Экосистеманың тұрақтылығы және биологиялық әртүрлілікті қорғау жөнінде мониторингті зерттеулерді жургізу принциптері

3 дәріс.  20. 01

Кіріспе.  Экосистеманың тұрақтылығы және биологиялық әртүрлілікті қорғау жөнінде мониторингті зерттеулерді жургізу принциптері.

1.1. Атмосфера ауасы.

1. 2. Су ресурстары.

1.3. Топырақ ресурстары.

1.4. Қазақстандағы экологиялық апат  аймақтары.

   Мақсаты:Білімгерлерге Қазақстанның табиғи ортаның қазіргі экологиялық жағдайы мен сапасы туралы білім беру.Адамның табиғат қорларын игерудегі жіберген қателектері,ластағыш заттардың пайда болу процестері туралы түсініктеріе қалыптастыру.

  Мақсаты:1. Атмосфера-бүкіл әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера бірнеше қабаттан-тропосфера, озоносфера, стратосфера, мезосфера, термосфера және экзосфера тұрады.Әрбір қабаттың өзіне тән атқаратын қызметі,газдың құрамы тіршілік үшін маңызы бар. Атмосфера-бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып,тіршілікке қажетті газ элементтерімен(оттегі, азот, көмір қышқыл газы, аргон) байытады және жерді метиорит әсерлерінен: күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды. Зат және энергия алмасуларды, ауа райының қызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үлестіріп отырады. Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы  бұрынғы кезден ауытқуда. Оның негізгі себептері ауаға адамның іс-әрекетінен болатын әр түрлі газдардың шығарылуы. Оларды –ауаны ластағыш заттар дейміз.

   Ластағыш заттардың негізгі  көздері-өнеркәсіп, автокөліктер, зауыт, жылу энергетикасы, соғыс қаруларын  сынау, космос корабльдері мен  ұшақтар. Кен таралған атмосфера  ластағыштарына күкірт оксиді(SO2)окситтері, азот окситтері(NO2 NO1), көміртек окситтері(CO1CO2), хлор(CL), күкірт сутек(H2S), аммиак(NH3) шаң-тозаң т.б. жатады.

   Атмосфера құрамындағы оттегі  мен көмірқышқыл газының тұрақты  болуы жалпы ауа бассейінінің  тепе-теңдігіне әсер етеді. Мәселен, оттегі тірі организмдер үшін  тыныс алуды қамтамасыз ете отырып, топырақ пен судағы бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен адамдар тұншыға бастайды. Оның өндіруші көзі жасыл өсімдіктер әлеміндегі үздіксіз жүріп жатқан фотосинтез процесі. Көмір-қышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі газдың тепе-теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс.

   Біздің республикамызда  атмосфера ауасы ең көп ластанатын  қалаларға Риддер, Зырян, Өскемен, Жезқазған, Балқаш, Қарағанды, Павлодар, Екібастұз, Теміртау, Алматы қалалары жатады. Бұл жерде қара және түсті металлургия кәсіпорындарынан шығатын қоқыс көп. Республика жағдайында атмосфераның ластануына өнеркәсіптердің техникалық жағынан мамандануы нашар. Қазақстан жағдайында көптеген қалалардың ауа бассейні автокөліктерден шығарылатын зиянды заттармен ластанып отыр. Автокөліктерден бөлінетін көміртегі оксиді барлық шығарылатын заттардың 70-80% алып отыр. Қазақстан жағдайында ауа бассейінінің ластануы көпнесе қатаң континентальды ауа райына да байланысты.Жауын-шашын мөлшері өте аз болғандықтан ауаның табиғы тазаруы нашар.Атмосфера ауасын ластайтын заттардың мөлшері дүние жүзі бойынша жылына 200млн. Тоннаға жетіп отыр.Ал оның құрамы 20 химиялық элементтерден тұрады.

2.Дүниежүзілік су қорының ластануы  бүкіл адамзат қауымын алаңдатып  отыр. Бұл мәселе Қазақстанға  да тән. Су айдындарының ластануын  былайша топтайды:

1. биологиялық ластану – ашуға  бейім заттар.

2. химиялық ластану – уытты  және су ортасының табиғи құрамын бұзатын заттар.

3. физикалық ластану – жылу-қызу, радиоактивті заттар.

Су алыбының ластануының негізгі себептері – тазартылмаған ағын суларды өзен, көлдерге жіберу. Оның негізгі көздері:

• тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтар
• өнеркәсіп орындары
• ауыл шаруашылығында тыңайтқыштардың мөлшерден тыс қолданылуы.

Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллойдты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді.

Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар 58%., минералдық заттар 42%-тей болады. Өнеркәсіпте пайдаланылатын сулар мен синтетикалық жуатын заттармен судың ластануы өте қауіпті. Бұл заттар-химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид, гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластануы Қазақстанда кең етек алған.

     Қазіргі кезде ашық  өзен, көл суларымен қатар жер  асты сулары да сарқынды, шайынды  сулармен және еріген зиянды  заттармен ластанып отыр. Оның негізгі ластану көздері мыналар.

1. Өнеркәсіп өнімдерін сақтайтын қоймалар.
2. Химиялық заттар және тыңайтқыштар.
3. Тұрмыстық қалдықтар.
4. Жер асты суымен жалғанатын құбырлар.
5. Ірі құрылыс учаскелері.
6. Сүзгі аландар, бұрғы скважиналар.

