілде айында  Хельсинки қаласында еуропалық  33 мемлекет және АҚШ пен Канада  елдері басшылары қорытынды актіге  қол қойып, ауаның ластануына  қарсы күресті, тұщы су мен  теңіз суларын, топырақ бетін,  тірі организмдерді қорғауды, қорықтар  құру, елді-мекендерді қоршаған ортаны  жақсарту мәселесін, қоршаған  ортаны зерттеу жұмыстарын халықаралық  ынтымақтастықтың негізінде және  халықаралық бағдарламаларға сәйкес  жүргізуге келісті.

Биосфера бүтіндей біртұтас етіп қарастырылатын болғандықтан, адамзаттың оны танып-білу және өзгерту жөніндегі  іс-әрекеті де белгілі бір тұтастықта, бірлікте болуы қажет. Соңғы кездері, табиғи орта мен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынас жүйесін глобальды  даму жағдайлары мен тенденциялары  тұрғысынан қарастыру белең алып келеді.

1992 жылы Рио-де-Жанейрода  Біріккен Ұлттар Ұйымы 179 мемлекеттің  жоғарғы басшыларының басын қосып  Халықаралық конференция өткізіп,  осы конференцияда 5 маңызды құжат  қабылданған:

1)     Қоршаған орта мен оның дамуы туралы Рио-де-Жанейро декларациясы;

2)     ХХІ ғасыр күн тәртібі;

3)     Орманның барлық түрі тұрақты дамуы, басқару және сақталу принциптері туралы өтініш;

4)    Климаттың өзгеруі туралы Рамалық конвенция;

5)     Биоалуантүрлілік конвенция.

Тұрақты дамудың негізгі  ережелерін БҰҰ комиссиясы дайындап, ол 1993 жылы Сан-Францискода БҰҰ мемлекеттерінің  басшылары бас қосқан конференцияда  мақұлданды. Тұрақты даму – табиғаттағы заттардың айналымын сақтаудың басты факторы ретінде, тіршіліктің алуантүрлілігін азайтпауды, қоғам мен табиғи ортаны құрайтын, әр түрлі деңгейдегі әлеуметтік экожүйенің динамикалық тепе-теңдігін бұзбауды көздейді.

1997 жылы маусым айында  Нью-Йоркте, БҰҰ Бас ассамблеясының  арнайы сессиясында қоршаған  орта мен даму туралы екінші  конференциядан кейінгі (Рио-де-Жанейро, 1992) бес жыл ішінде жүргізілген  жұмыстарға қорытынды жасалды.  Сессияда атап көрсетілгендей, тұрақты  даму түсінігі әлі де болса  жүйелі, конструктивті анықтамасын  ала алмай отыр. Сонымен бірге,  мынадай тұжырымдар жасалды: әр  экожүйе және көп жағдайларда,  ол толық жойылған; көптеген елдерде  кедейлену процесі тереңдей түсуде; олардың экономикалық жағдайлары  құлдырап, нәтижесінде күнкөріс  деңгейі төмен адамдар саны  өсе түсуде.

Бұл күрделіліктерден басқа, глобальды экодинамиканың мынадай  позитивті аталып өтті: көп елдерде  халық санының өсу қарқыны  тежелді, халықтың оқып білім алуына жағдай жасалуда, балалар өлімінің саны азайды, орташа өмір сүру ұзақтығы жоғарылады.

1992 жылғы конференцияда-ақ  айтылғандай, «Оңтүстік» пен «Солтүстік»  өкілдерінің геосаяси қарама-қарсылығы  күшейе түсті. «Оңтүстік» өкілдерінің  айтуы бойынша, олардың территориялары  «планетаның өкпесі» және биологиялық  көптүрлілікті қамтамасыз етуші  рөлін атқаруда, ол «Солтүстік»  энергияны шығындаушы, глобальды  ластау көзі және жер бетіндегі  экожүйенің тұрақсыз болуының  бірден-бір себепкері болып табылады.

«Солтүстіктің» энергияны  шамадан тыс көп пайдалану  себептері «Оңтүстіктің» даму деңгейінің төмендігіне байланысты, сонымен  бірге, «Солтүстіктегі» халықтардың  көп мөлшерде табиғиғ ресурстарды  қолдануы нәтижесінде «Оңтүстік» халықтарының жиі қоныстанған өлкелерін тіршілікке қажетті заттармен қамтамасыз етіп отырды.