Қазақстан жағдайында өзен-көлдердің ластануы көбінесе өнеркәсіп шоғырланған аймақтарда, полигондар мен мұнай-газ өндіретін жерлерде жаппай сипат алуда.

3.Топырақ экологиясы. Қазақстанның  барлық жер көлемі 2724,9 мың км  кв. Жер қорымыздың көлемі өте  үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану, шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180 млн га шөлге айналған. Барлық жердің 235 млн га жазық жерлерді, 185 млн га жайылым және 34 млн га таулы аймақтарды алып жатыр.

Жоғарыда аталған 235 млн га құнарлы жердің 180 млн га жер жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн га топырақ эрозиясы  60 млн га тұздану, 10 млн га химиялық және радиоактивті заттармен ластанған. Республиканың 30 млн га жерлерін өнеркәсіп, транспорт, байланыс елді мекендер алып жатыр. Солтүстік облыстарда тың игеру науқанына байланысты және бірегей бидай дақылын егу топырақ қарашірігінің 25-30% жоғалтты. Батыс Қазақстан аумағында мұнай-газ өнеркәсібінің қарқындап дамуы 1000 га астам жерді қамтыса, топырақтың техногенді бүлінуі 2,5 млн га, ал тозғам жайылым 3 млн га жерді алып жатыр. Кейбір аймақтарда топырақтың тозуы,бүлінуі және шөлге айналуы Ертіс, Амудария, Сырдария өзендерінің су бассейнінің азаюы, Арал теңізінің тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Топырақтың ауыр металдармен ластануы барлық аймақтарды қамтып отыр. Әсіресе Қазақстан бойынша ірі өнеркәсіптер, кен орындары, қазба байлықтарды  өндіру, әсері өндірістің қалдықтарды сақтау және оларды көму зоналарында топрақтың ластануы ерекше жылдам жүруде. Топрақтың ластануы сол аймақтарда ауыл-шаруашылығы мен жеміс-жидек, көкөніс өнімдерін күрт азайтады.Ал алынған өнімдер құрамындағы ауыр металдар, нитрат қалдықтары т.б. улы заттар адам организіміне түсіп түрлі аурулардың тууына есеп болады.

   4.Үстірт жазығында 1968-1970 жылдары  жер асты ядролық сынағы жиналған.Ол  осы жерлердің бәрінде де суға, топраққа, өсімдіктер әлемі мен  жануарлар дүниесіне бұрын соңды  болмаған залалдар әкелді.Республика  аумағында ірі зымырандық плигондар Батыс Қазақстан облымында Тайсойған Балқаш көлі  маңында Ташкент-4 және Байқоңыр ғарыш аймағында орналасқан. Бұл жерлерде топрақ беті өте қауіпті улы гептил жанармайымен және зымыран қалдықтарымен ластанған.Қазіргі кезде Қазақстан аумағының шамамен 33,6 млн га жері сынақ полигондарының саодарынан бұзылғаны анықталды.Сол сияқты республика аумағында барлығы 16 млрд т-дац радиоактивті қалдық жинақталған.Осының салдарынан бүгінгі таңда Қазақстанда радиациялық апат аймақтары және ондағы қазіргі қалыптасқан жағдайлар сын көтеретін жағдайда емес.

   Қазақстанның құрғақ климатты  жағдайында радионуклидтер топрақта  баяу қозғалып, ұзақ сақталып, экожүйелерді  бұзады.Осылайша топырақ негізгі  ластану көзі ретінде радионуклидтерді өсімдіктерге, одан жан-жануарларға, адамға жеткізіп отырады. Ал адам баласы өз кезегінде генетикалық соматикалық онкологиялық ауруларға ұшырап зардап шегеді.Қазірдің өзінде Қазақстанда шамамен 2,6 млн алам мутагенез ауруымен есепке тұрады.

Бақылау сұрақтары.

1.Атмосфераның тіршілік үшін  маңызы неде.

2.Атмосфераны ластаушы көздерді  атаңдар.

3.Ауаның ластануы қандай қалаларда  жоғары, оның себебі неде.

4.Аца алабының ауыр металдармен  ластануы неліктен.

5.Су не себептен ластанады.

6.Судың негізгі ластану көздерін атаңдар.

7.Жерасты суларының ластану  көздері қандай.

8.Топрақтың жарамсыздану процесі  қалай жүреді.

9.Қазақстанның суармалы жерлерінің  ластану көздерін атап,сипаттама  беріңдер.

10.Қазақстанның қай жерлері экологиялық  сипатты аймақтарға жатады.

Тапсырма:1.Өздерің тұратын елді мекендегі ауаның ластануы туралы

мәліметті кестеге түсіріңдер.

                  2.Өздерің тұрған аймақтағы өзендер мен көлдерің экологиялық   жағдайы туралы мәлімет жинаңдар.

                  3.Қазақстанның топырақ картасына оның ластану көздері мен  ластаену деңгейін түсіріңдер.

                  4.Қазақстанның кескін картасына эклогиялық сипатты аймақтар  үсіріңдер және оның ластану көздерінің щартты белгісін  қойыңдар.

Әдебиеттер: 1.Г.С.Оспанова  Экология  2002ж.

                      2.Ж.Ж.Жатқанбаев  Экология негіздері  А 2004ж.

                      3.Ж.Шілдебаев  Экология  А 2002ж.