1997 жылы тұрақты даму  бойынша БҰҰ комиссиясы жұмысында  мынадай приоритетті проблемалар белгіленді: 

тұщы су; 

энергетика; 

транспорт және қоршаған орта:  

орман: 

Әлемдік мұхит;

Негізгі кешенді (комплексті) міндеттер ретінде мына бағыттар белгіленді:

кедейлікті жеңу:

өнім өндіру мен оны  пайдаланудың қазіргі заманғы қалыптасқан  құрылымын (структурасын) өзгерту.

1997 жылғы ЮНЕП-тің есебінде («қоршаған орта жағдайына глобальды  шолу») қоршаған орта проблемаларын  шешуде бірқатар прогресс бар  екендігі аталып өтті:

шаруашылық іс-әрекеттің  экологиялық әсерін бағалау күнделікті өмірде қолданысқа енді;

бірқатар елдерде қоршаған ортаны ластау деңгейі төмендеді, табиғи ресурстарды пайдалану интенсивті азайды;

климаттың өзгеру проблемалары бойынша көптеген конвенциялар, соның  ішінде, биологиялық алуантүрлілік  конвенциясы, шөл және шөлейт аймақтарға айналуды тоқтату конвенциясы сияқты бірқатар халықаралық келісімдер іске асты; 

экологиялық қауіптің алдын-алу, сонымен бірге, дифференцивті жауапкершілік, яғни, «ластаушы төлейді» сияқты бірқатар маңызды принциптер заң жобасына кең түрде енгізіле бастады.

Бірақ, жоғарыда келтірілген  оң ілгерушіліктерге және мемлекеттер  мен халықаралық ұйымдардың күш  салғанына қарамастан, бірқатар негативті  аспектілер де орын алып отыр. Олар:

·      глобальды қоршаған ортаның деградация процесі жалғасуда; ластаушы заттарды қоршаған ортаға шығарып тастау үдей түсуде; өнім өндіру мен оны пайдалану структурасындағы тұрақсыздықты жеңу баяу ілегілеуде; қауіпті және радиоактивті қалдықтар тастау проблемасын шешудегі қадамдар мардымсыз жасалуда;

·      жаңғыратын табиғи ресурстарды интенсивті түрде пайдалану мен әлсіз экожүйелердің бүлінуі әрі қарай жалғасуда;

·      болашақтағы глобальды тұрақтылық мақсаттарының жету прогресі тым баяу өтуде; проблеманың кезек күтуге болмайтындығын, әрі тым жедел екендігін түсіну жоқ; өтпелі және локальды экологиялық проблемаларға ғана көңіл бөлушілік тым басым, ал глобальды және ұзақ мерзімді экологиялық мәселелерге назар аудару жеткіліксіз, кейде тіптен ол да жоқ – мұның бәрі экологиялық проблемаларды халықаралық деңгейде шешуге нұқсан келтіруде;

·   глобальды басқару структурасы мен глобальды экологиялық бірігу әлі де болса әлсіз және ол глобальды проблемаларды шешуде дәрменсіз.

Сессияның ең басты құжаты – мемлекеттер мен өкімет басшыларының келісім сөзі – тұрақты даму стратегиясын жүзеге асыруға бағытталған терең  көзқарастарды білдіреді.

Ғаламдық  экологиялық проблемалар (кесте 2)

 

 

 

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

Әлемдікэкологиялык	Пайда болу себептері	Шешужолдары
Проблемалар
Халықсаныныңартуы	Табиғатресурстарын	Демографиялықтүрғыда
	Барыншапайдалану	ретгелу, колайлымекендерге
		конысаудару
Климаттыңөзгеруі	Атмосферадағыгаздардың	Қалдыксызнемесе аз калдыкты
(Озонныңтесілуі,	тепе-теңдігініңбұзылуы	жаңа тенологияныенгізу.
кышкылжауындар, т.б/		Экологиялык мониторинг
Су ресурстарының	Суды барыншапайдалану	Суды пайдаланутехноло-
Тапшылығы	Жәнеластау	гиясынжақсартужөне
		жауапкершіліктіарттыру.
		Экологиялык мониторинг.
Жарамсызжерлердің	Ландшафтардыңжарамсыз-	Жердітиімдіпайдаланудың
Молаюы	Дануыжәнеклиматтың	жаңаэкотехнологиясы.
	Өзгеруі	Экологиялык мониторинг.
Жерресурстарының	Топырақэрозиялары,	Жердіпайдаланудықайта
Тозуы	ластану мен кұнарсыздану	түлету. Экотехнология.
		Экологиялықсараптама
Биоәртүрліліктіңазаюы	Адамныңіс-әрекеттері.	Табиғиландшафтардьтқайта
	Табиғибиоценоздардың	түлету. Экожоспарлау.
	жойьтлуы. Түрлердіңазаюы	Жерсіндіру. Экологиялык
		мониторинг.
Өндірістікжәне	Өндірістіккалдықтармен	Қайтаөңдеунемесе кал-
түрмыстыққалдықтар-	ластану	дықсызтехнологияғакөшу.
Дыңқордалануы		Экотехнология.
		Экологиялык мониторинг.
		Экологиялықсараптама
Табиғиландшафтардың	Улызаттардыңшығарылуы,	Табиғиландшафтардыкайта
Ластануыжөнетозуы	орта сапасыныңнашарлауы.	түлету,  Экожоспарлар.
	Түрлікауіптіаурулардың	Экологиялык мониторинг.
	кебеюі	Экологиялықсараптама

 

Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы (БҰҰДБ) Қазақстанда  өз қызметін 1993 жылы бастаған. Оның негізгі  міндеті – адамзат дамуының тұрақтылығын қамтамасыз еті.

Дамудың тұрақтылығы дегеніміз  – адамзаттың қазіргі буынының өз қажеттілігін өтеу үшін кейінгі ұрпақ  үлесіне тиісті сыбағасына қиянат жасамай, олардың қамын ойлау. Осы мақсатқа жету үшін БҰҰДБ төмендегі үш салаға ерекше көңіл бөледі:

 

    кедейліктің деңгейін төмендету;  демократиялық және экономикалық қайта құру; қоршаған ортаны тиімді пайдалануды күшейту.

БҰҰДБ-ның қоршаған орта мен табиғат байлықтарын тиімді басқару мен қорғау үшін Қазақстан  үкіметіне қолдау көрсетіп, әр түрлі  қаржыландырушы ұйымдардың және Ғылыми экологиялық қордың (ҒЭҚ) көмегімен  мынадай іс-шараларды жүзеге асыруы көзделен:

· қоршаған ортаның көкейкесті мәселелерін анықтау және оларды шешу жолындағы ұлттық стратегиялар мен іс-әрекет жоспарын дайындау;

· қоршаған орта туралы Халықаралық  конвенцияның орындалуының Қазақстандағы  қорытынды нәтижесін анықтау;

· саз-балшықты жерлер және жеміс-жидекті тау тоғайларын сақтау мен тиянақты басқару арқылы биологиялық  алуантүрлілікті сақтау;

· климат өзгерістеріне қатысты  болатын теріс әсерлерді азайту үшін жылу энергетикасымен, сумен қамтамасыз етудің тиімді жолдарын қарастырып, климатты жақсарту;

·  озон қабатын жоятын заттарды өнеркәсіпте қолдануды біртіндеп азайту;

·  күшті органикалық ластағыштарды мүлдем қолданыстан шығару.

Осы мәселелермен айналысып  жүрген қоғамдық топтар мен бейүкіметтік ұйымдарға 1997 жылдан бастап БҰҰДБ қаражаттық көмек көрсетіп келеді. Мұндай ұйымдарға  шағын гранттарды беру үшін алдымен  тұрғындармен ұйымдастыру-түсіндіру  жұмыстарын жүргізу қажет:

· адамдардың әлеуметтік және экономикалық жағдайының жақсаруы табиғи байлық қорын дұрыс пайдалануға  байланысты екендігі жайлы жұрттың  санасында ұғым қалыптастыру;

· «өзіңе-өзің көмектес»  деген қағиданы тұтынушыларға ұқтыру, әрі келешек ұрпақ үшін табиғат  байлығын сақтау турады жауапкершілік  сезімін ояту және  тәрбиелеу.

БҰҰДБ Қазақстан үкіметімен және басқа да қаржыландырушы ұйымдармен бірге Арал теңізі өңіріндегі тұтынушылардың әлеуметтік көкейкесті мәселелерін  шешу бағытында да бірқатар шаралар  атқару көзделген:

ауыз судың сапасын  жақсарту және су қорын сақтау технологиясын  пайдалану;

жайлау мен жайылымдарды ұтымды пайдалану арқылы тұрғындарғы  қолайлы жағдай жасау, жердің тозуына  жол бермеу және ауыл шаруашылығына  пайдаланатын жерлерді қалпына келтіру;